فتوحاتی ئیسلامی
نمونەیه‌کی داگیركاری و فراوانخوازیی ڕۆژگاری كۆن
نمونەیه‌کی داگیركاری و فراوانخوازیی ڕۆژگاری كۆن
سەروەر پێنجوێنی
مێژوی "فتوحات" و "غزوات" ی ئیسلامی، هەر لە شەڕ و جەنگەكانی پێغەمبەرەوە كە بە هەوڵی تاڵانكردنی قافڵە بازرگانیەكانی مەككە دەستیان پێ كرد، هەتا جەنگ و داگیركاری ئیمپراتۆرێتیە ئیسلامیەكان لە سەدەكانی ناوەڕاستدا؛ پێشانی دەدات كە ئەو شەڕانە هەموی تێكگیران و پاشان هەوڵی فراوانكردنی قەڵەمڕەو و داگیركردنی وڵاتان و تاڵانكردنی خێروبێریان بون.
ئەو نیشتمانە عەرەبیە فراوانەی دەیبینین زۆربەی بە چەوساندنەوە و بچوككردنەوە و تواندنەوەی كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیەكان پێك هاتوە و ئاوا فراوان بوە: عێراق وڵاتی ئاڕامی ــ نەبەتیەكان بو (كە صابیئی و مەسیحی و مانی بون)، سوریا وڵاتی ئاڕامی ــ سوریانیەكان بو، میسر وڵاتی میسری ـ قیبتیەكان بو، [هەروەها توركیای ئیسلامی وڵاتی گریكی ـ بیزانتیەكان بو (كە ئەم سێ كۆمەڵگایەش مەسیحیی ئۆرتۆدۆكسی بون)].. بە ڕاونان و تواندنەوەی بەرەبەرەی ئەمانە و بە پشتئەستوری بە ئیسلام نیشتمانی عەرەبی بوەتە ئەو نیشتمانە عەرەبیەی كە هەیە، لەم ڕوەوە عەرەب گەورەترین سودیان لە ئیسلام بینیوە.. كوردستانە فراوانەكەی خۆیشمان، لایەكی هەر بەبۆنەی ئیسلامەوە ئاوا فراوان بوە، گەلێك ناوچە (بەتایبەتی لە كوردستانی باكور و لە باكوری خۆرئاوای كوردستانی باشور) لە بنەڕەتدا نیشتمان و زێدی مەسیحیەكان بون لە سوریانیەكان (كە بەهەڵە بە ئاشوریەكان ناودەبرێن) و لە ئەرمەنیەكان، بەڵام بە هۆی چەوساندنەوە و گەمارۆدان و تواندنەوەی ئەو كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیانەوە لەلایەن دەسەڵاتی ئیسلامیەوە و بەیارمەتیی ئاغا و قەڵادارە كوردە موسوڵمانەكان بەو شێوەیە ئەو كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیانە بەو شێوەیەی ئێستە بچوك بونەتەوە و هاتونەتە نێو یەك و لە چەند شارۆچكە و دێهاتێكی كەمدا ئابڵوقە دراون، بەم شێوەیەش نیشتمانی سوریانیەكان و ئەرمەنیەكان بچوك بوەتەوە و گەلێك ناوچە و پارچەی لـێ كراوەتەوە و خراوەتە سەر كوردستان.. بۆیە كوردستانی باكور بەو شێوەیە فراوانە كە ئێستە هەیە.. بۆ نمونە شاری (دیاربەكر) كە ئێستە پایتەختی كوردستانی باكورە تا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمیش زۆرینەیەكی مەسیحی (سوریانی ــ ئەرمەنی) ی تێدا بوە و كورد كەمینە بوە، دواتر بارودۆخە دیمۆگرافیەكە گۆڕاوە..
سەرڕێخستنی سوپایەك لەخۆیدا نیشانەی ئەوەیە كە ئەمە بانگەواز نیە بەڵكو فراوانكردنی قەڵەمڕەو و دەستخستنی دەسكەوتە، مەرجەكانیش (یان موسوڵمانبون، یان سەرانە، یان كوشتار)، نیشانەی ئەوەن كە گرنگترین شت بانگەواز نیە، چونكە بانگخواز تەنها بڵاوبونەوەی باوەڕەكەی دەوێت نەك شتی تر. كاتێك سوپای عەرەبی ـ ئیسلامی خەڵكی سەرپشك كردوە لەنێوان (موسوڵمانبون) و (سەرانە) و (كوشتار) دا ئەمە لە خۆیدا بانگەوازەكە پوچەڵ دەكاتەوە، شتێكی بەڵگەنەویستە كە هیچ گەلێك بەو شێوەیە واز لە ئایینی خۆی ناهێنێت، و هەر لەڕێوە مەعلومە كە موسوڵمان نابن، ئینجا ئەوەندەش عەقڵیان هەبوە كە شەڕی خۆتڕێن نەكەن و زانیویانە كە بەرگەی ئەو سوپایە ناگرن، لەبەر ئەوە تا سەر بەرگرییان نەكردوە، بۆیە ماوەتەوە تەنها سەرانەدان.. ئەمە لە دو سەرپشكیەكەی تر ئاسانتر بوە و ئەمەیان هەڵ‌بژاردوە.. بەم شێوەیەش سوپای ئیسلام (باوەڕ) ی خەڵكی گۆڕیوەتەوە بە (پارە) ی خەڵك!! زمانحاڵی ئەو سوپایەش دەڵێت "گرنگ نیە كورد و فارس موسوڵمان ببن، گرنگ ئەوەیە عەرەب پارەی دەست بكەوێت"! ئەو خەڵكەیش لەنێوان (تیاچونی سەر و لەدەستدانی ئایین) و (باج‌وسەرانە) دا دوەمیانی هەڵ‌بژاردوە بەپێی هەڵبژاردنی (أهون الشرین)! ڕەنگە لێرەوە بزانین كە بۆچی زەردەشتیەكان (مەجوس، بەپێی زاراوەی ئیسلامی) حسابی (ئەهلی كیتاب) یان بۆ كراوە و دەسەڵاتی ئسلامی بە سەرانە لێیان ڕازی بوە!
قورئان دەڵێت (ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ( (النحل: ١٢٥)، هەمو موسوڵمانێك دەزانێت ئەم دەقە ڕێسای بانگەوازە لە ئیسلامدا، واتە بانگەواز بە دانایی و ئامۆژگاریی جوان دەكرێت.. بەڵام عەرەب لەبریی ئەوە شیر و تیر و داگیركردن و تاڵانكردن و بەكۆیلەبردنیان خستە گەڕ.. جا بانگەواز بەو شێوەیە دەكرێت؟! دەكرێت بەوە بوترێت (دانایی) و (ئامۆژگاریی جوان)؟! واقیعە مێژوییەكەش سەلماندی كە ئەوە بانگەواز نەبوە چونكە زۆربەی هەرەزۆری مرۆڤی ئەو وڵاتانەی داگیر كران تا چەند سەدەیەكیش موسوڵمان نەبون و دواتر وردە وردە ئیسلام كاری تێ كردون یان (ئەمری واقیع) یان قبوڵ كردوە و موسوڵمان بون (مێژوی موسوڵمانبونی گەلانی ئێرانی، شۆڕش و ڕاپەڕینەكان، ڕاپەڕینی شارەزور).. هەندێكیان لەتاودا هەڵهاتن، وەكو بەشێك لە زەردەشتیەكان، كە هەڵهاتن بۆ هیندستان و ئێستە پێیان دەوترێت (پارسیەكان) و لە هەرێمی (گوجرات) ی هیندستان دەژین و تا ئێستاش داب‌ونەریت و ئایینی خۆیان پاراستوە.
بەڵكو دەتوانین بڵێین زۆربەی خەلیفەكان (ی ئومەوی و عەبباسی) كە سەرگەرمی فتوحات بون، مەبەستیان بە پلەی یەك ئەوە بوە كە ئەو (مەسیحی و یەهودی و مەجوسی) ـانە دوای داگیركردنی وڵاتەكەیان لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە چونكە سەرباری خێروبێری وڵاتەكە سەرانەیش دەدەن! بۆیە خەلیفە ئومەویەكان مەرجی قورسیان دادەنا لەسەر مەسیحیەكان بۆ موسوڵمان، مەبەستم مەرجی خەتەنەیە! تەنها خەلیفەیەكی ئومەویی وەكو (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز) ئەو مەرجەی لادەبرد كە پاڵنەری ئایینی لەلای ئەم خەلیفە بەهێزتر بوە لە پاڵنەری ئابوری، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا كە ئەو مەرجەی لابردوە تا ڕادەیەك زۆریشی لـێ كردون بۆ موسوڵمان بون..
ئەو نیشتمانە عەرەبیە فراوانەی دەیبینین زۆربەی بە چەوساندنەوە و بچوككردنەوە و تواندنەوەی كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیەكان پێك هاتوە و ئاوا فراوان بوە: عێراق وڵاتی ئاڕامی ــ نەبەتیەكان بو (كە صابیئی و مەسیحی و مانی بون)، سوریا وڵاتی ئاڕامی ــ سوریانیەكان بو، میسر وڵاتی میسری ـ قیبتیەكان بو، [هەروەها توركیای ئیسلامی وڵاتی گریكی ـ بیزانتیەكان بو (كە ئەم سێ كۆمەڵگایەش مەسیحیی ئۆرتۆدۆكسی بون)].. بە ڕاونان و تواندنەوەی بەرەبەرەی ئەمانە و بە پشتئەستوری بە ئیسلام نیشتمانی عەرەبی بوەتە ئەو نیشتمانە عەرەبیەی كە هەیە، لەم ڕوەوە عەرەب گەورەترین سودیان لە ئیسلام بینیوە.. كوردستانە فراوانەكەی خۆیشمان، لایەكی هەر بەبۆنەی ئیسلامەوە ئاوا فراوان بوە، گەلێك ناوچە (بەتایبەتی لە كوردستانی باكور و لە باكوری خۆرئاوای كوردستانی باشور) لە بنەڕەتدا نیشتمان و زێدی مەسیحیەكان بون لە سوریانیەكان (كە بەهەڵە بە ئاشوریەكان ناودەبرێن) و لە ئەرمەنیەكان، بەڵام بە هۆی چەوساندنەوە و گەمارۆدان و تواندنەوەی ئەو كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیانەوە لەلایەن دەسەڵاتی ئیسلامیەوە و بەیارمەتیی ئاغا و قەڵادارە كوردە موسوڵمانەكان بەو شێوەیە ئەو كەمایەتیە نەتەوەیی ــ ئایینیانە بەو شێوەیەی ئێستە بچوك بونەتەوە و هاتونەتە نێو یەك و لە چەند شارۆچكە و دێهاتێكی كەمدا ئابڵوقە دراون، بەم شێوەیەش نیشتمانی سوریانیەكان و ئەرمەنیەكان بچوك بوەتەوە و گەلێك ناوچە و پارچەی لـێ كراوەتەوە و خراوەتە سەر كوردستان.. بۆیە كوردستانی باكور بەو شێوەیە فراوانە كە ئێستە هەیە.. بۆ نمونە شاری (دیاربەكر) كە ئێستە پایتەختی كوردستانی باكورە تا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمیش زۆرینەیەكی مەسیحی (سوریانی ــ ئەرمەنی) ی تێدا بوە و كورد كەمینە بوە، دواتر بارودۆخە دیمۆگرافیەكە گۆڕاوە..
سەرڕێخستنی سوپایەك لەخۆیدا نیشانەی ئەوەیە كە ئەمە بانگەواز نیە بەڵكو فراوانكردنی قەڵەمڕەو و دەستخستنی دەسكەوتە، مەرجەكانیش (یان موسوڵمانبون، یان سەرانە، یان كوشتار)، نیشانەی ئەوەن كە گرنگترین شت بانگەواز نیە، چونكە بانگخواز تەنها بڵاوبونەوەی باوەڕەكەی دەوێت نەك شتی تر. كاتێك سوپای عەرەبی ـ ئیسلامی خەڵكی سەرپشك كردوە لەنێوان (موسوڵمانبون) و (سەرانە) و (كوشتار) دا ئەمە لە خۆیدا بانگەوازەكە پوچەڵ دەكاتەوە، شتێكی بەڵگەنەویستە كە هیچ گەلێك بەو شێوەیە واز لە ئایینی خۆی ناهێنێت، و هەر لەڕێوە مەعلومە كە موسوڵمان نابن، ئینجا ئەوەندەش عەقڵیان هەبوە كە شەڕی خۆتڕێن نەكەن و زانیویانە كە بەرگەی ئەو سوپایە ناگرن، لەبەر ئەوە تا سەر بەرگرییان نەكردوە، بۆیە ماوەتەوە تەنها سەرانەدان.. ئەمە لە دو سەرپشكیەكەی تر ئاسانتر بوە و ئەمەیان هەڵ‌بژاردوە.. بەم شێوەیەش سوپای ئیسلام (باوەڕ) ی خەڵكی گۆڕیوەتەوە بە (پارە) ی خەڵك!! زمانحاڵی ئەو سوپایەش دەڵێت "گرنگ نیە كورد و فارس موسوڵمان ببن، گرنگ ئەوەیە عەرەب پارەی دەست بكەوێت"! ئەو خەڵكەیش لەنێوان (تیاچونی سەر و لەدەستدانی ئایین) و (باج‌وسەرانە) دا دوەمیانی هەڵ‌بژاردوە بەپێی هەڵبژاردنی (أهون الشرین)! ڕەنگە لێرەوە بزانین كە بۆچی زەردەشتیەكان (مەجوس، بەپێی زاراوەی ئیسلامی) حسابی (ئەهلی كیتاب) یان بۆ كراوە و دەسەڵاتی ئسلامی بە سەرانە لێیان ڕازی بوە!
قورئان دەڵێت (ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ( (النحل: ١٢٥)، هەمو موسوڵمانێك دەزانێت ئەم دەقە ڕێسای بانگەوازە لە ئیسلامدا، واتە بانگەواز بە دانایی و ئامۆژگاریی جوان دەكرێت.. بەڵام عەرەب لەبریی ئەوە شیر و تیر و داگیركردن و تاڵانكردن و بەكۆیلەبردنیان خستە گەڕ.. جا بانگەواز بەو شێوەیە دەكرێت؟! دەكرێت بەوە بوترێت (دانایی) و (ئامۆژگاریی جوان)؟! واقیعە مێژوییەكەش سەلماندی كە ئەوە بانگەواز نەبوە چونكە زۆربەی هەرەزۆری مرۆڤی ئەو وڵاتانەی داگیر كران تا چەند سەدەیەكیش موسوڵمان نەبون و دواتر وردە وردە ئیسلام كاری تێ كردون یان (ئەمری واقیع) یان قبوڵ كردوە و موسوڵمان بون (مێژوی موسوڵمانبونی گەلانی ئێرانی، شۆڕش و ڕاپەڕینەكان، ڕاپەڕینی شارەزور).. هەندێكیان لەتاودا هەڵهاتن، وەكو بەشێك لە زەردەشتیەكان، كە هەڵهاتن بۆ هیندستان و ئێستە پێیان دەوترێت (پارسیەكان) و لە هەرێمی (گوجرات) ی هیندستان دەژین و تا ئێستاش داب‌ونەریت و ئایینی خۆیان پاراستوە.
بەڵكو دەتوانین بڵێین زۆربەی خەلیفەكان (ی ئومەوی و عەبباسی) كە سەرگەرمی فتوحات بون، مەبەستیان بە پلەی یەك ئەوە بوە كە ئەو (مەسیحی و یەهودی و مەجوسی) ـانە دوای داگیركردنی وڵاتەكەیان لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە چونكە سەرباری خێروبێری وڵاتەكە سەرانەیش دەدەن! بۆیە خەلیفە ئومەویەكان مەرجی قورسیان دادەنا لەسەر مەسیحیەكان بۆ موسوڵمان، مەبەستم مەرجی خەتەنەیە! تەنها خەلیفەیەكی ئومەویی وەكو (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز) ئەو مەرجەی لادەبرد كە پاڵنەری ئایینی لەلای ئەم خەلیفە بەهێزتر بوە لە پاڵنەری ئابوری، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا كە ئەو مەرجەی لابردوە تا ڕادەیەك زۆریشی لـێ كردون بۆ موسوڵمان بون..
