ئایینی ئاسمانی و ئایینی زەمینی
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
زاراوەی (ئایینی ئاسمانی) "دين سماويّ"
Celestial Religion و (ئایینی زەمینی) "دين
أرضيّ" Terrestrial Religion، لە بنەڕەتدا زاراوەی
زانستی نین و پێش پەرەگرتنی میتۆدی زانستیی نوێ هەبون. نازانم سەرەتای ئەم دو زاراوەیە
بۆ كێ و بۆ چ دەقێك دەگەڕێتەوە، بەڵام لەوە دڵنیام كە یەكەم جار ئەو دوالیزمە و ئەو
جیاكردنەوەیە لە بیری ئورۆپاییدا سەری هەڵ‌داوە (كە بیرێكە حەزێكی بەرچاوی لە خولقاندن
و تۆخكردنەوەی دوالیزمەكان هەیە)، چونكە لە ئەدەبیاتی ئیسلامیی كۆندا زاراوەی لەو جۆرە
نابینینەوە، هەرچەند ئێستە زیاتر لە بیریی ئیسلامیی نوێدا برەوی هەیە. بێ گومان ئەم
زاراوەیە زاراوەیەكی تەقلیدیە و هەڵەیە و پاڵنەری دۆگمایی (عەقیدەیی) و ئایدیۆلۆجیایی
لە پشتیەوە هەیە. لەناو بیرمەند و كۆمەڵناسەكاندا (دوركهایم) بۆ یەكەم جار ساختەیی
ئەو دو زاراوەیە و ئەو جیاكردنەوە و پۆێنكاریەی دەرخستوە. ئەم پۆلێنكردنە بۆ (ئاسمانی)
و (زەمینی) لە كرۆكدا ئەوەیە كە ئایینداری هەر ئایینێك ئایینەكەی خۆی بەڕاست دەزانێت
و پێی وایە هەر ئایینەكەی خۆی لە ئاسمان (خوا) وە هاتوە، و ئایینەكانی تر دروستكراوی
مرۆڤن و پەیوەندییان بە ئاسمانەوە نیە، بەگشتییش باكگراوند و پاشخانی ئەم دو زاراوە
پۆلێنكاریە دەچێتە بۆ ئەو تێڕوانینە لوتبەرزانەی كە شوێنكەوتوانی ئایینە نوێیەكان
(یەكتاپەرستیەكان) هەیانە بەرامبەری شوێنكەوتوانی ئایینە كۆنەكان (فرەپەرستەكان). بۆ
نمونە: موسوڵمان هەمو ئایینەكانی تر بە دەستكردی مرۆڤ دادەنێت، جگە لەو ئایینانەی كە
زۆر لە ئیسلامەوە نزیكن وەكو ئایینی یەهودی و مەسیحی، بۆ ئەمانەش موسوڵمان باوەڕی وایە
مرۆڤ دەستكاریی كردون و وەكو ئایینی زەمینییان لـێ هاتوە.. بە هەمان شێوە مرۆڤی یەهودی
و مەسیحی ئایینە كۆنەكان بە بتپەرستی و نەفامی و بەربەریەت ناو دەبەن و وەكو پێغەمبەرایەتییەكی
ناڕاست بۆ ئیسلامیش دەڕوانن و هەندێكیان هەوڵا دەدەن پێشبینیی (پێغەمبەری درۆزن) كە
لە دەقەكانیاندا هاتوە بەسەر (موحەممەد) دا بسەپێنن.
جا ئەگەر ئەم پۆلێنكردنە بۆ (ئاسمانی) و (زەمینی)
تەنها باوەڕێكی ئایینی بوایە و گروپێكی ئایینی لەنێو خۆیاندا باوەڕیان پێی ببێت، كێشە
نەدەبو، بەڵام كێشەكە ئەوەیە پەڕیوەتەوە بۆ دەزگا ئەكادێمیاییەكان و نوسراو و توێژینەوە
ـ بەڕواڵەت ـ زانستیەكانیش دەگرێتەوە.. واتە كردویانە بە زاراوە و پۆلێنێكی زانستی.
بۆیە ئێمە ناچارین مشت‌ومڕی لەسەر بكەین: ئێمە ـ وەكو توێژەری بێلایەن ـ ئەوە ناكەینە
پێوەر كە موسوڵمان (یان یەهودی یان مەسیحی..) باوەڕی وایە كە هەر ئایینەكەی خۆی ئاسمانیە
و ئەوانی تر دەستكردن، چونكە هەمویان هەر وا دەڵێن، ئێمەش تەنها چاودێرییان دەكەین.
لەبەر ئەوە باوەڕی تایبەتیی ئایینێك نابێت بكرێتە بنەمای پۆلێنێكی زانستی.. ئەگەریش
مەبەست لە (ئاسمانی) ئەوە بێت كە ئەو ئایینە ڕەوایەتی و سەرچاوەی خۆی لە لایەنێكی ئاسمانی
و خواییدا دەبینێتەوە، ئەوا هەمو ئایینەكان ئەوە دوپات دەكەنەوە.. بەم پێیە هەمویان
ئاسمانین.. ئەگەریش مەبەست لە زەمینی ئەوە بێت كە ئایینەكە ئاوێنەی كولتوری كۆمەڵگایە
و قۆناغێكی بیركردنەوەی مرۆڤ و هۆشیاریی كۆمەڵایەتی و بەسراوەتەوە بە مەرجە واقیعیەكانەوە؛
ئەوان دیسان هەمو ئایینەكان لەم لایەنەوە یەكسانن و هەمو ئایینێك بەڕونی مۆركی كۆمەڵگا
و قۆناغی كولتوری و كۆمەڵگای ناوەند و ژینگە و زەمینی خۆی هەڵا گرتوە.. بەم پێیەش هەمو
ئایینەكان زەمینین.. ئینجا ئەگەر ئایینی ئاسمانی ئەو ئایینە بێت كە باوەڕی بە یەك خواوەند
و كۆمەڵێك بونەوەری ڕۆحیی تر (فریشتە و جنۆكە) ی تێدا بێت و باوەڕی زیندوبونەوەی تێدابێت،
ئەوا ئاینێكی وەكو ئایینی زەردەشتییش هەمان مەرجی تێدایە و هەمان دیمەنی هەیە و بەڵكو
لە هەر سێ ئایینە ناوزەد بە ئاسمانیەكە ڕەسەنتریشە، هەم لە یەكتاپەرستیدا، هەم لە
بیروباوەڕی فریشتە و جنۆكە و زیندوبونەوە و دۆزەخ و بەهەشتدا، كە ئێستە ڕون بوەتەوە
ئایینی یەهودی (كە بنچینەی هەردو ئایینی مەسیحی و ئیسلامیە) بەكاریگەریی ئایینی زەردەشتی
ئەو بیروباوەڕانەی تێدا دروست بوە. لەبەر ئەوانە پۆلێنی (ئاسمانی ـ زەمینی) تەنها بیروباوەڕێكی
دەمارگیرانەی بەرتەسكە و نەنگیە لە توێژینەوە و نوسینی زانستیدا بەكار بهێنرێت.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رەنگە پۆلێنی (ئاسمانی ـ زەمینی)
هێشتا كەڵك و فرمانێكی مابێت، چونكە لە راستیدا دو جۆر ئایین هەیە، یاخود لە شێوەی
بنەڕەتیی ئایینەكاندا دو جۆر هەیە، ئەوانەش:
یەكەم: ئەو ئایینانەی لەسەر بیرۆكەی (خواوەند ـ
پەیامبەر ـ پەیام) وەستاون. كە ئەم شێوەیەش زیاتر لە سێ ئایینەكەدا یاخود لە چوار
ئایینەكەدا (زەردەشتی ـ یەهودی ـ مەسیحی ـ ئیسلامی) رون دەبێتەوە و دەردەكەوێت، ئەم
چوارەش سروشت و ئاكارێكی مۆڕاڵیی رونیان هەیە بە هۆی دوپاتكردنەوەی لێپرسراوێتیی تاكەكەسی
و بەهێزكردنی بە بیرۆكەی پاداشت و سزا. دیارترین دیمەن و ئاكاری ئەم جۆرە ئایینە
دوپاتكردنەوەی بیرۆكەی (خواوەند) و (خواوەندێتی) و سەنتەربونیەتی، بۆیە ئەم جۆرە ئایینانە
پێیان دەوترێت (ئایینی خواوەند)، ئایینەكانی خۆرئاوای ئاسیا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست نمونەیەكی
نایابی ئەم جۆرەن، بۆ نمونە ئایینی عێراقیی دێرین ئایینی سێ هەزار خواوەندە (چونكە
زیاتر لە سێ هەزار ناوی كەسێتیی خواوەندی لە نوسراوە عێراقیە دێرینەكاندا گەیشتوە).
ئەم جۆرە ئایینە، كە زۆربەی هەرەزۆری ئایینەكان پێك دەهێنێت و بوەتە شێوەی باو و رێسایی
ئایین، دەكرێت لە روی زانستییشەوە بە (ئایینی ئاسمانی) ناوببرێت، لەگەڵا ئەوەشدا زاراوەی
(ئایینی خواوەند) وردتر و سەركەوتوترە چونكە وەكو زاراوەی (ئایینی ئاسمانی) بە واتای
تر (بە تایبەتی واتای دۆگمایی) بەكارنەهێنراوە.
دوەم: هەندێك ئایینن كە لەسەر بیرۆكەی (خوا) و
(خواوەندێتی) یان دوالیزمی (خوا ـ پێغەمبەر) دانەمەزراون، بەڵكو لە بنەڕەتدا بیری كەسێكن
كە بیرۆكەی (خوا) دوپات ناكاتەوە و خۆی بە پەیامهێنی ئەو ناناسێنێت و بیر و بانگەوازەكەی
ناداتە پاڵا سروشی خوایی، بەڵكو تەنها كەسێكە كە كێشە كۆمەڵایەتیەكانی مرۆڤ سەرنجییان
راكێشاوە و ئیتر چەند تێڕامان و رێگە چارەیەك دەخاتەڕو دەربارەی بەختەوەریی مرۆڤ و
پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان. دیارترین نمونەی ئەمەش (بودا) Buddha و (كۆنفوشیوس)
Confucius و ئایینی بودایی و كۆنفوشیە.
هەریەكە لە بودا و كۆنفوشیوس لە بنەڕەتدا شوێنكەوتەی ئایینی نەتەوەیی خۆیان بون، واتە
(هیندۆسی) سەبارەت بە بودا و، ئایینی نەتەوەیی چین سەبارەت بە كۆنفوشیوس كە بە پەرستشی
(ئاسمان) گوزارشی لێ دەكرێت، بەڵام خۆیان بە پەیامبەری خواوەندێك نەزانیوە و وەكو دانا
و بیرمەند و چاوساغێك چەمك و فێركارییەكانی خۆیان خستوەتەڕو. بەڵام دواتر بانگەوازەكەیان
شێوەی ئایینی نمونەیی وەرگرتوە. دەتوانین ئەم جۆرە ئایینە ناوبنێین (ئایینی زەمینی)،
چونكە لە بنەڕەتدا سەرچاوەی خۆی ناگەڕێنێتەوە بۆ ئاسمان و سروشی خوایی. هەرچەند من
پێم باشە ناوبنرێت (ئایینی مرۆیی) لە بەرامبەری (ئایینی خواوەند) دا كە بە گروپی پێشو
دەوترێت. ئەوەی جێی سەرنجیشە لەم جۆرە ئایینەدا ئەوەیە كە باس‌وخواسی كێشەكانی مرۆڤ
جێی باس‌وخواسی خوا دەگرێتەوە، بۆیە باسی (مرۆڤ) ـی تێدا ئامادەیە و باسی خوای تێدا
ونە..
هەروەها دەگونجێت جۆرێك لە ئایینداری و سیستەمی
ئایینی یان نیمچەئایینی لەسەر بنەمای ئاڕاستەیەكی فیكری بێتە كایە و پێی بوترێت ئایینی
زەمینی. رەنگە نمونەی ئەم حاڵەتەش ئەو (ئایینی مرۆڤایەتی) ـە نوێیە بێت كە فەیلەسوفی
دامەزرێنەری كۆمەڵناسی (ئۆگەست كۆنت) Auguste Comte (1798ـ1857
ز.) لە قۆناغێكی ژیانیدا خۆی بە دامەزرێنەر و پێغەمبەری دەزانی، هەرچەند دەڵێن دوای
مردنی خۆشەویستەكەی (كلۆتیلد دی ڤۆكس) كە دو ساڵا بو خۆشەویستیەكی پلاتۆنیانە خۆشی
دەویست كەتوەتە ئەو حاڵەتەوە! ئیتر خۆشەویستیی ئەو حاڵەتێكی ئایینی و عاریفانەی بۆ
دروست كردوە! هەروەها لێرەدا دەبێت ئاماژە بۆ زاراوەی (ئایینی سروشتی) Natural Religion
بكەین، كە ئاماژەیە بۆ جۆرێك لە ئایینداری و هەستی ئایینی بەبێ پشتبەستن
بە سروش و، هەندێك بیرمەند و فەیلەسوفی ئورۆپایی لە سەدەكانی (18 ز.) و (19 ز.) دا
بیریان لـێ دەكردوە، وەكو هیوم Hume (1711ـ1776
ز.) خاوەنی (چەند گفت‌وگۆیەك دەربارەی ئایینی سروشتی).
