پێگەی ئایین لە دنیای ئەمڕۆدا

پێگەی ئایین لە دنیای ئەمڕۆدا

سه‌روه‌ر پێنجوێنی

ئایین بارێكی كولتوریی قورسە لە ڕابردومانەوە بۆمان دەمێنێتەوە. ئێمە لە ڕابردومان ڕزگارمان نابێت. ڕابردومان هەمیشە كێشەمان بۆ دروست دەكات.. هەروەكو چۆن یادەوەریە تاڵەكانمان هەمیشە ئازارمان دەدەن و مێشكمان هەڵ‌دەكۆڵن. ئایین دەبێتە مایەی وروژان و تەقانەوەی كێشە سیاسی و نەتەوەییەكان. ئایین بوەتە سەرچاوەیەكی ڕەسەنی دەمارگیری و توندڕەوی و تێرۆر. ئایین بوەتە كولتورێكی عەشایەری كە ئەوەی پێی بڵێیت ئازادیی تاك و مافی مرۆڤ و مافی ژن تێیدا جێی نابێتەوە. ئایین لە زۆر كۆمەڵگا و ناوەنددا بوەتە ڕێگرێك لە دەستكەوتە زانستی و فیكریە نوێیەكانی مرۆڤ. ئایین لە زۆر كۆمەڵگا و ناوەنددا بوەتە چەترێك بۆ داب‌ونەریتی عەشایەری و بەندوباوی كۆن.
ئەگەر ئێستە ئایین بتوانێت، لە ڕێگەی هەندێك دامەزراوەی ئایینی و كەسایەتیی ئایینیەوە، هەندێك جار پەیامی ئاشتی هەڵگرێت یان ڕۆڵێكی خێرخوازانە بگێڕێت.. یان ئەگەر باس لەوە دەكرێت كە ئایین دەتوانێت كۆمەڵگا كۆنتڕۆڵ بكات لەلایەنی تاوانكاری و هەڵس‌وكەوتەوە.. یان باس لەوە دەكرێت كە ئاییندارەكان مرۆڤی دڵنیا و دڵئارامن و توشی نیگەرانی و كێشەی دەرونی نابن... سەرباری ئەوەی من تێبینیم لەسەر هەمو ئەو لایەنەنانە هەیە و بەڕەهایی باوەڕم پێیان نیە و پێم وایە ئایین لە زۆر حاڵەتدا خۆی سەرچاوەی شەڕەنگێزی و تاوانكاری و نیگەرانی و كێشەی دەرونیە.. بەڵام زیاد لەوەش نابێت ئەو ڕاستیە لاوەكیانە ڕاستیە بنەڕەتیەكەمان لـێ‌ بشارێتەوە.. ئێمە ئێستە كۆمەڵێك دەسكەوتی فیكریی گەورەمان بەدەست هێناوە، وەكو بیری ئازادیی تاكەكەس و مافی مرۆڤ و یاسای مەدەنی... ئەمانە ئەگەر ئەكتیڤ بكرێن دەبنە دەستەبەری ئاشتی و پێكەوەژیان و دابینكردنی خۆشگوزەرانی بۆ هەمو مرۆڤەكان و پاراستنی كۆمەڵگا لە تاوانكاری و تاكی مرۆڤ لە دڵەڕاوكێ‌ و كێشە دەرونیەكان و پەروەردەی نادروست.. ئیتر كاتێك دامەزراوەیەكی ئایینی دێت و خۆی بەم دەستكەوتە فیكریە نوێیانەی مرۆڤ دەڕازێنێتەوە نابێت بەم خۆگونجاندن و خۆڕازاندنەوەیە فریو بخۆین و ئەو كۆپیە تەڵخە لەجێی شێوەی بنەڕەتیی بیری نوێی خۆمان دابنێین.
هەندێك كەس دەڵێن ئایین دەتوانێت هەڵس‌وكەوتی مرۆڤەكان كۆنتڕۆڵ بكات بە شێوەیەك دەستدرێژی نەكەنە سەر مافی یەكتر، و گوایە ئایین توانای ڕێكخستنی كۆمەڵگای هەیە.. بەڵام لە ڕاستیدا ئایینیش هەر لە ڕێگەی یاسا و یاساكانی سزادان و كوشتن و بڕینەوە دەتوانێت كۆنتڕۆڵی كۆمەڵگا بكات نەك بە باوەڕ.. جا ئەگەر بابەتەكە هەر دێتەوە سەر یاسا ئێمەش وەكو مرۆڤی هاوچەرخ بیرێكی یاسایی پێشكەوتومان پەرە پێداوە كە لە هەمو یاسا ئایینیەكان پێشكەوتوترە. ئەمە جگەلەوەی بیرۆكەی (هاوڵاتیبون و، سەروەریی یاسا بەسەر هەموانەوە و، مافی مرۆڤ بە ڕەهایی بەدەر لە ئینتیمای ئایینی و مەزهەبی) لە ئایینەكاندا ونە.. بۆ نمونە: ئەگەر موسوڵمان خوێنی موسوڵمان ناڕێژێت، لەبەرامبەرەوە زۆر بە ئاسانی و هەر بە هەڵنانی ئایینەكە خوێنی ناموسوڵمان دەڕێژێت.. قورئانیش كاتێك هەڕەشە دەكات لەسەر كوشتنی مرۆڤ و سزای بۆ دادەنێت، هەر باسی كوشتنی مرۆڤی باوەڕدار دەكات (ومن یقتل مؤمنا...) (النسا‌ء: ٩٣)!
گەڕانەوەی دیاردەی ئایینداری لە سەردەمی ئێستادا
بۆ چی دەگەڕێتەوە و هۆكارەكانی چین؟
هەرچەند ئەو (گەڕانەوە) یە لە ئاستی جیهاندا بونێكی واقیعیی ئەوتۆی نیە و، چەمكێكە زیاتر واقیعی نوێی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بیركردنەوەی ئێمەدا دروستی دەكات، بەڵام نكولی ناكرێت لەوەی كە لەسەر ئاستی جیهانیش باس‌وخواسی ئایین گەرم‌وگوڕە و ئامادەیی زۆری هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت سەرنجی ئەم لایەنانە بدەین وەكو كۆمەڵە هۆكاری ئەو چالاكیە ئایینیەی هەیە:
١. پێش هەمو شتێك ئەوەی هەیە مانەوەی ئایینداریە نەك گەڕانەوە. ئەوەندە هەیە تەوژمەكان لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگاكانی تر دەگوێزرێنەوە، و توێژ و چینەكان كار لە یەكتر دەكەن، هەندێك تەوژم هەن وەكو ژیلەمۆ دەمێننەوە و لە بارودۆخێكی تردا دەگەشێنەوە.
٢. زۆر جار ئینتیمای ئایینی وەردەگێڕدرێت بۆ ئینتیمای سیاسی و نەتەوەیی.
٣. هەمیشە مرۆڤ حەزی لەو جۆرە بیركردنەوە ئایینیە هەیە و ئەنجامی گەشەكردنی بیری مرۆڤە. مرۆڤ هەمیشە بەرەو ئەوە دەچێت هەستێكی تایبەتیی بەرامبەر دەوروبەر هەبێت و مانایەكی زۆری پێ‌ ببەخشێت و، لە خۆیەوە دەوروبەر دەپێوێت، بۆیە هەمیشە زاتێكی وەكو خۆی لەپشتی دەوروبەرەوە وێنا دەكات.. بیركردنەوەی سروشتیی مرۆڤ بۆ ئەم ئەنجامە دەچێت، بۆیە باوەڕی ئایینی ئەنجامێكی زۆر سروشتیی بیركردنەوەی مێشكی مرۆڤە.
٤. گەشەكردنی كۆمەڵگای مرۆڤ وای كردوە لە ئێستادا بەهێزترین كێشمەكێش و ڕوبەڕوبونەوە لەنێوان ئایدیۆلۆجیاكاندا (لەوانەش ئایینەكان) هەبێت. ئەو شەپۆلی (هێرش و بەرگری) ـەی كە ئێستە لەنێوان ئایینەكاندا هەیە لە هیچ سەردەمێكدا شتی وا نەبوە. ئەم كەشی كێشمەكێشەیش ئایینەكانی زیندو كردوەتەوە و ـ لێرەوە ـ شوێنكەوتوەكانیان هەمو توانایەك دەخەنە گەڕ بۆ بڵاوكردنەوە و برەوپێدانی ئایینەكانیان. بۆیە لەژێر سایەی جیهانگیرییشدا كە وا چاوەڕوان دەكرێت جیاوازیە كولتوری و ئایینیەكانیش بشواتەوە، لە ڕاستیدا و لە مەوادی نزیكدا بەزۆری برەو بە ئایینەكان دەدات، چونكە پێشتر هەر ئایینێك لە چوارچێوەی كۆمەڵگاكەی خۆیدا بو و مەگەر پسپۆڕەكان ئەگەرنا خەڵك بەگشتی ئەوەندە ئاگاییان لە ئایینەكانی كۆمەڵگاكانی تر نەبو، بەڵام ئێستە بانگەشەی ئایینی هەمو ڕێگرێكی كۆمەڵایەتی و زمانی و نەتەوەیی و سیاسی و جیۆگرافیایی شكاندوە.
٥. ئەوەی بۆ بانگەوازی ئایینی و چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێبی ئایینی و پارەداركردنی دام‌ودەزگا و پڕۆژە و ڕێكخراوە ئایینیەكان، لەم سەردەمەدا ڕەخساوە، لە هیچ سەردەمێكدا بۆ ئایینەكان نەڕەخساوە. ئەو هەمو قورئان و بایبڵەی لەم سەدەیەی دواییدا چاپ و بڵاو كراونەتەوە لە هیچ كاتێكی ڕابرددوا نەكراوە. هەمو تێكنۆلۆجیا و هۆكارێكی بڵاوكردنەوە و ڕاگەیاندنیش بۆ بانگەوازی ئایینی خراوەتە گەڕ.
٦. سیاسەت دەتوانێت برەو بە بیروباوەڕ و جیهانبینییەك بدات كە بەرجەستەكەری كەسێتیی نەتەوەیە. سیاسەتیش سیاسەتی نەتەوەیەك یان كۆمەڵگایەكە، ئایینیش هیچ نەبێت بریتیە لە كولتوری كۆنینە و شانازیی نەتەوەیی ئەو نەتەوە و كۆمەڵگایە، لەبەر ئەوە هەمو ڕژێمێكی سیاسی هەوڵ دەدات بۆ زیندوڕاگرتنی ئینتیمای ئایینی.
٧. هۆشیاریی زانستی و بیركردنەوەی نوێ‌ و دەسكەوتە فیكریە نوێیەكان هێشتا هەمو مرۆڤەكان و هەمو كۆمەڵگاكانی نەگرتوەتەوە. بەڵام ئەمە چاوەڕوان دەكرێت لە سەدەی بیست و یەكەمدا بێتە دی، بۆیە بەدڵنیاییەوە "ئایینەكان" (ناڵێم "هەستی ئایینی" و "حەزی ئایینداری لە مرۆڤدا") لە داهاتودا ئامادەیی و ڕۆڵێكی ئەوتۆیان نابێت (من كە دەڵێم "ئایین" مەبەستم چەمكێكی تەجریدی و ئەبستراكت نیە بەڵكو مەبەستم ئەوەیە لە واقیعدا هەیە، بۆیە ناچارم بڵێم "ئایینەكان" بۆ ئەوەی مەبەستەكە ڕۆشن بێت). ئەمە ڕاستییەكە ئێستەش سەرەتاكانی دەركەوتوە. هەرچی كێشە و باس‌وخواسیش ئێستە بە هۆی ئایینەوە هەیە زۆربەیان ئەو بابەتانەن كە پەیوەستن بە كێشەیەكی سیاسی و نەتەوەیی و ئابوریەوە. خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە زۆرترین كێشەی ئایینیی تێدایە لەڕاستیدا زۆرترین كێشەی نەتەوەیی و سیاسییشی تێدایە، واتە هێشتا كێشە نەتەوەیی و سیاسیەكانی چارەسەر نەبون.
٨. سەبارەت بە ئیسلام، لە جیهانی ئیسلامدا بزوتنەوەیەكی زیندوكردنەوەی ئیسلام لەگۆڕێدایە كە ئیسلام لە خۆماڵیكردن و گونجاندن دەشواتەوە و سەر لەنوێ‌ ئیسلام وەكو ڕۆژی یەكەمی بە هەردو باڵی (یەكتاپەرستی) و (جیهاد) ـەوە، هەناردە دەكاتەوە. بۆیە وەكو ئەوە وایە ئیسلام دو جار هاتبێت.. هەڵبەتە مەبەستم لە جاری دوەم بزوتنەوە/ڕێبازی وەههابیە.
٩. چونەپێشەوەی هەندێك لایەنی سیاسیی پارێزكار لە جیهاندا (وەكو راستی مەسیحی لە ئەمێریكا) و بەهێزبونی ئوصولیەتی پرۆتیستانتی لە وڵاتە ئەنگلۆسەكسۆنیەكاندا بەگشتی.. ئەمە كارێكی كردوە كە لە ئەمێریكایش تەوژمی ئایینی بەهێز بێت و كاریگەریی لەسەر كەرتەی پەروەردە و فێركردنیش هەبێت. بۆ نمونە: ئەو هەوڵانەی لە ئەمێریكا دەدرێن بۆ لابردنی وانەی (گەشەكردن) یان (داروینیزم) دەگەڕێنەوە بۆ بەهێزبونی ئەو تەوژمە مەسیحیە.