توندوتیژیی ئیسلامیی هاوچەرخ
لە جەوهەردا سیاسیە یان ئایینی؟
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
توندوتیژیی ئیسلامیی هاوچەرخ بە ئەندازە و فۆڕمێكە
كە وێنەی ئیسلامی گۆڕیوە بۆ ئاینێكی توندوتیژ كە تەنیا لەسەر پایه‌ی جیهاد ڕاوەستاوە.
فاكتەرەكانی كڵپەسەندنی ئەم ڕەوتە توندوتیژانە پابەندی هۆكاری سیاسین یان ئایینی؟
ئایا ئەم توندوتیژیە لە بنەڕەتدا توندوتیژییەكی سیاسیە و ڕوپۆش‌كراوە بە شەریعەت و
ئایین یان شه‌ریعەت بۆ خۆی هاندەریەتی؟
دەبێت هەر لە سەرەتاوە سەرنج بدرێت کە ئێمە لێرەدا
باس لە ئایینێكی وەكو ئیسلام و ڕێبازێكی ئایینیی وەكو وەههابیەت و كۆمەڵگا و ژینگەیەكی
كولتوریی وەكو شانشینیی عەرەبیی سعودی دەكەین، كە ئاڕاستەی جیهادیی هاوچەرخ و بن
لادن بەتایبەتی دەرهاویشتەی ئەم سێ بازنە یەك لەناو یەكەن كە یەكتر بەرهەم دەهێنن.
لەم سێ بازنەیەدا جیاكردنەوەی (ئایینی) و (سیاسی) نەك هەر كارێكی زەحمەتە، بەڵكو
هەڵەیەكە لە میتۆدی توێژینەوە و تێڕوانینیشدا. كاتێك بەدوای ڕەگ‌وڕیشەی دیاردەكانی
كۆمەڵگای ئیسلامی و بەتایبەتی وەههابی ـ سعودیدا دەچین، لەپشت هەمو دیاردەیەكی (ئایینی)
ـەوە ڕەگ‌وڕیشەی سیاسی دەبینینەوە و لەپشت هەمو دیاردەیەكی (سیاسی) ـەوە ڕەگ‌وڕیشەی
ئایینی دەبینینەوە، بە شێوەیەك ئیتر جیاكردنەوەی ڕەگەزی (ئایینی) و ئەوی (سیاسی) دەبێتە
كارێكی بێمانا. ئیسلام بۆ خۆی ئایینێكی سیاسیە: لە سەرهەڵدان و لە گەشەكردن و
فراوانبونیدا پاڵنەر و باكگراوندی سیاسی هەیە، ململانێ لەگەڵ هێزە ناوخۆیی و دەرەكیەكانی
ناوچەكەدا (وەكو مەككەییەكان و هەروەها جولەكە و دەسەڵاتە مەسیحیەكان لەناوخۆدا، لەگەڵ
ئیمپراتۆرێتیی ساسانی و بیزانتی لەدەرەوە) پاڵنەر و ئاڕاستەكەرێكی ئیسلامە لە سەرهەڵدان
و گەشەكردنیدا. بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین ئیسلام لە لایەنێكیەوە پڕۆژەیەكی
نەتەوەیی عەرەبە بۆ یەكگرتن و ڕوبەڕوبونەوەی گەلانی دەوروبەر [درێژەی زیاتری ئەم
بابەتە لە لێكۆڵینەوەیەكدا بە ناوی (ئایین و سیاسەت) خستومەتە ڕو، لە گۆڤاری دۆسیێی
ئیسلام]. سەبارەت بە ڕێبازی (وەههابی) یش، ئەوەی ئاگاداری مێژوی ئەم بزوتنەوە ـ ڕێبازە
بێت دەزانێت كە چەندە پاڵنەر و هۆكاری سیاسی لە سەرهەڵدان و پەرەگرتنیدا هەبوە و هەیە:
وەههابیەت جگە لەوەی هەمو تایبەتمەندیە (كۆمەڵایەتی، سیاسی..) ـەكانی ئیسلامی تێدا
بەزیادەوە ڕەنگ دەداتەوە، سەرباری ئەوە نمونەی بزوتنەوەیەكی ئایینی ـ سیاسیە كە بۆ
مەبەستی سیاسی بەكار هاتوە و بەپێی ڕێككەوتنێك لەنێوان بنەماڵەی شێخ موحەممەد بن عەبدولوەههاب
و بنەماڵەی سعودیدا بوەتە هێزێكی هەژموندار بەسەر ژیانی ئایینی و سیاسیی نیمچەدورگەی
عەرەبیدا و لەو كاتەوە ئەو دو بنەماڵەیە هاوبەش و شەریكن لە دەسەڵاتدا و ئەمەش كارێكی
كردوە كە (ئایین) و (سیاسەت) لەو وڵاتەدا ببنە دو ڕوی یەك دراو: ڕێبازی وەههابی بوەتە
پاساوێك و بنەمایەكی ڕەوایەتیی دەسەڵات و پاشایەتیی بنەماڵەی سعودی، ئەو دەسەڵات و
پاشایەتیەش بە هەمو شێوەیەك پارێزگاری لە دەسەڵاتی ڕێبازی وەههابی و بنەماڵەی شێخ
و پیاوانی ئایینیی وەههابی دەكات، هەمو دوژمنە سیاسیەكانیش لە هەمان كاتدا دوژمنی
ئایینین و بە شێواز و چەكی ئایینی ڕوبەڕوبونەوەیان لەگەڵدا دەكرێت، هەمو دوژمنە ئایینیەكانیش
لە هەمان كاتدا دوژمنی سیاسین و بە شێواز و چەكی سیاسی ڕوبەڕوبونەوەیان لەگەڵدا دەكرێت.
وەههابیەكان ئیمارەتی سعودی و هێرش و جەنگ و تاڵانكاریەكانی ئەمیری سعودییان بەكار
هێناوە بۆ بڵاوكردنەوەی ڕێبازی ئایینیی خۆیان بە توندوتیژی و تۆقاندن و لەناوبردنی
شوێنكەوتەی ڕێبازەكانی تر، سعودیەكانیش ڕێبازی وەههابی و باوەڕ و ئامادەیی وەههابیەكانیان
بەكارهێناوە بۆ ملكەچكردنی خێڵ و ناوچەكانی تر و حەڵاڵكردنی خوێن و ماڵ‌وسامانیان
و لەناوبردنیان. پێشەوای وەههابی ئەجێندای سیاسیی ئەمیری سعودی پاساو دەدات و شەرعیەتی
ئایینیی بۆ دەسازێنێت، ئەمیری سعودییش هەمو توانا و داراییەك دەخاتە بەردەم پیاوانی
ئایینیی وەههابی تا بتوانن كاروباری ئایینیی خۆیان جێبەجێ بكەن. ئەمە هەموی پێش سەرهەڵدانی
ئاڕاستەی (صەحوە) و ئۆپۆزیسیۆنی ئایینی لە سعودیە كە (بن لادن) تەنها نمونەیەكی زەقیەتی،
بە سەرهەڵدانی ئەم ئاڕاستەیە مەسەلەكە قەیراناویتر دەبێت و سنورەكانی (ئایین) و (سیاسەت)
زیاتر كاڵ دەبنەوە و تێكەڵ دەبن، شەرعیەتی دەسەڵاتی بنەماڵەی سعودی دەكەوێتە لەرزە
و پێشەوایەتیی ئایینییش كە پاساودەری دەسەڵاتی بنەماڵەیە ڕەوایەتی و پیرۆزیی نامێنێت،
بەمەش دەرگا كرایەوە بۆ ڕەخنە و ناڕەزایی ئایینی لە دەسەڵاتی سیاسی و هەروەها پێشەوای
ئایینیی سەربەخۆ هاتە كایە كە سەر بە دام‌ودەزگای ئایینی نیە و لە هەمو كێشە سیاسیەكانیشدا
خۆی هەڵ‌دەقورتێنێت و بە شێوازی ئایینیی خۆی و بە فەتوا و حەڵاڵكردن و حەرامكردنەكانی
دەست وەردەداتە كاروباری دەسەڵات و سیاسەت. واتە ئەو تایبەتمەندی و (دابەشكردنی
فرمان) و جیاوازیە ڕێژەییەی كە هەبو لەنێوان دام‌ودەزگای سیاسی و دامەزراوەی ئایینیدا
ئەوەش هەڵگیرا و پێشەوا و ڕۆشنبیری ئایینی كەوتە گەمەكردن لەسەر هەردو پەتی ئایین
و سیاسەت. بن لادن سەر بەم ئاڕاستە ئۆپۆزیسیۆنەیە. ڕاستە ئەوەی ئەم ئاڕاستەیەی
دروست كرد كۆمەڵێك ڕوداو و پێشهات و هاوكێشەی سیاسی بو، واتە لە ئەنجامی گەندەڵیی
بنەماڵەی فەرمانڕەوا و هاوپەیمانیی دەسەڵاتی سیاسی لەگەڵ ئەمێریكا و كۆمەڵێك پێشهاتی
پەیوەندیدار، وەكو پەرچەكردارێك دروست بو، بەڵام لە بنەڕەتدا لەو كولتورەدا هەمو
بابەت و ڕوداوێكی (سیاسی) واتا و مەغزایەكی (ئایینی) ی تەواو و پڕاوپڕی هەیە: هەمو
مامەڵەیەك لەگەڵ وڵاتان و دەوڵەتانی تردا لایەنگریە لە بێباوەڕان، ئەمێریكا و وڵاتانی
ئورۆپا یەكسانە بە خاچپەرستان و بەرازخۆران! هەتاكو لێدانی عێراق و ڕوخاندنی ڕژێمی
بەعس كۆمەڵێك واتا و چەمكی ئایینیی لێ پێك هات و وەكو بەشێك لە ڕوداوەكانی كۆتاییهاتنی
دنیا لێك درایەوە و وتیان ـ بەپێی حەدیثی (يَحْسِر الفراتُ عن جبل من ذهب) ـ شاخێكی
ئاڵتونی لە فوڕاتدا هەیە و مەبەستی جەنگەكە ئەو ئاڵتونەیە! دوایی وتیان ئاڵتونەكە
مەبەست نەوتەكەیە! مەبەستم ئەوەیە هەرچەند جەنگ و كێشمەكێشی بن لادن و جیهادیەكان
لەگەڵ كۆمەڵێك هێزی سیاسیدایە و لە جۆری جەنگ و كێشمەكێشە سیاسیەكانە، بەڵام ئەو
كولتور و جیهانبینیە لە خۆیدا لە ڕوانگەی ئایینەوە هەمو شتەكان دەبینێت و هەمو لایەن
و دیاردە و پێشهاتەكان بەپێی ئەو جیهانبینیە واتا و مەغزای ئایینی وەردەگرن، هەر ئەمەش
ڕەگ‌وڕیشە و پاڵنەری ڕاستەقینەی ئەو توند‌وتیژیەیە كە سەرهەڵ‌دەدات. بۆیە پاساو و
بەڵگە و پاڵپشتی ئەو جەنگ و كێشمەكێشە چەمك و بنەمای ئایینین و پێناسەی ئایینی بۆ
دوژمن دادەنرێت (مەسیحیی خاچپەرست، یەهودیی تەلمودیی خوێنخۆری زایۆنی، خۆرئاوای بێباوەڕ،
فرەپەرست، فرەپەرستی جەنگاو، دوڕو، موڕتەدد، هاوكار و لایەنگری بێباوەڕ...) و بەپێی
ئەو پێناسەیە بڕیاری لەناوبردنی دەدرێت، جگەلەوەی تەیاركردنی لایەنگران و ئەندامان
و پشتیوانان هەموی بە هاندانی ئایینی و وەعدی بەهەشت و حۆری و هەڵنان بۆ جیهاد و جەنگی
پیرۆز دەبێت، ڕوبەڕوبونەوە و كار و چالاكیەكان شێواز و سروشتی ئایینیی ڕونیان دەبێت
و پشت بە میكانیزمی ئایینی دەبەستن (وەكو فەتوای جیهاد). جگە لەوەی هەر لە بنەڕەتەوە
جیهادیەكان دەستكرد و دەرهاویشتەی ئەو ژینگە كولتوریەی شانشینیی عەرەبیی سعودین كە
هەر لە بنەڕەتەوە لەسەر توندوتیژی و كوشت‌وبڕ و تاڵانكاری و كۆمەڵكوژی بنیات نراوە،
و مرۆڤەكان لەو ژینگەیەدا لەسەر جیهانبینی و بیروباوەڕێك پەروەردە كراون كە تەواو
دورە لە واتاكانی لێكبوردن و مرۆڤپەروەری و ئازادیی بیروڕای جیاواز و ئایینداریی جیاواز.
ئەم ژینگە كولتوریە هەمو كاتێك ئیسلام دەتوانێت بەرهەمی بهێنێت و كەم تا زۆر لە هەمو
كۆمەڵگایەكی ئیسلامیدا هەبوە و هەیە، بەتایبەتی ئیسلامی بیاباننشینی وەههابی كە ئەمڕۆ
بەداخەوە بوەتە نمونەی باڵای ئیسلام. ئیتر باسكردن لەوەی كە (ئەجێندای جیهادیەكان ڕەگ‌وڕیشە
و پاڵنەری سیاسیی هەیە و ڕوبەڕوبونەوەی هێزە خۆرئاواییەكانە كە وڵاتانی ئیسلامی بۆ
بەرژەوەندیی خۆیان بەكار دەهێنن و خێروبێرەكانی جیهانی ئیسلامی تاڵان دەكەن و بەم
شێوەیە توندوتیژیەكە لە جەوهەردا توندوتیژییەكی سیاسیە نەك ئایینی)؛ پێم وایە تەنها
دەرككردنی لایەنێكی بابەتەكەیە كە لایەنێكی ڕواڵەتییشە. بۆیە دەڵێم پاڵنەر و پێشهاتی
سیاسی لای جیهادیەكان تەنها ڕۆڵی پریشكێكی ئاگر دەبینێت و ئەوانیش وەكو پوشێكی وشك
یان سوتەمەنییەك لە جۆری بەنزین بەڵكو نەیترۆگلیسرین! ئەگەر دوژمنی جیهادیەكان تەنها
دوژمنێكی سیاسی بێت كە ئەمێریكایە و توندوتیژیی ئەوان تەنها توندوتیژییەكی سیاسی بێت؛
بۆچی هەوڵی لەناوبردن و زەبونكردنی هەمو كەمایەتییەكی ئایینی دەدەن و هەر كەسێك لە
بیركردنەوە و هەتاكو لە ئاییندارییشدا پێچەوانەیان بێت یان جیاواز بێت بۆیان بكرێت
لەناوی دەبەن خۆ ئەوانیش زۆربەیان موسوڵمانن و عەرەبن و هەیانە سعودییشن؟ بۆچی كلێساكانی
مەسیحیەتی خۆرهەڵاتی دەتەقێننەوە لە كاتێكدا پەیوەندییەكی ئەوتۆیان بە سیاسەتی خۆرئاواییەكان
و هەتاكو بە كلێسای خۆرئاواییشەوە نیە؟ بۆچی بە هەمو شێوەیەك شیعە بە كافر دادەنێن
خۆ ئەوانیش دوژمنی ئەمێریكا و ئیسڕائیلن؟! بەڵكو بۆچی لەناو خۆیشیاندا پێكەوە
ناگونجێن و هەر ئاڕاستە و گروپێكیان ئەوانی تر بە ناڕاست دادەنێت تا ڕادەی تەكفیر
(بۆ نمونە: ئاڕاستەی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی لە سەلەفیەكانی سعودیە ناڕاستەوخۆ سەیید
قوطب تەكفیر دەكات [بۆ نمونە بڕوانە كتێبی (العواصم مما في كتب سيد قطب من القواصم) لە نوسینی
(ربیع المدخلي)]، لە كاتێكدا باڵە سەلەفیەكانی تر بە تایبەتی جیهادیەكان دەیپەرستن!).
پێم وایە ئەوانە توندوتیژی و دەمارگیری لە قوڕی خەلقیاندا و لە شلاوی مێشكیاندا و
لە شیری دایكیاندا هەیە و پەیوەندیی بە بارودۆخی سیاسیەوە نیە! مەبەستم ئەوەیە پەیوەندیی
بە بیری ئایینی و جیهانبینی و پەروەردە و سۆسیۆسایكۆلۆجیاوە هەیە و، بارودۆخە سیاسیەكە
تەنها وروژێنەرێك و فاكتەرێكی یاریدەدەرە.
