موعجیزەكانی موسا
دە بەڵاكەی خواوەندی موسا كە هێنای بەسەر وڵاتی میسردا
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
هەر كەسێك ئاشنایی لەگەڵ قورئان هەبێت هەر لە ڕێوە سەرنجی ئەوە دەدات كە كاری زۆری لەسەر چیرۆكی (موسا و فیرعەون) كردوە و لە چەندان جێگەدا و لە كۆمەڵێك كۆنتێكستدا بۆی دەگەڕێتەوە و دەیگێڕێتەوە، بە شێوەیەك ڕەنگە وەكو دوبارەكردنەوەی لێ بێت. قورئان لەم ڕێگەیەوە كۆمەڵێك چەمك و باوەڕ دەگوازێتەوە بۆ عەقڵی ئیسلامی و كۆمەڵگای ئیسلامی كە دەمانبەنەوە بۆ ڕەگ‌وڕیشە و بنچینەكانی دەقە عیبریەكان و بارودۆخ و باكگراوندەكانی دروستبونی ئەو دەقە.
لەم لێكۆڵینەوەیەدا من تیشك دەخەمە سەر لایەنێكی
چیرۆكی موسا لە قورئاندا، كە لایەنی (موعجیزەكان) ی موسایە، ناچاریشم باسەكە لە بابەتی
ئەو بەڵا و كارەساتانەدا كورت بكەمەوە كە بەپێی تەوڕات و قورئان خواوەندی موسا هێناویەتی
بەسەر میسریەكاندا.
دەقە عیبریەكەی تەوڕات (كتێبی كۆڕەو، ئەصحاحەكانی
٧ ـ ١٢)، كە پێش قورئان باسی ئەو كارەسات و نیشانانەی كردوە، باسی (١٠) كارەسات دەكات
كە - بەڕیز - ئەمانەن: (١) خوێن، كە گوایە هەمو ئاوێك لە میسر سور بوە وەكو خوێن،
(٢) بۆق، كە هەمو شوێنێكیان پڕ كرد، (٣) هێرشی مێشولە، (٤) هێرشی مێش، (٥) قڕكردنی
ئاژەڵ، (٦) دوممەڵ و برین كە توشی مرۆڤەكان و ئاژەڵەكان بو، (٧) بارینی تەرزەیەكی توند،
(٨) هێرشی كوللـه، (٩) تاریكییەكی چڕ كە وڵاتی گرتەوە و بە هۆیەوە كەس توانای
هات‌وچوی نەبو، (١٠) مردنی منداڵی نۆبەرەی هەر ماڵێك لە میسریەكان
(بڕوانە: كۆڕەو: ٧: ١٩ - ١٢: ٢٩). قورئانیش باسی ئەو بەڵا و كارەساتانە دەكات كە گوایە
هاتون بەسەر میسریەكان (قەومی فیرعون) دا لە ئەنجامی ئەوەی باوەڕیان بە موسا نەكردوە
و فیرعەون ملكەچی داواكانی موسا نەبوە، بەم شێوەیە باسیان دەكات: (فأرسلنا عليهم الطوفان
والجراد والقُمَّل والضفادع والدم، آيات مفصلات، فاستكبروا وكانوا قوما مجرمين) (الأعراف:
١٣٣)، ئەمەش واتە (تۆفان) و (كوللـه) و (قُمَّل:
گەنە یان سن) و (بۆق) و (خوێن) واتە (سوربونی ئاو وەكو خوێن)، هەموی دەكاتە (٥) نیشانە
و كارەسات، واتە ژمارەی ئەو كارەساتانەی لە (١٠) ەوە كەم كردوەتەوە بۆ (٥)، چونكە شەشیانی
لا بردوە كە ئەمانەن: (مێشولە) و (مێش) و (قڕكردنی ئاژەڵ) و (دوممەڵ و برین) و (تەرزە)
و (تاریكیی چڕ). دوایی دەبینین كە دەقە تەوڕاتیەكەش لە بنەڕەتەوە (دە بەڵا) ی نەهێناوە،
بەڵكو لە پاكنوسدا بوەتە دە.
موعجیزەكان لە تەوڕات و قورئاندا
لێرەوە تیشك دەخەینە سەر هەر یەك لەم دە موعجیزەیە،
بەو شێوەیەی لە تەوڕاتدا هاتوە [و دواییش قورئان دەیگێڕێتەوە] بەپێی ڕێكخستنی كتێبی
(كۆڕەو) (الخروج):
(١)
خوێن، كە گوایە هەمو ئاوێك لە میسر سور بوە وەكو خوێن. تەوڕات (كۆڕەو: ٧: ١٤ ـ ٢٥)
دەگێڕێتەوە كە گوایە موسا بە فەرمانی خواوەند یەهواه گۆچانەكەی كێشاوە بە ئاوی ڕوباری
نیل و هەمو ئاوەكانی تری میسردا و هەمو ئەو ئاوانە بونەتە خوێن، ئیتر میسریەكان ئاوی
خواردنەوەیان دەست نەكەوتوە، هەمو ماسیەكانیش تۆپین و سەرئاو كەوتن، تا وای لێ هات ڕوبارەكە
بۆگەنی كرد.. تەوڕات دەڵێت لەگەڵ ئەم نیشانە و بەڵایەشدا دڵی فیرعەون نەرم نەبو (كۆڕەو:
٧: ١٤ ـ ٢٥). قورئانیش لەم هەمو زانیاریەی تەوڕات تەنها بە یەك وشە ئەم موعجیزە / بەڵای
خوێنە دەگێڕێتەوە كە دەڵێت (والدَّمَ) (الأعراف: ١٣٣)، واتە بەڵای خوێنیشمان بۆ ناردن..
(٢)
ناردنی بۆق، كە تەوڕات دەڵێت هەمو شوێنێكیان پڕ كرد، ناوماڵ و سەرجێگەی میسریەكانیشیان
پڕ دەكرد، ئەمەش بەوەی موسا گۆچانەكەی كێشا بە ئاوەكانی میسردا ئیتر هەمو بۆقی ئاوەكان
هاتنە دەرەوە بۆسەر وشكانی و شوێنی ژیانی میسریەكان بە شێوەیەك ژیانیان لێ تاڵ بو.
تەوڕات دەڵێت ئەم جارە فیرعەون ملی دا بە داواكاریەكانی موسا بەو مەرجەی بەڵای بۆقەكان
دور بخاتەوە.. بەڵام دوای ئەوەی بۆقەكان نەمان فیرعەون گەڕایەوە بۆ كەللـه‌ڕەقیی جارانی
(كۆڕەو: ٨: ١ ـ ١٥). قورئانیش بەدوای تەوڕاتدا تەنها بە یەك وشە ئەم موعجیزە / بەڵای خوێنە دەگێڕێتەوە
كە دەڵێت (والضَّفادِعَ) (الأعراف: ١٣٣)، واتە بەڵای بۆقەكانیشمان بۆ ناردن..
(٣)
هێرشی مێشولە: تەوڕات دەڵێت خواوەند فەرمانی دا بە موسا بە هارون بڵێت گۆچانەكەی بكێشێت
بە خاك و خۆڵی زەویدا، و بەو شێوەیەش خالك و خۆڵی میسر بو بە مێشولە و بەربونە وڵات،
و بە جەستەی مرۆڤ و ئاژەڵانەوە دەنیشتنەوە. تەوڕات دەڵێت لەگەڵ ئەمەشدا فیرعەون دڵی
هەر ڕەق بو و ملی نەدا (كۆڕەو: ٨: ١٦ ـ ١٩). لە گێڕانەوەكەی قورئاندا ئاماژە بۆ هێرشی
مێشولە نەكراوە.
(٤) هێرشی مێش، ئینجا تەوڕات دەڵێت دوای ئەوەی فیرعەون
ملی نەدا بۆ بەرەڵڵاكردنی خێڵەكانی ئیسرائیل تا شوێن موسا بكەون و خواوەند بپەرەستن
و لە میسر دەرچن، خواوەند ئەم جارەیان مێشی ناردە سەر میسریەكان، ئیتر هەمو ماڵەكانیان
و ئەو زەویەش لەسەری نیشتەجێن مێشی تێیان بەربو.. و وڵات كەڵكی نەما بە هۆی مێشەوە..
ئیتر فیرعەون ناچار بو كە داوا لە موسا و فیرعەون بكات تا قوربانی بۆ خواوەندی خۆیان
بكەن و تكای لێ بكەن تا ئەو مێشە زۆرە لا ببات.. و پەیمانی دا كە بەنو
ئیسرائیل بەرەڵڵا بكات.. كەچی دوای ئەوەش فیرعەون هەر دڵی ڕەق بو و پەیمانەكەی نەبردە
سەر (كۆڕەو: ٨: ٢٠ ـ ٣٢). گوایە ئەم مێشە مرۆڤیان گەستوە و ژەهراوییش بون.. قورئان
لە گێڕانەوەكەیدا ئاماژەی بۆ هێرشی مێشیش نەكردوە.. بەڵام ئاماژەی بۆ هەندێك مێروی
تر كردوە بە دەستەواژەی (القمل) كە دواتر باسی دەكەین.
(٥) قڕكردنی ئاژەڵ، تەوڕات دەڵێت خواوەند لە ڕێگەی
موساوە جارێكی تر هەڕەشەی لە فیرعەون كرد ئەگەر گەلی ئیسرائیل بەر نەدات هەمو ئاژەڵەكانیان،
لەناو دەبات و قڕیان تێ دەخات، لە وڵاخەبەرزە و گوێدرێژ و وشتر و مانگا و مەڕ..
قڕێكی ڕەشی خستە ناو هەمو ئاژەڵی میسریەكان نەك هی ئیسرائیلیەكان. ئەم جارەش دڵی فیرعەون
هەر ڕەق بو و گەلەكەی بەر نەدا (كۆڕەو: ٩: ١ ـ ٧). قورئانیش بەڕاشكاوی ئاماژەی بۆ ئەم
بەڵایەوە نەكردوە.
(٦) دوممەڵ و برین كە توشی مرۆڤەكان و ئاژەڵەكان
بو. تەوڕات دەڵێت خواوەند بە موسا و هاڕونی وت هەر یەكەیان مشتێك لە خۆڵەمێشی تون بەرەو
ئاسمان هەڵ‌بدەن تا ببێتە تۆز و هەمو میسر بگرێتەوە، ئیتر
كە دەنیشتە سەر مرۆڤەكان (میسریەكان) و ئاژەڵەكان دەبوە دومەڵ و دەبوە دومەڵی بریندار
كە دەم دەكاتەوە و چاكیش نابێتەوە. تەوڕات دەڵێت خواوەند دڵی فیرعەونی ڕەق كرد و بۆیە
گوێی بۆ موسا و هاڕون نەگرت (كۆڕەو: ٩: ٨ ـ ١٢). قورئان هیچ ئاماژەیەكی بۆ ئەمە نەكردوە.
(٧) بارینی تەرزەیەكی توند، تەوڕات دەڵێت خواوەند
بە موسای وت بە فیرعەون بڵێت كە گەلەكەی بەر بدات تا بیپەرستن، ئەگەرنا سبەینێ تاوەتەرزەی
گەورە و زیانخەر دەبارێنم، ئیتر هەمو ئەو مرۆڤ و ئاژەڵانەی لە كێڵگەكاندا بمێننەوە
و لە ماڵەكاندا خۆیان نەشارنەوە بەو تەرزەیە لەناو دەچن. ئیتر بە فەرمانی خواوەند موسا
گۆچانەكەی بەرەو ئاسمان ڕاوەشاند، ئیتر هەورەتریشقە و تەرزە داباری و ئاگریش باریە
سەر زەوی، ئیتر زەویی میسر تەزرەی بەردەوام و ئاگریش لەناو تەرزەكەدا دایگرتەوە. ئیتر
هەر مرۆڤ و ئاژەڵێك لە كێڵگەكاندا لەناو چون. ئەم جارەیان فیرعەون وتی: من هەڵە بوم،
با تەرزە بارین تەواو ببێت منیش گەلی ئیسڕائیل بەر دەدەم. ئیتر موسا پاڕایەوە لە خواوەند،
تا هەورەتریشقە و تەرزە كۆتایی پێ هات. بەڵام
فیرعەون كاتێك بینیی هەورەتریشقە و تەرزە بڕا؛ گەڕایەوە سەر تاوانكاری و دڵڕەقیی جارانی،
بۆیە گەلەكەی بەر نەدا (كۆڕەو: ٩: ١٣ ـ ٣٥). قورئان ئاماژەی بۆ بەڵای تەرزە نەكردوە.
(٨)
هێرشی كوللـه، تەوڕات دەڵێت ئەم جارەیان موسا و هاڕون بە فیرعەونیان
وت: خواوەند دەڵێت: ئەگەر گەلەكەم بەر نەدەیت؛ كوللـه‌یەكی زۆر
دەهێنمە سەر زەویی میسر كە ڕوی زەوی دادەپۆشێت و هەمو ئەو بەروبومەش كە لە تەرزە ڕزگاری
بوە دەماشێتەوە و هەمو ڕوەكێك دەخوات و ماڵەكان پڕ دەكات. ئەم جارەش موسا بە فەرمانی
خواوەند گۆچانەكەی بەسەر زەویی میسردا ڕاوەشاند، ئیتر خواوەند بایەكی خۆرهەڵاتیی ڕۆژ
و شەوێك هەڵ‌كرد و هەمو ئەو كوللـه‌یەی كە لەو
لایەوە هەبو هەڵی گرت بۆ زەویی میسر تا هەمو زەویی میسریی گرتەوە، ئیتر ڕوی زەویی داپۆشی
و هەمو ڕوەك و دارودرەختێكی ماشیەوە. ئەم جارەش فیرعەون پەشیمان بوە و پەیمانی ئەوەی
دا بە موسا و هاڕون كە گەلەكە بەر بدات ئەگەر خواوەندی ئەوان ئەو ڕەوە كوللـه‌یە لا بدات،
بەڵام دوای ئەوەی خواوەند بە بایەخی خۆرئاوایی كوللـه‌كەی لابرد
دیسان فیرعەون بە ویستی خواوەند دڵی ڕەق بوەوە و گەلەكەی بەر نەدا (كۆڕەو: ١٠: ١ ـ
٢٠). قورئانیش بە وشەیەك (الجراد) ئاماژەی بۆ دەنگ‌وباسەكە كردوە.
(٩)
تاریكییەكی چڕ كە وڵاتی گرتەوە و بە هۆیەوە كەس توانای هات‌وچوی نەبو.
تەوڕات دەڵێت: موسا بە فەرمانی خوا دەستی بەرەو ئاسمان ڕاوەشاند، ئیتر تاریكییەكی ئەنگوستەچاو
سێ ڕۆژ هەمو زەویی میسری گرتەوە، بە شێوەیەك كەس كەسی نەدەبینی.
ئەم جارەش فیرعەون هەرچەند لە سەرەتاوە پەیمانی دا كە گەلەكە بەر بدات، بەڵام لەسەر
بەردانی ئاژەڵەكانیان لەگەڵیان ڕازی نەبو. خواوەندیش دڵی فیرعەون ڕەق كرد بۆیە بەری
نەدان (كۆڕەو: ١٠: ٢١ ـ ٢٩). قورئان ئاماژەی بۆ ئەمە نەكردوە.
(١٠)
مردنی منداڵی گەورە (نۆبەرە) ی هەر ماڵێك لە میسریەكان. تەوڕات دەڵێت خواوەند بە موسای
وت یەك بەڵای تریش دەهێنم بەسەر میسریەكاندا و دڵی فیرعەونیش هەر ڕەق دەبێت بۆ ئەوەی
سەمەرەی زیاتر بەسەر میسریەكاندا بێت و دەسەڵاتی خواوەند زیاتر دەركەوێت.. بۆیە ـ خواوەند
دەڵێت ـ كاتێك لە میسر دەردەچم هەمو بەچكەیەكی نۆبەرە لە میسردا دەمرێت لە منداڵی نۆبەرەی
فیرعەونەوە هەتا منداڵی كەنیزێك هەتا بەچكەی نۆبەرەی ئاژەڵێك. موسا ئەمەی بە فیرعەون
ڕاگەیاند، بەڵام خواوەند دڵی فیرعەونی هەر ڕەق كرد، بۆیە گەلەكەی بەر نەدا. ئیتر خواوەند
بۆ خۆی، نەك بە دەستی موسا، هەموی نۆبەرەیەكی میسری مراند، و هاوار و شیوەن لە هەمو
میسر بەرز بوەوە (كۆڕەو: ١١: ١ ـ ١٢: ١ ـ ٢٩). قورئان بەڕاشكاوی ئاماژەی بۆ ئەمە نەكردوە.
مەبەستێكی زۆر گرنگی دەقە تەوڕاتیەكە لە گێڕانەوەی
چیرۆكەكەدا، ئەوەیە كە خواوەندی ئیسڕائیلیەكان ئەو بەڵایانەی تەنها بەسەر میسریەكاندا
هێناوە و ئیسرائیلیەكانی نەگرتوەتەوە.
پێشینە و گەشەكردنی گێڕانەوە تەوڕاتیەكە
ئەم دە بەڵایە كە لە دەقی كتێبی (كۆڕەو) دا گێڕدراونەتەوە،
لە ڕاستیدا چیرۆكەكەیان پێكەوەدوراوی چەند داب‌ونەریت (تقلید)
ێكی جیاوازە كە سەرچاوە دەماودەمەكان و كەرەستە خاوەكانی دەقی تەوڕات پێك دەهێنن..
گرنگترینی ئەو داب‌ونەریتانەی كە سەرچاوە و كەرەستەی خاوی بەردەستی نوسەرەكانی
تەوڕات بون و دایانڕشتوەتەوە و پێكەوە گرێیان داون، ئەمانەن: داب‌ونەریتی یەهواهی،
و داب‌ونەریتی ئیلۆهیمی ، و داب‌ونەریتی كەهەنوتی
. جا لە باسی ئەم دە بەڵایەدا كە گوایە خواوەندی موسا و هاڕون هێناویەتی بەسەر فیرعەون
و میسریەكاندا، ئەم داب‌ونەریتانە ناكۆكییان هەیە، هەر یەكەیان كۆمەڵیكیان لەو دە
بەڵایە گێڕاوەتەوە و هیچیان بەتەنها دە بەڵای نەگێڕاوەتەوە:
داب‌ونەریتی یەهواهی
، تەنها (٧) بەڵای هێناوە: (خوێن) و (بۆق) و (مێش) و (قڕكردنی ئاژەڵ) و (تەرزە) و
(كوللـه) و (مردنی نۆبەرەكان). داب‌ونەریتی ئیلۆهیمی،
تەنها (٥) بەڵای هێناوە: (خوێن) و (تەرزە) و (كوللـه) و (تاریكیی
سێ ڕۆژ) و (مردنی نۆبەرەكان). داب‌ونەریتی كەهەنوتی،
ئەمیش تەنها (٥) بەڵای هێناوە: (خوێن) و (بۆق) و (مێش) و (دومەڵ و برین) و (مردنی نۆبەرەكان).
ئینجا لە دەقی (مەزمورەكان) دا دو جۆر گێڕانەوەی تر هەن: مەزموری (٧٨: ٤٣ ـ ٥١) تەنها
(٧) بەڵای هێناوە: (خوێن) و (بۆق) و (مێش) و (كوللـه) و (تەرزە)
و (قڕكردنی ئاژەڵ) و (مردنی نۆبەرەكان). مەزموری (١٠٥: ٢٨ ـ ٣٦) یش تەنها (٨) بەڵای
هێناوە: (تاریكیی سێ ڕۆژ) و (خوێن) و (بۆق) و (مێش) و (مێشولە) و (تەرزە) و
(كوللـه) و (مردنی نۆبەرەكان).
جا نوسەری دەقی تەوڕات (كتێبی كۆڕەو) ئەم داب‌ونەریتە جیاوازانەی
كۆ كردوەتەوە و دایڕشتونەتەوە و پێكەوەی دوریون.. و چیرۆكێكی پێكەوەبەستراوی دە بەڵای
لێ پێك‌هێناوە. واتە سەرچاوە جیاوازەكان بە هەمویان (١٠) بەڵایان
باس كردوە، نوسەر و پاكنوسكاری تەوڕات (كتێبی كۆڕەو) یش هەمویانی لە یەك دەقدا كۆ كردوەتەوە.
هەر بۆیەش دەقە تەوڕاتیەكە لەم لایەنەوە وەكو یەك نیە، هەندێك لە بەڵاكان بە كورتی
باس دەكات و هەندێكی تریان زۆر بەدرێژی.
كێشەكانی گێڕانەوە قورئانیەكە
قورئان لە چوارچێوەی چیرۆكی ڕوبەڕوبونەوەی موسا
و فیرعەوندا، باسی ئەو بەڵا و كارەساتانە دەكات كە گوایە هاتون بەسەر میسریەكان (قەومی
فیرعون) دا لە ئەنجامی ئەوەی باوەڕیان بە موسا نەكردوە و فیرعەون ملكەچی داواكانی موسا
نەبوە كە دەبوایە گەلی ئیسڕائیلی بەر بدایە بۆ ئەوەی بچنەوە بۆ بیابان تا لەوێ خواوەندی
خۆیان بپەرستن، بەڵام فیرعەون لەبەر ئەوەی ئەو گەلەی ... بەم شێوەیە باسیان دەكات:
(فأرسلنا عليهم الطوفان والجراد والقُمَّل والضفادع والدم، آيات مفصلات، فاستكبروا
وكانوا قوما مجرمين) (الأعراف: ١٣٣)، ئەمەش واتە (تۆفان) و (كوللـه) و (قُمَّل:
گەنە) و (بۆق) و (خوێن) واتە (سوربونی ئاو وەكو خوێن)، هەموی دەكاتە (٥) نیشانە و كارەسات،
واتە ژمارەی ئەو كارەساتانەی لە (١٠) ەوە كەم كردوەتەوە بۆ (٥)، چونكە (٧) ی لا بردوە
كە ئەمانەن: (مێشولە) و (مێش) و (قڕكردنی ئاژەڵ) و (مردنی نۆبەرەكان) (دوممەڵ و برین)
و (تەرزە) و (تاریكیی چڕ)، ئینجا لەلایەن خۆیەوە (تۆفان) و (گەنە) ی بۆ زیاد كردوە.
١.
(الطوفان): قورئان لێرەدا (بەڵا) یەكی تری زیاد كردوە كە دەیسەلمێنێت زانیاریی واقیعیی
نیە دەربارەی سروشتی جیۆگرافیایی و ژینگەیی وڵاتی میسر، ئەویش (تۆفان) ـە كە كردویەتی
بە یەكەم كارەسات. ئەمە شتێكی زۆر نەگونجاوە باسی لافاو و تۆفان بكرێت وەكو بەڵا و
كارەساتێك لە میسر، بەڵكو لافاو (لافاوی نیل) ئەو هەلە زێڕینە بو كە میسریەكان سەرەتای
هەمو ساڵێك چاوەڕوانییان دەكرد تا كێڵگەكانیان تێر ئاو بكات. بۆیە لافاو بۆ میسر كارەسات
نەبوە و خێروخۆشی بوە (ئەو لافاوەش كە هەبوە هەر لافاوی نیل بوە)، بۆیە میسریەكان هیچ
كاتێك باسیان لە (تۆفان) نەكردوە وەكو كارەساتێك و ڕوداوێكی وێرانكەر، بەڵكو هەمیشە
وەكو سەرەتای خەلق و ڕوداوێكی بنیاتنەر هاتوەتە پێش چاویان. جا سەرنج دەدەین قورئان
هەر ئەوەندە لە دەقە تەوڕاتیەكە لای داوە كەوتوەتە هەڵەیەكی وەهاوە. بەگشتی زانیاریەكانی
قورئان دەربارەی میسر هەمیشە ناڕێكی و نەگونجاوییان تێدایە و ورد نین (لەبەر دوریی
میسر و نەبونی پەیوەندییەكی ئەوتۆ لەنێوان میسر و ژینگەی قورئاندا، و لەبەر ئەوەیش
كە سەرچاوەكانی قورئان دەماودەمن نەك نوسراو).. بۆ نمونە: كاتێك باسی وشكەساڵی و قات‌وقڕیی میسری
سەردەمی (یوسف) دەكات، دەڵێت: دوای ئەو ساڵانەی وشكەساڵی ساڵێك دێت كە باران فریای
خەڵكەكە دەكەوێت و ئیتر خەڵك دەكەونە خێروخۆشی و وڵات بەپیت و سەوز و بەبەرهەم دەبێت
بەڕادەیەك دەكەونە گوشینی ئاوی میوە و دروستكردنی خۆشاو و مەی (ثم يأتي من بعد ذلك
عام فيه يُغاث الناس وفيه يَعْصِرون) (یوسف: ٤٩)، لێرەدا مەبەستەكەمان دەستەواژەی
(يُغاث الناس) ـە كە بەپێی زۆربەی هەرەزۆری تەفسیرەكان بەواتای (باران لە خەڵكەكە دەبارێت)
یان (باران فریای خەڵكەكە دەكەوێت) لێكیان داوەتەوە. بەم شێوەیە قورئان سەرچاوەی بەپیتی
و ئاودێریی میسر دەگێڕێتەوە بۆ باران، كە ئەوە ناواقیعیە، و میسر بەدرێژایی مێژو پشتی
بە ئاوی نیل بەستوە بۆ كشت‌وكاڵ و ئاودێری (هەندێكیش دەستەواژەی "يُغاث
الناس" بە "خەڵكەكە ڕزگار دەكرێن" لێك دەدەنەوە، بەڵام ئەمە لێكدانەوەیەكی
لاوازە و دورە لە شێوازی عەرەبی و قورئانیەوە، چونكە ڕونی ناكاتەوە "بە چی ڕزگار
دەكرێن؟"، لە كاتێكدا ئەو دەربڕینە عەرەبیە ئاماژەیە بۆ بارینی باران، بە شێوەیەك
بە باران دەوترێت "غَيْث"، بۆیە ئەگەر عەرەبێكی ڕەوانبێژ ویستبێتی بڵێت
"بارانمان لێ باری" یان "بارانمان بۆ باری" وتویەتی
"غِثــْنا"، هەروەكو "أُمْطِرْنا").
ئەوەی جێی سەرنجە لێرەدا ئەوەیە ڕاڤەمەندەكانی
قورئانیش هەندێكیان هەوڵیان داوە ئەم (الطوفان) ـە بە واتای تر لێك بدەنەوە كە جیاواز
بێت لە واتای (لافاو).. ڕەنگە هەستیان كردبێت دەقی تەوڕات لەبریی باسی لافاو باسی شتی
تری كردوە.. ئینجا لەبەر ئەوەی لە دەقە تەوڕاتیەكەدا باسی قڕكردن كراوە (وەكو قڕكردنی
ئاژەڵەكان، و مردنی نۆبەرەكان).. بۆیە هەندێك لە ڕاڤەمەندەكانی قورئان وتویانە (الطوفان)
لێرەدا بە واتای (پەتای قڕكەر) هاتوە، زمانی عەرەبییش یارمەتییان دەدات بۆ ئەمە، چونكە
لە زماندا (طوفان) واتایەكی گشتگیر وەردەگرێت، واتە شتێك هەمو شتێكی بەردەمی خۆی ڕابماڵێت
و گشتگیر بێت، كە هەر لە سیفەتی لافاوەوە هاتوە.
٢.
(الجَراد): كوللـه. دەقە قورئانیەكە بەم وشەیە ئاماژە بۆ بەڵای ڕەوەكوللـەی
گەورە دەكات كە تەوڕات باسی كردوە و باسی هۆكارە سروشتیەكەیشی كردوە كە دەڵێت بای خۆرهەڵاتی
هێنای.
٣.
(القُمَّل): گەنە، بە (سن) یش لێك دراوەتەوە، هەروەها بە (كێچ) یش، هەندێك ڕاڤەمەندیش
بە (كوللـه‌ی بێباڵ كە هێشتا نافڕێت). ئەمە جیاوازە لە (قَمْل) كە بە
واتای (ئەسپێ). ئەم بەڵایەش لە تەوڕاتدا هیچ ڕیشەیەكی نیە، ئەوەندە نەبێت
كە (دە بەڵا) كەی تەوڕاتیش باسی هەندێك مێروی تری وەكو (مێش) و (مێشولە) ی تێدایە..
بەڵام لە هیچ ڕێگەیەكەوە ناتوانین بەپێی زمانی عەرەبی (القُمَّل) بە (مێش) یان (مێشولە)
ڕاڤە بكەین.
٤.
(الضفادع): بۆق. دەقە قورئانیەكە بەم وشەیە ئاماژە بۆ بەڵای هاتنە دەرەوەی بۆقەكان
كردوە لە ئاوەكان و سەركەوتنیان بۆ ناو ماڵەكان، كە تەوڕات باسی كردوە.
٥.
(الدم): خوێن. دەقە قورئانیەكە بەم وشەیە ئاماژە بۆ بەڵای گۆڕانی هەمو ئاوەكانی میسر
بۆ خوێن، لەگەڵ كۆمەڵێك نیشانەی تردا، كە بەوردی تەوڕات باسی كردوە و نیشانەی بەكەڵكی
تێدایە بۆ دۆزینەوەی نهێنیی ئەو ئاوە سورە.
شایەنی ئاماژەیە كە قورئان پێش دەقی (الأعراف:
١٣٣) كە ئاماژە بۆ (پێنج بەڵا) دەكات، ئاماژەیەك بۆ ئەوە دەكات كە خواوەند بە (قات‌وقڕی) و
(كەمبونەوەی بەرومبوم) یش میسریەكانی سزا داوە، كە دەڵێت: (ولقد أخذنا آل فرعون بالسنين
ونقص من الثمرات لعلهم يذكرون) (الأعراف: ١٣٠). بەڵام ئەمەش لە دەقە تەوڕاتیەكەدا سەرچاوەیەكی
ڕستەوخۆی نیە، جگە لەوەی سەبارەت بە (كەمبونەوەی بەروبوم) كەمێك لەگەڵ باسی (لەناوچونی
بەروبوم بە تەرزە و كوللـه) دەگونجێت. دەقی تەوڕاتیش بە باسی (خوێن) دەست
پێ دەكات وەكو یەكەم بەڵا و نیشانە.
لە بەشی دوەمدا، باكگرواندی واقیعیی ئەم (دە
بەڵا) یە ڕون دەكەینەوە.
لێكدانەوەی زانستی و مێژویی
لێرەوە بە پشتبەستن بە زانیاریە مێژویی و سروشتی
و جیۆلۆجیاییەكان، هەوڵ دەدەین باكگراوندی واقیعیی ئەم دەنگ‌وباسەی تەوڕات
(و ـ دواتر ـ قورئان) ڕون بكەینەوە.
پێش هەمو شتێك، ئاشكرایە ئەم چیرۆكە تەوڕاتیانە
بنەڕەتێكی مێژویی ڕاستەوخۆیان نیە، بەڵام سود لەو دیاردە سروشتی و كۆمەڵایەتیانە دەبینن
كە لەو كۆمەڵگا كۆنانەدا هەبون، واتە (باكگراوند) ێكی مێژویی گشتی بەكار دەهێنن لە
گێڕانەوە و وێنەسازیدا نەك لە خۆیاندا چیرۆكێكی واقیعی و مێژویی بن، بۆ نمونە: هێرشی
كوللـه هەمیشە یەكێك بوە لە كێشەكانی كۆمەڵگا كشتیاریەكان و ناوبەناو
ڕوی داوە، دەقە میسریەكانیش باسی ڕەوە كوللـه‌یان كردوە
وەكو كارەساتێك، نەك ئەوەی كە خواوەند یەهواه بەتایبەتی ئەو بەڵایەی بەسەر میسریەكانی
سەردەمی موسادا هێنابێت! واتە كاتێك ئەو داب‌ونەریتە یەهوداییە
دروست بوە؛ سودی لە باكگراوندێكی بارودۆخی میسری كۆن وەرگرتوە.
لێرەوە لەسەر ئەم (١٠) بەڵا و پەتایەی كە گوایە
خواوەندی موسا و هاڕون هێناویەتی بەسەر میسردا، دەڕۆین:
١.
گۆڕانی ئاو بۆ خوێن و تۆپینی ماسیەكان: هەندێك توێژەر وتویانە ئەم دیمەنە دەگەڕێتەوە
بۆ ئەوەی هەمو ساڵێك كە لافاوی نیل دێت لەگەڵ خۆی قوڕ و لیتەی زۆر دەهێنێت و ڕەنگی
ئاوی ڕوبارەكە دەگۆڕێت و سور یان قاوەیی دەنوێنێت، كاتێكیش ئاوەكە بەو شێوەیەی لێ بێت بۆ ژیانی
ماسی نابێت و ئاساییە ماسیەكان لێیان بتۆپێت. بەم پێیە گوایە نوسەری دەقە تەوڕاتیەكە
ئەم واقیعە سادەیەی هێناوە و وەكو موعجیزەیەك و ڕوداوێكی تایبەتی دایڕشتوەتەوە. بەڵام
ئەم لێكدانەوەیە زۆر سادەیە، دیمەنی ئاوی لیتاوییش بەتەواوی لە دیمەنی ئاوێك ناچێت
كە وەكو خوێن بێت. هەندێك لێكدانەوەی وردتر پێشنیار كراون:
ا. دەوروبەری ساڵی (١٥٠٠ پ. ز.) گڕكانێك تەقیوەتەوە
و ماوەیەك چالاك بوە (كە دوایی زیاتر باسی دەكەین) و تەپ‌وتۆز و خۆڵەمێشێكی
فڕێ داوەتە هەوای ناوچەكە و بەم شێوەیە ئەو تەپ‌وتۆز و خۆڵەمێشە
نیشتوەتە سەر نیلیش و ڕەنگی ئاوەكەی گۆڕیوە. ئاساییشە كە ماسی لە ئاوی پیسبودا بە خۆڵەمێشی
گڕكان كە زۆر جار ژەهراوییشە نەژی.
ب. ساڵێك بارانێكی زۆر باریوە لە ناوچەی دەوروبەری
دەریاچەی (ڤیكتۆریا) كە سەرچاوەی یەكەمی ئاوی نیلە، و خاكی ئەو ناوچەیەش ڕەنگی سورە،
ئیتر ئەو ئاوە سوراوە چوەتە سەر سەرچاوەی ئاوی نیل، و هەر لەوێوە هەتا ئاوڕێژگەی سەر
دەریای ناوەڕاست ئاوی نیل سور بوە. ئەگەریشی هەیە ئاوەكە بەم .
جـ. دیاردەیەكی تر هەیە كە زۆر ئەگەری هەیە ڕیشەی
ئەو دیاردەیە بێت كە دەقە تەوڕاتیەكە وەكو ڕوداوێكی نائاسایی باسی كردوە. ئەوەش دیاردەیەكە
كە بە (خێزاوی سور) "المدّ الأحمر" Red Tide دەناسرێت (به‌و
پێیەی وەکو خێزاو "مَدّ" ـ هەڵکشانی ئاوی ده‌ریا ـ وایە بەڵام ڕه‌نگی
سورە).
دیارده‌ی خێزاوی سور
ئەم دیاردەیە ئه‌و قەوزانە دروستی دەكه‌ن لەوانه‌ی بڵاوبونەوەیان به‌سه‌ر
ڕوی ئاودا بە (پشکوتنی قەوزەیی) Algal bloom ناو دەبرێت. ئەم
قەوزانە خۆیان بەزۆری ڕەنگیان سەوزە و ڕوبه‌رە ئاویەکەش وا لێ دەکەن سەوز دەربکەوێت،
بەڵام هه‌ندێک جۆریان ڕەنگیان قاوەیی یان زەرد و سور دەنوێنێت، بۆیە ئەو ڕوبەرە
ئاویەی تێیدان ڕه‌نگی کاڵ و تۆخی سور وه‌رده‌گرێت، ئیتر ئەو كەنداو یان كەنار دەریا
یان دەریاچەیەی كە قەوزەكەی تێدایە زۆر جار دەبێتە ئاوێكی ڕەنگ سور وەكو خوێن،
بۆیە پێی دەوترێت "خێزاوی سور". ئینجا به بڵاوبونه‌وه‌ی ئه‌م جۆرە قەوزەیە
بڕێكی زۆر ژەهر دەڕێژرێت كە ماسییەكی زۆر دەكوژێت، ئه‌مه‌ش چونکە جاری وایە ئه‌و
قه‌وزەیە "فیتۆپلانکتۆن" phytoplankton [گه‌نده-ڕوه‌کی
ده‌ریایی سەر‌ئاوکه‌وتو] ی ژه‌هراوی یان زیان‌بەخش لە خۆی دەگرێت، وەکو هه‌ندێک
جۆری دینۆفلاجێله‌یتەکان (قامچیدارەکان) dinoflagellates (جۆری Alexandrium و Karenia که ژه‌هراوین) و دیاتۆمه‌کان
diatoms
(جۆری Pseudo-nitzschia
که ئه‌میش ژه‌هرێکی هه‌یه کار دەکاتە سه‌ر کۆئه‌ندامی ده‌مار). جا ئه‌م جۆره‌ی
"پشکوتنی قەوزەیی" پێی ده‌وترێت "پشکوتنی قه‌وزه‌یی زیان‌به‌خش"
Harmful Algal Bloom
(HAB).
خێزاوی سور. که‌نداوی فلۆریدا
ئەمە دەتوانێت ئەو ئاماژە تەوڕاتیە ڕونتر لێك
بداتەوە كە دەڵێت لەو كاتەدا ماسیەكان تۆپین بە شێوەیەك ڕوبارەكە بۆگەنی كرد.
هه‌زاران ماسیی تۆپیو، بە کاری "خێزاوی سور". ناوچه که‌ناریەکانی لویزیانا. ٢٠١٠
٢. هاتنی بۆقەكان بۆسەر وشكانی و بڵاوبونەوەیان
بە نشینگەی خەڵكەكەدا: لێكدانەوەی ڕاستەوخۆ و ئاسان بۆ ئەمە ئەوەیە كە كاتێك لافاوی
ساڵانەی نیل دێت لەگەڵ ئاوەكەدا بۆقیش بڵاو دەبنەوە و دواییش كە ئاوەكە كز دەكات و
دەكشێتەوە بۆقەكان دەمێننەوە و بە وشكانیدا بڵاو دەبنەوە. كەواتە ڕوداوەكە ڕوداوێكی
ساڵانەی ئاساییە و دەقە تەوڕاتیەكە لە چوارچێوەی واقیعیی خۆی دەردەهێنێت و دەیكاتە
ڕوداوێكی تایبەتی. بەڵام دیسان ئەم لێكدانەوەیەش سادەیە.. بەپێی لێكدانەوەكانی تر،
ئاوی نیل كە گۆڕاوە یان ژەهراوی بوە (بە هۆی خۆڵەمێشی گڕكانەوە یان قەوزە ژەهراویەكەوە)
و ماسیەكانی تۆپیون؛ ئیتر بۆقەكانیش بەجێیان هێشتوە چونكە بۆ ژیانیان گونجاو نەبوە
و توانای بەجێهێشتنی ئاویان هەبوە.
٣
(هێرشی مێشولە) ـ ٤ (هێرشی مێش). هێرشی مێشولە و مێش: لێكدانەوەی سروشتی ئەوەیە: دوای
ئەوەی بۆقەكان ئاوەكانیان بەجێ هێشتوە؛ ئیتر بە هۆی ئەوەوە مێشولە و مێشی زۆنگاو
و گۆمەكان و دەریاچە و كەناراوەكان ڕزگاریان بوە لە مێمڵی خۆیان كە بۆقە، بۆیە زۆر
گەشەیان كردوە و ژمارەیان زۆر زۆر بوە و ئینجا ئاوقای ئاوەدانی بون.
٥.
(قڕكردنی ئاژەڵەكان) ـ ٦ (دوممەڵ و برین كە توشی مرۆڤەكان و ئاژەڵەكان بو): لێكدانەوەی
ئاسانە: كاتێك مێشولە و مێش بەو شێوە زۆرە هێرش بكەنە سەر ئاوەدانی، نەخۆشی و پەتای
زۆر بڵاو دەكەنەوە، بۆ مرۆڤ و بۆ ئاژەڵ، بەتایبەتی بۆ ئاژەڵ دەتوانن پەتای كوشندە بگوێزنەوە.
٧.
بارینی تەرزەی توند لەگەڵ دابارینی ئاگر لەگەڵ تەرزەكەدا: لێكدانەوەی بەپێی هەواڵی
مێژویی چالاكیی گڕكانەكەی دەوروبەری ساڵی (١٥٠٠ پ. ز.) ئاسانە: كاتێك تەپ‌وتۆز و خۆڵەمێشی
گڕكان ئاسمانی میسری گرتوەتەوە؛ شتێكی زانراوە كە كاتێك هەوای زەوی پڕ دەبێت لە تەنۆلكەی
ورد ئەو تەنۆلكانە دەبنە ناوكی چڕبونەوەی هەڵمی ناو هەوا و بونی بە باران، ئینجا ئەو
تنۆكە ئاوانە كاتێك ڕێكەوتی چینێكی سارد دەكەن دەبنە تەرزە.. ئەگەریشی هەیە ئەو خۆڵەمێشە
بوركانیە ماددەی كیمیایی تایبەتیی پێوە بوبێت كە ئەو بارودۆخەی سازاندبێت. دیارە هەورەبروسكەی
هاوەڵی تەرزەكە بوەتە سەرچاوەی ئەو دیمەنەی دەقە تەوڕاتیەكە كە دەڵێت لەگەڵ تەرزەكەدا
ئاگر باریوە.
٨.
هێرشی ڕەوە كوللـه: هێرشی ڕەوە كوللـه لە میسردا
كە خۆرهەڵات و خۆرئاوای بیابانە، زۆر مەئلوف و لەبەرچاو بوە. ئەو دەستەواژەیەی دەقە
تەوڕاتیەكە كە دەڵێت (ڕەوە كوللـه ڕوی زەوییان
داپۆشی)، زۆر لەو گوزارشە میسریە دەچێت كە لە دەقە میسریە كۆنەكاندا هاتوە و دەڵێت
(ڕەوە كوللـه هات و ئاسمانیان داپۆشی).. ئەگەر گوزارشی دەقە تەوڕاتیەكە
لەم گوزارشەیشەوە نەهاتبێت گرنگ ئەوەیە ئەو دیمەنە لە میسردا ناسراو و بینراو بوە.
سەرباری ئەوەش ئەو هێرشی كوللـه‌یە دەكرێت لێكدانەوەی سروشتیی وای بۆ بكەین كە
لەگەڵ كارەساتەكانی تردا پەیوەست ببێتەوە: كاتێك تەرزەكە باریوە زۆربەی بەروبومی كشت‌وكاڵیی لەناو
بردوە، بۆیە زۆربەی مێروەكان و لەوانەش كوللـه بەبێ خۆراكی سروشتی
ماونەتەوە. ئەو زیندەوەرانەش كە مێمڵی كوللـه‌ن هەر كەم
بونەتەوە. لەلایەكی تریشەوە وەكو وتم زۆربەی بەروبومی كشت‌وكاڵییش لەناو
چوە.. بۆیە كاتێك ڕەوە كوللـه‌كە هاتوە بەئاسانی توانیویەتی ئەو بەروبومە كشت‌وكاڵیەش كە
ماوەتەوە بیماشێتەوە.
٩.
تاریكییەك كە سێ ڕۆژی خایاندوە: بۆ لێكدانەوەی ئەم كارەساتەیان چەند لێكدانەوەیەك
پێشنیار كراوە: خۆرگیران.. چڕبونی زیاتری تەپ‌وتۆز و خۆڵەمێشی
گڕكانەكە، ڕەشەبای لماوی، ڕەوەكوللـه‌ی گەورە كە
دەتوانن بۆ ماوەیەكی كەم بەری ئاسمان بگرن و تاریكییەك دروست بكەن. سەبارەت بە (ڕەشەبای
لماوی)؛ بەتایبەتی باسی جۆرە ڕەشەبایەك دەكرێت كە بە (بای پەنجایان) (ریح الخماسین)
ناو دەبرێت، كە ڕەشەبایەكی گەرم و وشكە لە لای باشوری خۆرهەڵاتەوە هەڵ‌دەكات و لە (بیابانی گەورە) وە دێت و لەگەڵ خۆیدا هەزارەها
تەن لم و خۆڵ بەرەو میسر و وڵاتانی شام دەهێنێت. لەدوای پەنجا ڕۆژی بەهارەوە دەست پێ دەكات. دەبێتە
هۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرمایش. بێ گومان دەتوانێت
بۆ سێ ڕۆژ یان دو ڕۆژ ئاسمان تاریك بكات یان زەردی بكات.
١٠.
مردنی نۆبەرەكان: هەرچەند لێرەدا دەقە تەوڕاتیەكە كە باسی (نۆبەرە) دەكات گوزارش لە
بیركردنەوەیەكی تایبەتیی نوسەر دەكات دەربارەی (نۆبەرە) و (كوڕی یەكەم) كە لە بیری
عیبریدا پلەوپایەی خۆیی هەیە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت لێكدانەوەی بۆ بكرێت: بە
هۆی كوللـه‌كەوە، یان بە هۆی كەڕویەكی تایبەتیەوە (كە پێی دەوترێت Cladosporium)
كە لە هەوادا هەیە و ڕەشەبا دەیگوازێتەوە، ئەمانەش پێشتر ڕویان داوە.. بە هۆی ئەوانەوە
خۆراكەكان پیس و ژەهراوی بون.. ئەو كاتەش تاریكی بوە و شتەكان دیار نەبون بۆیە لە خۆراكەكان
ورد نەبونەتەوە و هەست بەوە نەكراوە كە پیس بون.. ئینجا دوای ئەمانەش، هەمیشە منداڵی
نۆبەرە نازی هەیە و لەپێشترە، بۆیە زۆر جار پێش هەمو ئەندامانی خێزان تامی خۆراك دەكات..
بۆیە كاتێك نۆبەرەكان لەو خۆراكە ژەهراویبوەیان خواردوە مردون.
لێكدانەوەیەكی تریش هەیە كە هەندێك توێژەری نوێ پێشنیاریان
كردوە، دواتر باسی دەكەین.
بێ گومان ئێمە
لێرەدا كاتێك ئەم لێكدانەوە سروشتیە دەكەین بۆ ئەم دە بەڵا و كارەساتە، مەبەستمان خودی
ڕوداوە تەوڕاتیەكە نیە، بەڵكو مەبەست باكگراوندێكی گشتیە كە لە پشتی هەواڵە تەوڕاتیەكەوە
هەیە.. ئەگەری زۆرە كە كۆمەڵێك ڕودای هاوشێوە لە میسری كۆندا ڕویان داوە كە هەواڵەكەیان
دەماودەم ڕۆشتوە و گوازراوەتەوە بۆ كولتوری گەلانی نزیك لە میسریەكان، نوسەر و پاكنوسكاری
دەقە تەوڕاتیەكەش ئەو هەواڵ و دەنگ‌وباسانەی
بە شێوەیەك داڕشتوتەوە كە ببنە موعجیزە و نیشانەی خوایی و زیادەڕەوییشی تێدا كردون
و هەندێك شتی بۆ زیاد كردون و بە شێوەیەكیش دایڕشتونەتەوە كە پێكەوەبەستراو دەر بكەون.
ئەگەری هەیە كۆمەڵێك ڕودای پێكەوەبەستراو بەدوای یەكدا هاتبن بەو شێوەیەی ڕونمان كردەوە..
ئەگەریشی هەیە كۆمەڵێك ڕوداوی پەرتەوازە بن كە هەواڵەكانیان گەیشتون بە نوسەری دەقە
تەوڕاتیەكە و پێكەوە دایڕشتونەتەوە.. لە بەشی یەكەمیشدا ئاماژەمان كرد بۆ ئەوەی باسی
ئەم دە بەڵا و كارەساتە لە سەرچاوە دەماودەمەكانی دەقە تەوڕاتیەكەدا لە بنەڕەتەوە دە
نەبون و لە پاكنوس و داڕشتنەوەی دەقە تەوڕاتیەكەدا كۆكراونەتەوە و دەیان لێ پێك هێنراوە.
تەقینی گڕكانی ثیرا یاخود سانتۆرینی
پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد، كە سەدەی (١٦ پ. ز.)
گڕكانێك لە یۆنان، ده‌ریای ئه‌یگه‌یی (ئیجه)، تەقیوەتەوە، که دورگه‌یه‌ک بوە بە ناوی (ثیرا) Thera یان سانتۆرینی Santorini.
ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ماوه‌ته‌وە لە دورگه‌ی ثیرا یاخود سانتۆرینی
بەپێی هەندێك توێژینەوە
تەقینەوەی یەكەمی گڕكانەكە لە (١٦٠٢ پ. ز.) دا بوە و خۆڵەمێش و تەپ‌وتۆزەكەی
بڵاو بوەتەوە و ڕەنگی ئاوی نیلی گۆڕیوە و ئەمەش بوەتە هۆی بەڵای یەكەم كە بوەتە سەرچاوەی
بەڵاكانی دواتریش (بەو شێوەیەی كە پێشتر ڕونمان كردەوە). لە ساڵی (١٦٠٠ پ. ز.) یشدا،
چالاكیی دواتری گڕكانەكە بوەتە هۆی بەڵای نۆیەم واتە تاریكیی چڕی سێ ڕۆژ. ئینجا
بەپێی ئەم توێژینەوانە، بەڵای دەیەمیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو كاتەی ئەو كارەساتانە
ڕویان داوە، بەتایبەتی تاریكیەكە كە وەكو كارەساتێكی گەردونی هاتوەتە پێش چاو، ئەو
كاتانە میسریەكان ئەو كارەساتەیان بە (توڕەبونی خواوەندەكان) لێك داوەتەوە، بۆیە هەوڵی
ڕازیكردنی خواوەندەكانیان داوە بەوەی منداڵی نۆبەرەیان كردوە بە قوربانی بۆ خواوەندەكان..
ئیتر ئەمە سەرچاوەی هەواڵی قڕكردنی نۆبەرەكانە. ئەمە هەموی بەپێی توێژینەوەكانی
زانای بایۆلۆجیای گه‌ردیله‌یی Siro Igino Trevisanato خاوەنی كتێبی
The Plagues of Egypt: Archaeology, History,
and Science Look at the Bible
(به‌ڵاکانی میصر: شوێنه‌وارناسی و مێژو و زانست، چاو
به کتێبی پیرۆزدا ده‌گێڕن) (چاپی ٢٠٠٥).
توێژینەوەی تریش هەن كە مێژوی كەمێك جیاواز بۆ
تەقینەوەی گڕكانەكە دادەنێن، وەكو دەوروبەری (١٦٢٨ پ. ز.)، و نێوانی (١٥٥٠-١٦٥٠ پ.
ز.). بەڵام گرنگ ئەوەیە كارەساتێكی نیمچەجیهانی بوە كە شوێنەواری لە گەلێك لای جیهاندا
دۆزراوەتەوە: چینێكی خۆڵەمێش لە دەلتای نیلدا دۆزراوەتەوە، هەتا ئەوەی چینێكی خۆڵەمێش
لە لوتكەی بارستە بەفرەكانی گرینلاندیش دۆزراوەتەوە، ئەم خۆڵەمێشانەش هەمان پێكهاتەی
كیمیایی هەمان خۆڵەمێشی گڕكانی ثیرا Thera یان هەیە.
