بەندوباوی ئەدەبیاتی ئیسلامیی کوردی
دەربارەی عەلمانیەت و ئیسلام
نوسینەکانی عەلی باپیر، بە نمونە
دەربارەی عەلمانیەت و ئیسلام
نوسینەکانی عەلی باپیر، بە نمونە
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
ئیسلامیەکان لە هەمو شوێنێک، و ئیسلامیەکانی کوردستانیش وەکو نمونە؛ هەمیشە ـ تا ڕادەی سوربون لەسەر بەدحاڵی‌بون و بەردەوام‌بون لەسەر تێگەشتنی هەڵە ـ بە هەستیارییەکی زۆرەوە مامەڵە لەگەڵ بابەتی "عەلمانیەت" یاخود "سێکیولاریزم" دەکەن. هۆکاری ئەمەش ئاشکرایە: عەلمانیەت، لە کوردستان و هەمو وڵاتانی خۆرهەڵاتی، ڕێک گابەردی سەر ڕێگەی ئیسلامیەکانە بەرەو ئەو دەسەڵاتە تاک‌ڕەوانەی کە خەونی پێوە دەبینن. عەلمانیەت ڕێک ئەو لەمپەرەیە کە بەر بە پرۆژە ئایینی-سیاسیەکانی ئەوان دەگرێت، ڕێک ئەو ڕێ‌وشوێنەی دڵنیاییە کە دەگیرێتە بەر بۆ ئەوەی ئیسلامیەکان دەسەڵات و سیاسەت نەکەنە بەردەبازی سەپاندنی یاسایەکی ئایینی بەسەر کۆمەڵگایەکی فرەڕەنگ و پێشکەوتودا کە ڕزگاری بوە لە جیاکردنەوە و دابەشکردنی بۆ چەند گروپێکی نایەکسان و ناهاوتا و ناهاوسەنگ لە ماف و بون و هاوڵاتی‌بوندا، لەسەر بنەمای جیایی ئایین و ڕێبازی ئایینی و زمان و ڕەگەز، بۆ ئەوەی ئەو تەوژمە ئیسلامیانە یاسا ئایینیەکان نەکەن بە هۆکارێک بۆ ستەم‌کردن لە کەمینە ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەییەکان، و ئامڕازێک بۆ دەم‌کوت‌کردن و سەرکوتکردنی هەمو دەنگ و ڕەنگ و فیکر و ئاڕاستە جیاوازەکان. هەمومان بەشی خۆمان یادەوەرییەکی مێژوییمان لە مێژوی دەوڵەتە ئیسلامیەکانی ڕابردو هەیە، کە هەمویان دەوڵەتی نەتەوەیی-ئایینی بون، و نزیکترینیان لە سەردەمی ئێمەوە دەوڵەتی تورکی-ئیسلامیی ناوبراو بە "عوسمانی" بو، و دەزانین ئەو دەوڵەتە ئایینیانە چۆن کۆمەڵگایان لەسەر بنەمای جیایی ئایین و مەزهەب (کە زۆر جار دیوێکی تری جیایی زمان و نەتەوە و گەل و خێڵ و چین و توێژەکانن) دابەش کردوە بۆ چەند گروپێک کە لەبەردەم یاسا و دادگادا ئەرک و مافیان یەکسان نیە، بەم شێوەیە ئەو تاک و گروپانەی کۆمەڵگا کە لە ئایین و ڕێبازی ئایینیدا لە ئایین و ڕێبازی ئایینیی دەوڵەتەوە نزیک بوبێت؛ مافی زیاتر بوە و ئەرکەکانیشی جیاواز بون، ئەوەشی دور بوبێت لە ئایین و ڕێبازی ئایینیی دەوڵەتەوە؛ مافی کەمتر بوە و ئەرکەکانیشی جیاواز بون. بەم شێوەیە چەمکی هاوڵاتیانی یەکسان لەبەردەم یاسادا، و دەستور و یاسای یەکسان، و دادگای سەربەخۆ، و کۆمەڵگای مەدەنی، چەمکی ون و نا-ئامادە بون.
ئێستە دوای ئەوەی سەردەمی ئەو جۆرە دەوڵەتە نەتەوەیی-ئایینی-مەزهەبیانە بەسەر چوە، و ئەو کۆمەڵگا دابەش و لەت‌لەت‌کراوە هەڵوەشاوەتەوە و جارێکی تر کۆمەڵگا لەسەر بنەمای هاوڵاتی‌بون و یەکسان‌بون لە ئەرک و ماف و هاوتا لەبەردەم یاسادا داڕێژراوەتەوە؛ لە وڵاتانی موسوڵماننشیندا گروپگەلێک پەیدا بون، کە بە "ئیسلامیەکان" و تەوژمی "ئیسلامی سیاسی" ئاماژەیان بۆ دەکرێت، و هەرچەند جیاوازیی زۆر لەنێوانیاندا هەیە لە مامەڵە و ڕادەی توندی و میانەڕەوی و تێگەیشتنیاندا لە وردەکاریەکانی ئایین و کاری ئایینی؛ بەڵام هەمویان یەک ئامانج کۆیان دەکاتەوە کە بریتیە لە کارکردن بۆ گێڕانەوەی کۆمەڵگا بۆ ئەو دۆخە نالەبار و نەگونجاوەی لەژێر سایەی دەوڵەتە نەتەوەیی-ئایینی-مەزهەبیەکانی ڕابردودا هەیبوە، و بۆ دابەش‌کردن و لەت‌لەت‌کردنی کۆمەڵگا و تاک و گروپەکانی بۆ چەند چینێکی ناهاوتا و نایەکسان، و بۆ تێکدانی ئەو ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیە نوێیەی سازاوە و ئەو کۆمەڵگا مەدەنیەی گەشەی کردوە و دەیەوێت برینەکانی ڕابردوی ساڕێژ بکات و یادەوەریە تاڵەکانی سەردەمانی بابردوی جیاکاریی نەتەوەیی و ئایینی-مەزهەبی لە بیر بکات، بۆ شێواندنی ئەو پێکەوەژیان و هاوڵاتی‌بون و ماف و ئازادیە یەکسانەی هەمو تاک و گروپی کۆمەڵگا کۆ دەکاتەوە و لە ئاسایش و بون و بەردەوام‌بوندا دەهێڵێتەوە.
هەر بۆیە لە هەر شوێنێک و پنتێکی ئەم وڵاتە موسوڵمان‌نشینانە، هەر گروپێکی ئیسلامی دەسەڵاتێکیان پەیدا کردبێت؛ یەکەم شت کە زیانی بەر دەکەوێت و دەشێوێت؛ ئەو ماڵە هاوبەشەیە کە هەمو گروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا کۆ دەکاتەوە، و هەر بۆیە دەبینین یەکەم چالاکی و دەرکەوتنیان ستەم‌کردنە لە کەمینە ئایینی و مەزهەبیەکان (کە کەمینەی نەتەوەیی و ئێتنیکی و زمانییشن) و تەسککردنەوەی ماف و ئازادیەکانیانە و ـ بەڵکو زۆر جار ـ قەتڵ‌وعام و بڕاندنەوەیانە. ئەمە جگە لە خۆسەپاندن بەسەر ئایینداریە ئیسلامیەکەیشدا و تەسککردنەوەی ئاسۆی بیری ئیسلامی و چاودێری‌دانان بەسەر ویژدانی ئیسلامیەوە، و قۆرخکردنی ئیسلام لە چوارچێوەی ڕێبازێکی ئیسلامی و تێگەیشتنێکی تایبەتیدا بۆ ئیسلام، کە ئەمەش هەر کێشەیەکی گەورەیە بەڵام چونکە کێشەکە یەخەی ناوماڵی ئیسلام خۆی دەگرێت؛ ئەو بایەخە زۆرەی بۆ دەرەوەی ئەو ناوماڵە نیە، ئەگەرنا ئیسلامیەکان پێش هەمو شتێک ئازادی لەناو خودی ئیسلامدا ناهێڵن، نزیکترین دژ و دوژمنیشیان هەر ڕێباز و گروپە موسوڵمانەکانی جیاواز لە خۆیانە، پێش هەمو کارێک ئازادیی تێگەشتن لە ئیسلام تەسک دەکەنەوە و ئەڵقەی دەرس‌ودەوری ڕێبازە ئیسلامیە جیاوازەکان لەناو دەبەن و هەمو فرەڕەنگی و دەوڵەمەندییەک لە جیهانی ئیسلامدا دەکوژن.. ئەمە هەرچەند کێشەی ناوماڵی ئیسلامیە، بەڵام لە ڕاستیدا دەرەوەی ئەو ناوماڵەش بەو ئاگرە دەسوتێت، چونکە ئەو کارە تەنها پێشەکییەکە بۆ سەپاندنی ئەو ڕێبازە ئیسلامیە بەسەر هەمو کۆمەڵگادا وەکو بەدیلێک بۆ هەمو جۆرە ڕێکەوتنێکی کۆمەڵایەتی.
عەلمانیەت؛ ڕێ‌وشوێنی دڵنیایی و پارێزەر و زامنکەری ئەم دۆخەیە. بەبێ سیستەمی عەلمانی نە ئەو کۆمەڵگا و ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیە نوێیە دەتوانێت بەردەوام بێت، و نە هیچ پێکهاتەیەکی جیاواز پارێزراو دەبێت و ئاشتەوایی نیشتمانی بەرقەرار دەبێت.. چونکە پرۆژەی ئیسلامیەکان تۆوی دروستکردنی دوبەرەکی و تێکدانی ئاشتەوایی نیشتمانیی هەڵ‌گرتوە، و کۆمەڵگا دابەش دەکات بۆ چەند گروپێکی نایەکسان لە مافدا و ناهاوتا لەبەردەم یاسا و دادگادا، و بە یاسا و دەستور جیاوازیە ئایینی و مەزهەبیەکان دەچەسپێنێت و تۆخ دەکاتەوە و لەسەر ئەم بنەما جیاکاریە ئەرک و ماف و ئازادی بۆ خەڵک دادەنێت. ئەمە هەڕەشەیەکی جیددیە بۆسەر کۆمەڵگای هاوچەرخ. عەلمانیەتیش تاکە ڕێگەی دڵنیای بەتاڵکردنەوەی ئەو هەڕەشەیەیە.
ئیسلامیەکان وەکو هەمیشە کێشەی ئەوەیان هەیە وانە و پەند لە ڕوداوەکان و ڕەوتی مێژو وەرناگرن، بۆیە هێشتا ئەو هەمو گۆڕانکاری و گەشەکردنەی کۆمەڵگا بە خۆیەوە بینیوە؛ لە زەینیاندا ئەزم نەکراوە، هێشتا بەڕونی نازانن جیاوازیی ئەم سەردەمە لە سەردەمانی دەوڵەتی ئایینی چیە!؟ هێشتا دەرکیان نەکردوە کە چۆن دەوڵەتی ئایینی لەگەڵ کۆمەڵگای هاوچەرخ و ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیەکە ناگونجێت. هێشتا بەوردی لەوە ورد نەبونەتەوە کە ئێستە کۆمەڵگای خۆرهەڵاتی ـ کە زۆرینەی وەکو ناسنامەی ئایینی موسوڵمانە ـ کۆمەڵگای سەنراو و دەرهێنراو لەژێر دەسەڵاتی ساسانی و بیزەنتی نیە، کە بە سوپای "فتوحات" سەنراوە و لەگەڵ کۆمەڵێک ڕێکەوتن و سەرکەوتن و ژێرخستن هێنراوەتە ژێر باری دەسەڵاتی دەوڵەتێکی نەتەوەیی-ئایینی، بەڵکو ئەم کۆمەڵگایە کۆمەڵگای سەنراو و دەرهێنراو لەژێر داگیرکاریی هێزە ئێمپێریالیستە خۆرئاواییەکانە کە بەسەر داروپەردوی ڕوخاوی دەوڵەتە ئایینیەکەدا هاتون، و دەرهاتن لەژێر باری داگیرکاریی ئەو هێزە ئیمپێریالیستە پرۆسەیەکی هاوبەشی هەمو پێکهێنەرەکانی کۆمەڵگا بوە و پرۆسەیەکی نیشتمانی بوە، و جارێکی تر چەمکی نیشتمان و خاک و دەوڵەت لەسەر بنەمای نوێ داڕێژراونەتەوە، و لەم بنەما نوێیەدا جیاوازیە ئایینی و مەزهەبیەکان نەخوێنراونەتەوە و لەبریی پۆلێنە ئایینیەکە بنەمای هاوڵاتی‌بون و هاونیشتمانی‌بون کراوەتەوە بنەمای ژیانێکی یەکسان لە ئەرک و ماف و ئازادیەکاندا. ئیتر بوارێک نەماوەتەوە بۆ جێبەجێکردنی یاساگەلێکی ئایینی و مەزهەبی کە هاوڵاتیان لەسەر بنەمای جیاوازیی ئایینی و مەزهەبی پۆلێن دەکەن و ئەرک و ماف و ئازادیی نایەکسانیان بەسەردا دەبڕن. ئیتر جارێكی تر دەوڵەت بۆی نیە هەر گروپێكی ئایینی ناچار بە خۆجیاکردنەوە (بە جل‌وبەرگ و سەروسیمای تایبەتی) بکات و یاسایەکی جیاواز بۆ هەر پێکهاتە و گروپێکی ئایینی دابنێت، و ئیتر یاسای ـ بۆ نمونه ـ موسوڵمانان جیاواز بێت و یاسای مەسیحیەکان و یەهودیەکان و شوێنکەوتوانی ئایین و ئایینزاکانی تر جیاواز بێت! تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ کۆمەڵگای هاوچەرخ بۆ هەر گروپێکی ئایینی یاسایەک هەبێت و دەستور و یاسایەک نەبێت کە هەمو هاوڵاتیان بەبێ جیاوازیی ئایینی لەبەردەمیدا یەکسان بن. وا دیارە ئیسلامیەکان هێشتا دەرکی ئەوەیان نەکردوە کە کەوتونەتە سەردەمێکی نوێوە و کۆمەڵگایەکی نوێوە کە هاوڵاتی‌بون جێی ئینتیمای ئایینیی گرتوەتەوە بۆ ماف و "ئیستیحقاق" ی یاسایی. دیارە هێشتا بەڕونی تێنەگەیشتون کە کۆمەڵگا ئەو کۆمەڵگا داخراوەی ناو قەڵاکانی سەدەکانی ناوەڕاست نیە کە زۆرینەی سەر بە ئایین و مەزهەبی دەوڵەت بێت و کەمینەکانیش یاسای ئایینیی تایبەت بە خۆیان هەبێت و لەسەر ئەم بنەمایە ئەرک و ماف و ئازادییان دیاری و سنوردار بکرێت، کۆمەڵگا کۆمەڵگایەکی کراوەیەوە و ئێستە تاک و گروپی زۆر هەن کە یان هیچ ئایینێکیان نیە یان هیچ یاسا و دەسەڵاتێکی ئایینییان قبوڵ نیە، و کەمینە ئایینیەکانیش زیاتر پەنا دەبەن بۆ دەسەڵاتی دنیایی (نا-ئایینی) ی ڕۆژ و دەیانەوێت لە ئەرک و مافدا لەگەڵ پێکهاتەکانی تر یەکسان بن و نایانەوێت خۆیان جیا بکەنەوە [هەرچەند هێشتا ئەو واقیعی جیاکاریەی لە ڕابردودا هەبوە سێبەری بەسەر کۆمەڵگای خۆرهەڵاتیدا ـ و لەژێر سایەی سیستەمە نیمچە عەلمانیەکانیشیدا ـ ماوە، و هێشتا لە یاسادا و لە پرۆگرامی خوێندن و لە ڕاگەیاندنیشدا جیاکاری هەیە، بۆ نمونە: هێشتا هەندێک یاسا هەن تایبەتن بە موسوڵمانەوە و ـ بۆ نمونە ـ مەسیحیەکان ناگرێتەوە، یان لە پرۆگرامی خوێندندا هێشتا وانەی ئایین وانەی ئیسلامیە و "ئایینناسی" ـیەکی گشتی نیە کە بۆ شوێنکەوتوانی هەمو ئایینەکان بگونجێت، بۆیە تا ئێستەش لە تاقیکردنەوەی وانەی ئاییندا دەبیستین دەوترێت: ئەوەی موسوڵمان نیە؛ بەشداری لە تاقیکردنەوەدا ناکات!]. شتێکی تر کە ئیسلامیەکان وا دیارە باش بیریان لێ نەکردوەتەوە؛ ئەوەیە کە جێبەجێکردنی یاسا ئیسلامیەکان ـ لە خودی ئیسلام و بیری یاسایی ئیسلامییشدا ـ بەسراوەتەوە بە بونی دەسەڵاتی ئیسلامی و "ئیمام" (دەسەڵاتداری ئیسلامیی یەکەم) ـەوە، لە کاتێکدا ئێستە جیهانی ئیسلامی لە قۆناغی پاش دەسەڵاتی ئیسلامی و "خیلافەت" ـدایە، واتە کۆمەڵگای موسوڵماننشین ئێستە بەناچاری لەژێر باری دەسەڵاتێکی نا-ئیسلامیدان، و داوای جێبەجێکردنی یاسا ئیسلامیە (تایبەتە) کان (وەکو سزا ئیسلامیەکان و یاسای جیهاد و ئەحکامی ئەهلی ذیممە و نا-موسوڵمان بەگشتی) داوایەکی نەگونجاوە لەگەڵ چوارچێوەی جێبەجێکردنی یاساکان لە خودی ئیسلامدا. ئیسلامیەکان خۆیشیان یان هەندێکیان دەرکی ئەوەیان کردوە کە تازە دروست‌بونی دەسەڵاتێكی ئیسلامیی ئیمپراتۆریی وەکو ڕژێمی "خیلافەت"؛ لە مەحاڵەوە نزیکە، و ئەگەر بەدییش بێت؛ لە یەکگرتنێکی شکڵیی چەند دەوڵەتێکی سەربەخۆ زیاتر نابێت (ئەویش دەکرێت بپرسین: کەی وڵاتە موسوڵمان‌نشینەکان ناکۆکی و دوژمنایەتیەکان وەلا دەنێن هەتا لە یەکگرتنێکدا کۆ ببنەوە؟!)، و ئەمەش هەر لە چوارچێوەی یەک ڕێبازدا ڕو دەدات (کە لە ڕابردویشدا هەمیشە وا بوە و هەر "خیلافەت" ێک؛ دەسەڵاتی یەک ڕێبازی ئیسلامی بوە)، ئیتر داواکردنی ئەو حوکمە ئایینیە داوایەکی نەگونجاوە، بەلای کەمەوە هەڵپەسێرراوە بۆ داهاتویەکی نادیار. ڕەنگە ئیسلامیەکان بڵێن: "ئیمامەت" دابەش دەبێت و دەسەڵاتی ئیسلامیی یەک وڵاتیش هەمان توانا و "صەلاحیەت" ی جێبەجێکردنی یاسا ئیسلامیەکانی هەیە.. ئەمە بۆ جێبەجێکردنی ئەو یاسایانەی کە ئاسایش و دادپەروەری لە کۆمەڵگادا دەپارێزن (وەکو یاساکانی سزای کوشتن و دزی و..) ڕێی تێ دەچێت (هەرچەند یاسایەکی مەدەنییش بە شێوەی تایبەت بە خۆی هەمان ئەرک ڕادەپەڕێنێت و سەرکەوتوتریشە چونکە یاساکانی نوێکراوە و گونجاوترن)، بەڵام گومانی تێدا نیە کە هیچ دەسەڵاتێكی ئیسلامیی ناوخۆیی ناتوانێت هەمو کۆمەڵگا ئیسلامیەکان بهێنێتە ژێر باری تاکە دەسەڵاتی ئیسلامیی خۆی و ناشتوانێت بڕیار بدات لەسەر ڕاپەڕاندنی یاسای ـ بۆ نمونه ـ "جیهاد" (بەتایبەتی "جیهاد" ی هێرش و دەست‌پێشخەری) بەو شێوەیەی لە ئیسلامی تەقلیدیدا هەیە. بۆیە بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین: حوکمی دەوڵەتێکی ئایینی، بەو شێوەیەی ئیسلامیەکان خەیاڵی دەکەن و خەونی پێوە دەبینن، لە شێوەی دەوڵەتی "خیلافەت"، یان هەر دەوڵەتێکی ئایینی کە بیەوێت یاسایەکی ئایینی بەسەر کۆمەڵگای هاوچەرخدا بسەپێنێت؛ لە مەحاڵەوە نزیکە، و ئەگەریش ڕو بدات؛ لە دەوڵەتەکەی تالیبان و داعش باشتر نابێت و هەرزو لەسەر پێشێلکاریەکانی ماف و ئازادیەکانی مرۆڤ.
یان ڕەنگە ئیسلامیەکان لە هەمو ئەو کێشانەی داواکاریی حوکمی ئایینی تێگەیشتبن، و کار بکەن و هەوڵ بدەن بۆ چارەکردنیان، دەرکەوتەیەکی ئەم هەوڵەش ئەوەیە گروپگەلێکی ئیسلامیی توندڕەو لێرەولەوێ دەردەکەون و هەوڵ دەدەن یەک ناسنامەی ئیسلامیی یەک‌رەنگ ببڕن بە باڵای هەمو کۆمەڵگادا، بۆ ئەوەی کۆمەڵگای ئیسلامی (وەکو بابەتێک بۆ جێبەجێکردنی یاسا ئایینیەکان) بۆ ئەوەی کۆمەڵگا یەکڕەنگ بێت و هیچ دەنگ و ڕەنگێکی جیاوازی تێدا نەبێت، هەتا بتوانن ـ بە زۆریش بێت ـ شکڵ و وێنەیەکی شەرعی بسازێنن بۆ کۆمەڵگایەکی ئایینی کە تاکە یاسایەکی ئایینیی بەسەردا جێبەجێ دەکرێت، و ئەمە دەکەن بۆ ڕی‌خۆشكردنێکیش بۆ گێڕانەوەی دەسەڵاتە ئیسلامیە تەقلیدیەکەش، لەژێر ناونیشانی وەکو "ئیمارەت" و "خیلافەت"، کە دواترینیان "خیلافەت" ـە بەدناوەکەی داعشە.
ئەوەی ئیسلامیەکانی کوردستان دەیکەن؛ داواکردنی ئەو حوکمە ئایینیە و ئەو دەوڵەتە ئایینیەیە، لەناو کۆمەڵگایەکی پێشکەوتو و لە چوارچێوەی دەسەڵاتێكی نا-ئایینیدا کە ئەوانیشی وەکو پێکهێنەرێک وەرگرتوە. ئیسلامیەکانی کوردستان، دەیانەوێت دەوڵەت دەوڵەتێکی ئایینیی جیاکار بێت، لە کاتێکدا دەوڵەتەکە لەسەر بنەمای قبوڵ‌کردنی جیاوازی ئەوانیشی قبوڵ کردوە! ئەوان تەنها دەنگێکی ئەم کۆمەڵگایەن و لە سایەی کولتوری نوێی پێکەوەژیان و یەکترقبوڵ‌کردندا دەرکەوتون و ماف و ئازادییان بۆ دابین کراوە، بەڵام بەو ئاڕاستەیەدا دەڕۆن و کار دەکەن کە دەیانەوێت هەمو دەنگەکانی تر کپ بکەن. بۆیە بارودۆخی ئیسلامیەکانی کوردستان، زۆر لە بارودۆخ و دیمەنی گشتیی گروپە ئیسلامیە تێرۆریستەکان سەیرترە: دەیانەوێت لە کۆمەڵگای هاوچەرخدا وەرگیراو بن، بەڵام دژایەتیی چەمکەکان و بنەماکانی ئەم کۆمەڵگایەش دەکەن! دەیانەوێت سود لەو ئازادیە ببین کە فەراهەم هاتوە، بەڵام هەڕەشە لە ئازادیی ئەوانی تر دەکەن!
بەتایبەتی کاتێک هەر هەوڵێکی جیددی بێتە کایە بۆ سودبینین لەو شۆڕشە فیکریانەی کە کۆمەڵگای نوێیان بەرهەم هێناوە و بنچینەیەکی پتەویان بۆ ماف و ئازادیەکانی تاک و گروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا داڕشتوە؛ دەبینین ئیسلامیەکان بە هەمو شێوەیەکی شیاو و نەشیاو ڕوبەڕوی دەبنەوە، و بە ئامڕازی ئایینی و هاندانی ڕەشەخەڵک جەنگی لە دژ بەرپا دەکەن.
ئەمەش بەتایبەتی کاتێک بایەخ و گرنگیی دەوڵەتی عەلمانی و ئازادیی ئایینداری و دیمۆکراسی لەبریی دەسەڵاتی ئایینی دوپات بکرێتەوە؛ ئیتر ئیسلامیەکان خۆ دەکەون و بە هەڕەشە و سوکایەتی و هاندانی خەڵک دەیانەوێت هەر هەوڵ و پرۆژەیەکی لەو چەشنە خەفە بکەن.
کۆنفڕانسی (دابڕان)
و مامەڵەی ناشەریفانەی ئیسلامیەکان
و مامەڵەی ناشەریفانەی ئیسلامیەکان
پرۆژەی (دابڕان) ـ کە بە کۆنفڕانسی "دابڕان" بە ناونیشانی "ئایین بۆ تاک، و دیمۆکراسی بۆ هەموان"، پرۆژەیەکی جیددیی لەو چەشنەیە، کە دەیەوێت ئایینداری مافێک بێت بۆ تاک و ئەوەی کە ئەو مافە و مافی نائایینداربونیش بۆ هەموان دابین دەکات؛ سیستەمێکی نا-ئایینیی دیمۆکرات بێت؛ ئیسلامیەکان بە یەک دەنگ بە هەڕەشەیەکیان دانا بۆسەر بونی خۆیان، و بۆ ئەمەش هەمو ئامڕازێکیان خستە گەڕ، کە ناشیرین‌ترینیان هاندانی جەماوەر بو لە ڕێگەی شێواندن و زەقکردنەوەی هەندێک بڕگەی ئەو وتارانەی لە کۆنفڕانسەکەدا پێشکەش کراون یان ئەو بەشداری و وتانەی لە پەراوێزی ئەوانەدا وتراون. ئیتر ـ وەکو جارانی پێشو ـ ڕەشەخەڵك "غوغاء" ی ئیسلامی کەوتنە سوکایەتی بە کەسانی دیار و بەشداربوی کۆنفڕانس، بەتایبەتی کاک (مەلا بەختیار)، بە شێوەیەک هەر لە خۆیان دێت و هەر خۆیان دەتوانن ئەوەندە بێ‌ویژدانی بە خەرج بدەن و ئەوەندە ناشەریفانە کێشمەکێش ببەن بە ڕێوە. خۆشە مرۆڤ نەیاری فیکریی هەبێت و ئەو نەیارە شەریفانە کێشمەکێشی فیکریی لەگەڵ بکات، بەڵام کاتێک نەیار ئەو هەمو بێ‌ویژدانی و ناعەقڵانیەتە بگرێتە بەر؛ ئیت دەزانیت کە ئەو نەیارە هەر ئینتیمای بۆ جیهانی تۆ نیە و لەو ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیەی کۆمەڵگای لەسەر دامەزراوە؛ بەشدار نیە و باوەڕی بە بون و ماف و ئازادیی تۆ هەر لە بنەڕەتەوە نیە.
"وەڵام"ـەکەی (عەلی باپیر)
بە هەر حاڵ؛ ئەوەی من دەمەوێت لەم زنجیرەیەدا لەسەری بڕۆم؛ لێدوان و "وەڵام" ی یەکێکە لە هێماکانی تەوژمی ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا، کە (عەلی باپیر) ە، لەسەر وتار و وتە و بەشداریەکانی کاک مەلا بەختیار، کە بە ناوی "كورته وه‌ڵامێك بۆ هه‌ندێك له قسه‌كانی كاك مه‌لا به‌ختیار" لە لاپەڕەی ڕەسمیی خۆی لە فەیسبوک، و پاشان لە سایتی (خەندان) بڵاوی دەکاتەوە.
ناوبراو وەکو تیۆریسازێکی گوتاری تەوژمی ئیسلامی لەبەرامبەر تەوژمی عەلمانی، لە کوردستاندا، دەرکەوتوە. و لەم بارەیەوە کتێبێکی هەیە بە ناوی "تەوژمی ئیسلامی و عەلمانی، و خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانیان"، کە بەندە کاتی خۆی لە کتێبێکدا بە ناوی "عەلی باپیر دەڵێت چی؟" بەدواداچونێکی ڕەخنەییم بۆ کردوە، کە دەتوانم بڵێم لەو بەدواداچونەدا دەرم خست بۆ هەمو لایەک کە ناوبراو نەک هەر "عەلمانیەت" ی مەبەست ناناسێت و کەرەستەی پێویستی ئەم باسەی پێ نیە، بەڵکو کاتێک قسە لەسەر دەقە ئیسلامیەکان و کەلەپوری ئیسلامییش دەکات؛ نەشارەزایانە دەدوێت و هەڵە و ناوردەکاریی زۆری لێ دەردەکەوێت.. بەبێ ئەوەی وەڵامێکیشیان هەبێت.
لە ڕاستیدا ئەوەی ناوبراو لەسەر ئەم بابەتە دەینوسێت؛ هێشتا لەسەر ئەو ڕێگەیە دەڕوات کە یەکەم جار مەلایەکی سەلەفیی ڕەوتی (صەحوە) لە سعودیە، بە ناوی (سەفەر حەوالی)، خەتی کێشاوە، لە نامەیەکی ماستەردا، بە ناوی " العلمانية ـ نشأتها وتطورها". لە ڕاستیدا ئەوەی نوسەرە ئیسلامیەکان لەبارەی عەلمانیەتەوە دەینوسن؛ وەکو دوبارەکردنەوەی ئەم کتێبە وایە، و بیری ئیسلامی سیاسییش تا ڕادەیەکی زۆر و تا ئێستەش لەسەر ئەو میتۆدە دەڕوات کە مەلا و پێشەواکانی ڕەوتی (صەحوە) [کە تەوژمێکی وەههابیە و سەروسەودای سیاسیی هەیە] دایانڕشتوە.
بۆیە هەمو ئەو کێشە فیکری و میتۆدیانەی لە ئەدەبیاتی بەرهەمهێنراوی نوسەرە ئیسلامیە کوردەکانی وەکو (عەلی باپیر) دا هەیە؛ هەر هەمان کێشە و هەڵەکانی ئەوەیە کە مەلا سەفەر حەوالی نوسیویەتی. و تا ئێستەش مەلا عەلی باپیر ئەو هەڵانەی بۆ ڕاست نەبوەتەوە. ڕەنگە لەبەر ئەوەی بەبێ ئەو هەڵە و شێواندنانە ئەوەی دەیەوێت بیڵێت بۆیان ناچێتە سەر.
ئەوەیشی کە ئێستە ناوبراو وەکو وەڵامێکی سەرپێیی و کرچ‌وکاڵ بۆ وتار و وتەکانی کاک مەلا بەختیار نوسیویەتی؛ هەر لەژێر سایەی ئەوەدایە کە پێشتر دەربارەی "تەوژمی عەلمانی" نوسیویەتی، و هەمان ئەو هەڵانە دوبارە دەکاتەوە، و هەر لەسەر ئەم بنەمایەشەوە وتار و بۆچونی کەسانی تر بە "هەڵە" دادەنێت!
کێشەیەکی ئەم نوسەرە ئیسلامیانە ئەوەیە خۆیان بە جیهانێک لە بیری ئیسلامیی نوێی تایبەت بە خۆیان ئابڵوقە داوە، و ئینجا کاتێک لەگەڵ فیکر و جیهانی فیکریی جیاواز بەر یەک دەکەون؛ جیاوازیەکانی بەرامبەر بە هەڵە دادەنێن! ئێمە بڵێین چی وەکو تۆ لە ڕوانگەی مەلا سەفەر حەوالیەوە بۆ "عەلمانیەت" ناڕوانین و هەڵەکانی ئەو دوبارە ناکەینەوە؟! ئێمە خەتامان چیە ئەگەر وەکو تۆ بەندوباوی ئەدەبیاتی ئیسلامیی نوێ دەربارەی عەلمانیەت دوبارە ناکەینەوە؟ ئێمە بڵێین چی وەکو تۆ تا ڕادەی دوبارەکردنەوە و لێ‌بردن نوسینە ئیسلامیەکانی وەکو ئەوانەی (عەبدولقادیر عەودە) بەکار ناهێنین؟
ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایەوە نوسینی خەڵک "کا" بێت و وەڵام‌دانەوەی "گرتنی پوشکە لە کا" بێت؛ دەبێت نوسین و ئەدەبیات و بەرهەمی فیکریی لاوازی ئێوە (کە لە نوسەرە ئیسلامیە عەرەبەکانی دەخوازن) چۆن وەسف بکرێت؟ پێتان وا نیە ئیدیۆمی "پوشكه له كا ناگیرێ" زیاتر بۆ ئەو زنجیرە وتارەی ئێوە دەبێت کە بە ناوی "تەوژمی ئیسلامی و عەلمانی، و خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانیان" کاتی خۆی بڵاو دەبوەوە و ئێستەش هەڵە و کێشە و گرفتەکانی دوبارە دەکەنەوە؟!
ناوبراو وەکو تیۆریسازێکی گوتاری تەوژمی ئیسلامی لەبەرامبەر تەوژمی عەلمانی، لە کوردستاندا، دەرکەوتوە. و لەم بارەیەوە کتێبێکی هەیە بە ناوی "تەوژمی ئیسلامی و عەلمانی، و خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانیان"، کە بەندە کاتی خۆی لە کتێبێکدا بە ناوی "عەلی باپیر دەڵێت چی؟" بەدواداچونێکی ڕەخنەییم بۆ کردوە، کە دەتوانم بڵێم لەو بەدواداچونەدا دەرم خست بۆ هەمو لایەک کە ناوبراو نەک هەر "عەلمانیەت" ی مەبەست ناناسێت و کەرەستەی پێویستی ئەم باسەی پێ نیە، بەڵکو کاتێک قسە لەسەر دەقە ئیسلامیەکان و کەلەپوری ئیسلامییش دەکات؛ نەشارەزایانە دەدوێت و هەڵە و ناوردەکاریی زۆری لێ دەردەکەوێت.. بەبێ ئەوەی وەڵامێکیشیان هەبێت.
لە ڕاستیدا ئەوەی ناوبراو لەسەر ئەم بابەتە دەینوسێت؛ هێشتا لەسەر ئەو ڕێگەیە دەڕوات کە یەکەم جار مەلایەکی سەلەفیی ڕەوتی (صەحوە) لە سعودیە، بە ناوی (سەفەر حەوالی)، خەتی کێشاوە، لە نامەیەکی ماستەردا، بە ناوی " العلمانية ـ نشأتها وتطورها". لە ڕاستیدا ئەوەی نوسەرە ئیسلامیەکان لەبارەی عەلمانیەتەوە دەینوسن؛ وەکو دوبارەکردنەوەی ئەم کتێبە وایە، و بیری ئیسلامی سیاسییش تا ڕادەیەکی زۆر و تا ئێستەش لەسەر ئەو میتۆدە دەڕوات کە مەلا و پێشەواکانی ڕەوتی (صەحوە) [کە تەوژمێکی وەههابیە و سەروسەودای سیاسیی هەیە] دایانڕشتوە.
بۆیە هەمو ئەو کێشە فیکری و میتۆدیانەی لە ئەدەبیاتی بەرهەمهێنراوی نوسەرە ئیسلامیە کوردەکانی وەکو (عەلی باپیر) دا هەیە؛ هەر هەمان کێشە و هەڵەکانی ئەوەیە کە مەلا سەفەر حەوالی نوسیویەتی. و تا ئێستەش مەلا عەلی باپیر ئەو هەڵانەی بۆ ڕاست نەبوەتەوە. ڕەنگە لەبەر ئەوەی بەبێ ئەو هەڵە و شێواندنانە ئەوەی دەیەوێت بیڵێت بۆیان ناچێتە سەر.
ئەوەیشی کە ئێستە ناوبراو وەکو وەڵامێکی سەرپێیی و کرچ‌وکاڵ بۆ وتار و وتەکانی کاک مەلا بەختیار نوسیویەتی؛ هەر لەژێر سایەی ئەوەدایە کە پێشتر دەربارەی "تەوژمی عەلمانی" نوسیویەتی، و هەمان ئەو هەڵانە دوبارە دەکاتەوە، و هەر لەسەر ئەم بنەمایەشەوە وتار و بۆچونی کەسانی تر بە "هەڵە" دادەنێت!
کێشەیەکی ئەم نوسەرە ئیسلامیانە ئەوەیە خۆیان بە جیهانێک لە بیری ئیسلامیی نوێی تایبەت بە خۆیان ئابڵوقە داوە، و ئینجا کاتێک لەگەڵ فیکر و جیهانی فیکریی جیاواز بەر یەک دەکەون؛ جیاوازیەکانی بەرامبەر بە هەڵە دادەنێن! ئێمە بڵێین چی وەکو تۆ لە ڕوانگەی مەلا سەفەر حەوالیەوە بۆ "عەلمانیەت" ناڕوانین و هەڵەکانی ئەو دوبارە ناکەینەوە؟! ئێمە خەتامان چیە ئەگەر وەکو تۆ بەندوباوی ئەدەبیاتی ئیسلامیی نوێ دەربارەی عەلمانیەت دوبارە ناکەینەوە؟ ئێمە بڵێین چی وەکو تۆ تا ڕادەی دوبارەکردنەوە و لێ‌بردن نوسینە ئیسلامیەکانی وەکو ئەوانەی (عەبدولقادیر عەودە) بەکار ناهێنین؟
ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایەوە نوسینی خەڵک "کا" بێت و وەڵام‌دانەوەی "گرتنی پوشکە لە کا" بێت؛ دەبێت نوسین و ئەدەبیات و بەرهەمی فیکریی لاوازی ئێوە (کە لە نوسەرە ئیسلامیە عەرەبەکانی دەخوازن) چۆن وەسف بکرێت؟ پێتان وا نیە ئیدیۆمی "پوشكه له كا ناگیرێ" زیاتر بۆ ئەو زنجیرە وتارەی ئێوە دەبێت کە بە ناوی "تەوژمی ئیسلامی و عەلمانی، و خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانیان" کاتی خۆی بڵاو دەبوەوە و ئێستەش هەڵە و کێشە و گرفتەکانی دوبارە دەکەنەوە؟!
***
ئیتر لێرەوە دەست دەکەین بە ڕوتکردنەوەی بڕوبیانوەکانی (عەلی باپیر) و دەرخستنی سواویی بەندوباوەکانی ئەو ئەدەبیاتە ئیسلامیە کوردیەی ناوبراو سەبارەت بە عەلمانیەت و ئایین پەرەی پێ دەدا و لە سایەیدا مۆری "هەڵە" بەسەر فیکری بەرامبەر و نەیارانیدا دەبەشێتەوە!
عەلمانیەت بۆ جیهانی ئیسلام پێویستترە
ناوبراو لە سەرەتاوە پێی وایە قسەوباسی ئێمە ـ تەوژمی فیکری عەلمانی ـ لەسەر ئیسلام و عەلمانیەت؛ قسەکردنە لە شتێک کە گوایە پێی ئاشنا نین و هیچ نیە جگە لە "تفەنگ‌نان بە تاریکیەوە" و "بەپێخواسی به‌نێوكه‌وتن"! ئەمە کێ ئەم قسەیە دەکات؟ ئەو کەسەی کە نازانێت وشەکەش بەدروستی بخوێنێتەوە و دەڵێت "سیکۆلاریست" لەبریی "سێکیولاریست"! ئیسلامیەکان زۆر جار هەر نازانن زاراوەکان بەدروستی بخوێننەوە و ـ بۆ نمونە ـ دەڵێن "عیلمانیەت" یان "سیکۆلاریزم"! ئەگەر خوێندنەوەی پیتەکان ئاوەها بێت؛ دەبێت حاڵی پێناسەی چەمکەکان چۆن بێت؟
بیانوی ناوبراو لەم تۆمەتەدا ئەوەیە ئێمە داوای عەلمانیەت دەکەین لە کاتێکدا ـ گوایە ئیسلام چینی "کەهەنوت" ("کلێریکوس" کە ئەو ـ لەبریی ئەمە ـ هەر "ئیکلیروس" ـە عەرەبیەکە دوبارە دەکاتەوە و دەیشیکات بە "ئەکلیرۆس"!) و پیاوانی ئایینی لە ئیسلامدا نیە وەکو ئەوەی لە ئایینی یەهودی و مەسیحیدا هەیە! ئەمە یەکەم جارم نیە کە ئەم هەڵەیە بۆ ناوبراو و هاوبیرانی ڕون دەکەمەوە، لێرەشدا دەبێت بڵێم:
سەبارەت بە پیاوی ئایینی لە ئایینی یەهودیدا؛ دەتوانم بڵێم کەسێتی پیاوی ئایینیی ئیسلامی ("مەلا") لە ناو و نازناوەکانی و شێوە و جل‌وبەرگیدا، ڕێک هەمان کەسێتیی پیاوی ئایینیی یەهودیی خۆرهەڵاتیە تا ئەو ڕادەیەی وەکو کۆپیی یەکتر دەردەکەون.. سەیری دیمەن و جل‌وبەرگی مەلایەک و حاخامێکی یەهودیی خۆرهەڵاتی بکە؛ ڕەنگە نەتوانیت جیایان بکەیتەوە. بەتایبەتی کە مەلای ئیسلامی و حاخامی یەهودی هەردوکیان وەکو یەک بایەخ دەدەن بە ژیانی خێزانداری و خۆشیەکانی ژیان.
سەبارەت بە پیاوی ئایینییش لە ئایینی مەسیحیدا؛ ڕەنگە هەر ئەوە جیای بکاتەوە لە پیاوی ئایینیی موسوڵمان کە قەشەکان ژیانی ڕەبەنی هەڵ‌دەبژێرن، لەگەڵ ئەو ڕێکخستنە تایبەتیەی دامەزراوەکانی کلێسا جیا دەکاتەوە. بەڵام دیسان ئەمەش جیاوازییەکی ڕواڵەتیە، و مەلایان و پیاوانی ئایینیی موسوڵمانیش جیاوازن لە "عاممە" ی خەڵکی موسوڵمان، هەم بە پلەوپایەی ئایینی، و هەم بە شێوازی ژیان و خۆتەرخان‌کردن بۆ خزمەتی پەرستگا و ڕاگرتنی سروتە ئایینیەکان و ئەو پلەوپایەیەش کە لە کۆمەڵگا و لەلای دەسەڵاتدار بە دەستی دەهێنن، و ئیتر دەگمەن نەبێت مومارەسەی کاری دنیایی ناکەن، و گرنگ ئەوەیە بونەتە چینێکی تایبەت لە کۆمەڵگای موسوڵماننشیندا. ئەم چینە تایبەتە هەرزو لە دەقە ئیسلامیەکاندا ـ بەتایبەتی گێڕانەوەکان و کەلەپوری فەرمودە ـ بە ناونیشانی "علماء" ئاماژەیان بۆ کراوە، و ڕژێمەکانی خیلافەت و سەڵتەنەت زیاتر پەرەیان پێ داوە و کردویانە بە چینێک کە دەوڵەت و دەسەڵات بەبێ ئەوان و پشتگیریی ئەوان و وتاری ئەوان شەرعیەتی نیە، و هەر خەلیفە و سوڵتانێکی نوێ لە وتاری مەلایاندا ڕادەگەیەنرا. ئەمە جگە لەوەی دەسەڵاتی یەکەم لە ئیسلامدا بە دەستی "ئیمام" یاخود "خەلیفە" وەیە، کە ئەگەر ـ لەسەر مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکە بێت ـ لە هەمان کاتدا گەورەترین پیاوی ئایینیی سەردەمی خۆیەتی و هەر خۆیشی وتاربێژی و پێشنوێژی دەکات لە پایتەختی ئیسلامدا، بەڵکو فەرمان‌ڕەوای شارەکانی جیهانی ئیسلامی لە سەردەمانی ئیسلامیی کۆندا ـ کە لە لایەن دەسەڵی یەکەم "ئیمام" یاخود "خەلیفە" وە دادەنران ـ لە هەمان کاتدا پێشنوێژ و جێبەجێکەری سروتە ئایینیەکان بون. بە شێوەیەکی گشتی؛ دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسی لە مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکەدا و لە سەردەمانی ئیسلامیی کۆندا بە شێوەیەک تێکەڵ بون تا ئەو ڕادەیەی لە یەک تاکەکەسدا کۆ دەبنەوە. لە سەردەمانی ئیسلامیی دواتریشدا دامەزراوەی سیاسی و دامەزراوە ئایینیەکان بە شێوەیەک وابەستەی یەکتر بون کە هەمیشە سێبەریان داوە بەسەر یەکتردا و هەمو دەسەڵاتێکی سیاسی هەوڵی داوە دامەزراوەی ئایینیی سەر بە خۆی هەبێت و کۆمەڵێک "زانا" ی ئایینی لە پەراوێز و "حاشیە" و دارودەستەکەیدا هەبن کە وەکو هێمای ڕەوایەتی سودیان لێ نەبینێت و بە فەتواکانیان و قەڵەمەکانیان ڕوبەڕوی نەیارەکانی ببێتەوە. ئیتر لەم بارەیەوە جیاوازییەکی جەوهەری لەنێوان جیهانی مەسیحی و جیهانی ئیسلامیدا نیە، لە هەردوک کۆمەڵگادا جیایی و سەربەخۆیی دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئایینی، دەوڵەت و دامەزراوەکانی و ئایین و دامەزراوەکانی، بوەتە پێویستییەکی بنەڕەتی بۆ ئەوەی جیاکاریی ئایینی لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا بەردەوام نەبێت و لە ڕێگەی جیاکاریی ئایینیەوە زیان لە هیچ کەمینەیەکی ئایینی و مەزهەبی و ئێتنیکی نەکرێت.
ئەگەر ئیسلامیەکان دڵیان بەوە خۆش کردوە کە چینی پیاوانی ئایینی لە مەسیحیەتدا چینێكی سەربەخۆن لە ڕەشەخەڵک و باوەڕدارە مەسیحیە ئاساییەکان؛ ئەوا لە کۆمەڵگای ئیسلامیشدا بە جۆرێكی تر هەمان چینی سەربەخۆی پیاوانی ئایینی، بە ناونیشانی "مەلا" و "فەقیهـ" و "زانای ئایین"، هەیە. جیاوازیەکە جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەمو کۆمەڵگایەک شێواز و دیمەن و ڕێکخستنی ـ بەڕواڵەت ـ جیاوازی خۆیی هەیە.
ئەگەریش دەڵێن لە کەلەپوری ئیسلامیدا زاراوەی "کەهەنوت" و "کلێریکوس" و "پیاوی ئایینی" نیە و ئەمانە نامۆن بە ئەدەبیاتی ئیسلامی؛ ئەمەش دیسان جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی زمان و زاراوە و "تێرم" ی تایبەتیی هەر کۆمەڵگایەک. ئەگەر بە هۆی جیاوازیی زمان و زاراوەوە زاراوەگەلی "کەهەنوت" و "کلێریکوس" و "پیاوی ئایینی" لە ئیسلامدا نیە؛ ئەوا لە بەرامبەردا لە ئیسلامدا زاراوەی وەکو "علماء" و "فقهاء" و "أهل العلم" و "خاصة" (بەرامبەری "عامة" و "عوام") و "مەلا" (و پێشتریش "مولی" کە ڕەنگە ڕیشەی وشەی "مەلا" بێت) هەن، و ئەمانەش دەتوانن ببنە ئاماژە بۆ چینێکی تایبەت لە موسوڵمانان، بەواقیعییش ئەو چینە تایبەت و سەربەخۆیە بونی هەبوە و هەیە، و بە فرمان "وظیفة" و کاری تایبەت (کە خۆیان تەرخان دەکەن بۆ کاروباری ئایینی و پەرستگا و دەرس‌ودەوری ئایینی) و جل‌وبەرگ و سەروسیمای تایبەت و "ئیجازە" و ڕێگەپێدانی تایبەت، جیا دەبنەوە، و هەمو کاتێکیش و تا ئێستەش دەسەڵاتی سیاسی بڕیار دەدات لەسەر دانانیان لە مینبەر و جێگە گرنگەکاندا.
ئەگەریش ئیسلامیەکان بەوە پاساو دەهێننەوە کە چینی زانایانی ئایینی "علماء الدین" لە ئیسلامدا ڕەسەنایەتیی نیە و هیچ دەقێک نیە چینێکی لەو شێوەیە جیا بکاتەوە، و بڵێن فێربون و گەیاندنی فێرکاریە ئایینیەکان لە ئەستۆی هەمو موسوڵمانێکدایە..؛ دەڵێین: لە مەسیحیەتیشدا لە دەقە بنەڕەتیەکاندا چینی پیاوانی ئایینی و سەرپەرشتیار و سەرۆکی کلێساکان و ئەو هەمو نازناو و پلەبەندیە هەڕەمیە دوپات نەکراوەتەوە و دوای بەرهەمهاتنی دەقە بنەڕەتیەکان ئەو سیستەمە دروست بوە. ئەگەریش لە دەقەکانی پەیمانی نوێدا جاروبار ئاماژە بۆ پیر "شیخ" و "کاهین" و "شەمماس" و سەرپەرشتیار "راعي" ـ کە کاروباری کلێسا بەڕێوە دەبەن ـ کرابێت (بەتایبەتی لە دەقی "کارنامەی نێرراوان" و لە هەندێک لە نامەکانی پۆڵسدا)؛ ئەوا لە ئیسلامیشدا لە دەقەکانی "قوڕئان" و "حەدیث" ـدا ئاماژە بۆ گروپێک کراوە کە زانایان "علماء" ی ئایینەکەن و بە میراتبەری "علم" ی ئایینیی پێغەمبەر ناوبراون. لە قورئان خۆیدا ئاماژە بۆ ئەوە کراوە لە هەر کۆمەڵێک کەسانێک خۆیان تەرخان بکەن بۆ فێربونی ئیسلام و دوایی بگەڕێنەوە بۆناو خزم و خێڵ و کۆمەڵی خۆیان بۆ ئەوەی ئاگاداریان بکەنەوە و ئیسلامیان تێ‌بگەیەنن: ".. فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين ولينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم لعلهم يحذرون"، دەتوانین ئەم دەقە بە ڕیشە و بنەمای چینی فیقهزانان "فقهاء" و بانگخوازان "دعاة" لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا بزانین (هەرچەند ـ بە پێی لێکدانەوەیەک ـ واتای یەکەم و چوارچێوەی بابەتی دەقەکە دەرچونی کۆمەڵێک بوە لە هەڵمەتی "جیهاد" دا، و بەو واتایە بوە کە ئەو کۆمەڵەیە سەرەنجامی "کافران" و سەرکەوتنی موسوڵمانان دەبینن و دوایی کە دەگەڕێنەوە خەڵك و خێڵی خۆیان دەترسێنن لەو سەرەنجامە. بەڵام بەپێی لێکدانەوەکانی تر مەبەست ئەوەیە با هەموان دەرنەچن بۆ "جیهاد" و کۆمەڵێک بمێننەوە فێری ئایینداری ببن، یان با لە خێڵێک هەمویان کۆچ نەکەن بۆ پایتەختی ئیسلام و تەنها کۆمەڵێکیان بێن هەتا فێری ئایینەکە ببن و ئینجا بگەڕێنەوە و ئەوانی تریش فێر بکەن).
هەرچەند لە وتاری ئیسلامیەکان خۆیانەوە دیار نیە مەبەستیان لەم جیاوازیەی نێوان ئیسلام و مەسیحیەت چیە لە بارەی پێویست‌بون و نەبونی عەلمانیەتەوە، بەڵام وا دیارە مەبەستیان ئەوەیە کە لە ئیسلامدا چینی پیاوانی ئایینی جیا نەکراونەتەوە و موسوڵمانی ئاسایی و پیاوی دەوڵەتیش هەر بە جۆرێک پیاوی ئایینین، و بەپێی ئەمەش عەلمانیەت لەگەڵ ئیسلام و جیهانی ئیسلامی ناگونجێت چونکە ئیسلام ڕێگە بە جیاکردنەوەی پیاوانی ئایینی و پیاوانی دەوڵەتی نادات.. بەڵام ـ ئەوان دەڵێن ـ لە مەسیحیەتدا چینی پیاوانی ئایینی جیایە لە مەسیحیی ئاسایی و پیاوی دەوڵەت بۆیە ئەو جیاکردنەوەیەی ئایین و دەوڵەت لە چوارچێوە مەسیحیەکەدا گونجاوە و پێشینەیەکی هەیە.
ئەگەر وا بێت؛ کەواتە عەلمانیەت (جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت) بۆ جیهانی ئیسلام گرنگتر و پێویستترە، چونکە ئەوە مانای وایە تێکەڵکردنی دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئایینی لە ئیسلامدا لە ئەوپەڕیدایەتی، بە شێوەیەکی سیستەماتیک ئەو دو دەسەڵاتە تێکەڵ کراون، بەتایبەتی لای ئیسلامیەکان کە ڕەسەنخوازی و دوبارەکردنەوەی مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکە ئامانجیانە.
بیانوهێنانەوەی ئیسلامیەکان بە بونی چینی پیاوانی ئایینی لە مەسیحیەتدا و بەوەی ـ گوایە ـ چینێكی لەو جۆرە لە ئیسلامدا نیە؛ تەنها ئەوەمان پێ دەڵێت کە جیایی دەسەڵاتی ئایینی لە دەسەڵاتی سیاسی لە مەسیحیەتدا ڕونترە و هەر بۆیە عەلمانیەت لە مەسیحیەت خۆیدا بنچینە و پێشینە و جێپێیەکی هەیە. هەر لەمەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە عەلمانیەت بۆ جیهانی ئیسلامی پێویستترە، جیهانی ئیسلام زیاتر پێویستی و ئاتاجی بە جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت هەیە، چونکە هەر لە بنەڕەتەوە عەقڵی ئیسلامی ئەو دو دەسەڵاتەی لە یەکدا تواندوەتەوە، هەر بۆیە "ئیمام" و "خەلیفە" لوتکەی دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسییش بوە.
بەم شێوەیە ئەو بیانوەی کە ئیسلامیەکان بۆ پێویست‌نەبون یان نەگونجاویی عەلمانیەت بۆ چوارچێوە ئیسلامیەکە دەیهێننەوە؛ لە کۆتاییدا دەبێتە بەڵگە بەسەر خۆیانەوە. لە ڕاستیدا بەڵگەسازی لە ئەدەبیاتی ئیسلامیەکانی کوردستاندا بەشێکە لە ئەدەبیاتی ئیسلامیی نوێ کە بوەتە کەلەپورێک و بەبێ لێ‌وردبونەوەی تەواو دوبارە دەکرێتەوە، بە هەمو بەندوباوەکانیەوە.
بیانوی ناوبراو لەم تۆمەتەدا ئەوەیە ئێمە داوای عەلمانیەت دەکەین لە کاتێکدا ـ گوایە ئیسلام چینی "کەهەنوت" ("کلێریکوس" کە ئەو ـ لەبریی ئەمە ـ هەر "ئیکلیروس" ـە عەرەبیەکە دوبارە دەکاتەوە و دەیشیکات بە "ئەکلیرۆس"!) و پیاوانی ئایینی لە ئیسلامدا نیە وەکو ئەوەی لە ئایینی یەهودی و مەسیحیدا هەیە! ئەمە یەکەم جارم نیە کە ئەم هەڵەیە بۆ ناوبراو و هاوبیرانی ڕون دەکەمەوە، لێرەشدا دەبێت بڵێم:
سەبارەت بە پیاوی ئایینی لە ئایینی یەهودیدا؛ دەتوانم بڵێم کەسێتی پیاوی ئایینیی ئیسلامی ("مەلا") لە ناو و نازناوەکانی و شێوە و جل‌وبەرگیدا، ڕێک هەمان کەسێتیی پیاوی ئایینیی یەهودیی خۆرهەڵاتیە تا ئەو ڕادەیەی وەکو کۆپیی یەکتر دەردەکەون.. سەیری دیمەن و جل‌وبەرگی مەلایەک و حاخامێکی یەهودیی خۆرهەڵاتی بکە؛ ڕەنگە نەتوانیت جیایان بکەیتەوە. بەتایبەتی کە مەلای ئیسلامی و حاخامی یەهودی هەردوکیان وەکو یەک بایەخ دەدەن بە ژیانی خێزانداری و خۆشیەکانی ژیان.
سەبارەت بە پیاوی ئایینییش لە ئایینی مەسیحیدا؛ ڕەنگە هەر ئەوە جیای بکاتەوە لە پیاوی ئایینیی موسوڵمان کە قەشەکان ژیانی ڕەبەنی هەڵ‌دەبژێرن، لەگەڵ ئەو ڕێکخستنە تایبەتیەی دامەزراوەکانی کلێسا جیا دەکاتەوە. بەڵام دیسان ئەمەش جیاوازییەکی ڕواڵەتیە، و مەلایان و پیاوانی ئایینیی موسوڵمانیش جیاوازن لە "عاممە" ی خەڵکی موسوڵمان، هەم بە پلەوپایەی ئایینی، و هەم بە شێوازی ژیان و خۆتەرخان‌کردن بۆ خزمەتی پەرستگا و ڕاگرتنی سروتە ئایینیەکان و ئەو پلەوپایەیەش کە لە کۆمەڵگا و لەلای دەسەڵاتدار بە دەستی دەهێنن، و ئیتر دەگمەن نەبێت مومارەسەی کاری دنیایی ناکەن، و گرنگ ئەوەیە بونەتە چینێکی تایبەت لە کۆمەڵگای موسوڵماننشیندا. ئەم چینە تایبەتە هەرزو لە دەقە ئیسلامیەکاندا ـ بەتایبەتی گێڕانەوەکان و کەلەپوری فەرمودە ـ بە ناونیشانی "علماء" ئاماژەیان بۆ کراوە، و ڕژێمەکانی خیلافەت و سەڵتەنەت زیاتر پەرەیان پێ داوە و کردویانە بە چینێک کە دەوڵەت و دەسەڵات بەبێ ئەوان و پشتگیریی ئەوان و وتاری ئەوان شەرعیەتی نیە، و هەر خەلیفە و سوڵتانێکی نوێ لە وتاری مەلایاندا ڕادەگەیەنرا. ئەمە جگە لەوەی دەسەڵاتی یەکەم لە ئیسلامدا بە دەستی "ئیمام" یاخود "خەلیفە" وەیە، کە ئەگەر ـ لەسەر مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکە بێت ـ لە هەمان کاتدا گەورەترین پیاوی ئایینیی سەردەمی خۆیەتی و هەر خۆیشی وتاربێژی و پێشنوێژی دەکات لە پایتەختی ئیسلامدا، بەڵکو فەرمان‌ڕەوای شارەکانی جیهانی ئیسلامی لە سەردەمانی ئیسلامیی کۆندا ـ کە لە لایەن دەسەڵی یەکەم "ئیمام" یاخود "خەلیفە" وە دادەنران ـ لە هەمان کاتدا پێشنوێژ و جێبەجێکەری سروتە ئایینیەکان بون. بە شێوەیەکی گشتی؛ دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسی لە مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکەدا و لە سەردەمانی ئیسلامیی کۆندا بە شێوەیەک تێکەڵ بون تا ئەو ڕادەیەی لە یەک تاکەکەسدا کۆ دەبنەوە. لە سەردەمانی ئیسلامیی دواتریشدا دامەزراوەی سیاسی و دامەزراوە ئایینیەکان بە شێوەیەک وابەستەی یەکتر بون کە هەمیشە سێبەریان داوە بەسەر یەکتردا و هەمو دەسەڵاتێکی سیاسی هەوڵی داوە دامەزراوەی ئایینیی سەر بە خۆی هەبێت و کۆمەڵێک "زانا" ی ئایینی لە پەراوێز و "حاشیە" و دارودەستەکەیدا هەبن کە وەکو هێمای ڕەوایەتی سودیان لێ نەبینێت و بە فەتواکانیان و قەڵەمەکانیان ڕوبەڕوی نەیارەکانی ببێتەوە. ئیتر لەم بارەیەوە جیاوازییەکی جەوهەری لەنێوان جیهانی مەسیحی و جیهانی ئیسلامیدا نیە، لە هەردوک کۆمەڵگادا جیایی و سەربەخۆیی دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئایینی، دەوڵەت و دامەزراوەکانی و ئایین و دامەزراوەکانی، بوەتە پێویستییەکی بنەڕەتی بۆ ئەوەی جیاکاریی ئایینی لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا بەردەوام نەبێت و لە ڕێگەی جیاکاریی ئایینیەوە زیان لە هیچ کەمینەیەکی ئایینی و مەزهەبی و ئێتنیکی نەکرێت.
ئەگەر ئیسلامیەکان دڵیان بەوە خۆش کردوە کە چینی پیاوانی ئایینی لە مەسیحیەتدا چینێكی سەربەخۆن لە ڕەشەخەڵک و باوەڕدارە مەسیحیە ئاساییەکان؛ ئەوا لە کۆمەڵگای ئیسلامیشدا بە جۆرێكی تر هەمان چینی سەربەخۆی پیاوانی ئایینی، بە ناونیشانی "مەلا" و "فەقیهـ" و "زانای ئایین"، هەیە. جیاوازیەکە جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەمو کۆمەڵگایەک شێواز و دیمەن و ڕێکخستنی ـ بەڕواڵەت ـ جیاوازی خۆیی هەیە.
ئەگەریش دەڵێن لە کەلەپوری ئیسلامیدا زاراوەی "کەهەنوت" و "کلێریکوس" و "پیاوی ئایینی" نیە و ئەمانە نامۆن بە ئەدەبیاتی ئیسلامی؛ ئەمەش دیسان جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی زمان و زاراوە و "تێرم" ی تایبەتیی هەر کۆمەڵگایەک. ئەگەر بە هۆی جیاوازیی زمان و زاراوەوە زاراوەگەلی "کەهەنوت" و "کلێریکوس" و "پیاوی ئایینی" لە ئیسلامدا نیە؛ ئەوا لە بەرامبەردا لە ئیسلامدا زاراوەی وەکو "علماء" و "فقهاء" و "أهل العلم" و "خاصة" (بەرامبەری "عامة" و "عوام") و "مەلا" (و پێشتریش "مولی" کە ڕەنگە ڕیشەی وشەی "مەلا" بێت) هەن، و ئەمانەش دەتوانن ببنە ئاماژە بۆ چینێکی تایبەت لە موسوڵمانان، بەواقیعییش ئەو چینە تایبەت و سەربەخۆیە بونی هەبوە و هەیە، و بە فرمان "وظیفة" و کاری تایبەت (کە خۆیان تەرخان دەکەن بۆ کاروباری ئایینی و پەرستگا و دەرس‌ودەوری ئایینی) و جل‌وبەرگ و سەروسیمای تایبەت و "ئیجازە" و ڕێگەپێدانی تایبەت، جیا دەبنەوە، و هەمو کاتێکیش و تا ئێستەش دەسەڵاتی سیاسی بڕیار دەدات لەسەر دانانیان لە مینبەر و جێگە گرنگەکاندا.
ئەگەریش ئیسلامیەکان بەوە پاساو دەهێننەوە کە چینی زانایانی ئایینی "علماء الدین" لە ئیسلامدا ڕەسەنایەتیی نیە و هیچ دەقێک نیە چینێکی لەو شێوەیە جیا بکاتەوە، و بڵێن فێربون و گەیاندنی فێرکاریە ئایینیەکان لە ئەستۆی هەمو موسوڵمانێکدایە..؛ دەڵێین: لە مەسیحیەتیشدا لە دەقە بنەڕەتیەکاندا چینی پیاوانی ئایینی و سەرپەرشتیار و سەرۆکی کلێساکان و ئەو هەمو نازناو و پلەبەندیە هەڕەمیە دوپات نەکراوەتەوە و دوای بەرهەمهاتنی دەقە بنەڕەتیەکان ئەو سیستەمە دروست بوە. ئەگەریش لە دەقەکانی پەیمانی نوێدا جاروبار ئاماژە بۆ پیر "شیخ" و "کاهین" و "شەمماس" و سەرپەرشتیار "راعي" ـ کە کاروباری کلێسا بەڕێوە دەبەن ـ کرابێت (بەتایبەتی لە دەقی "کارنامەی نێرراوان" و لە هەندێک لە نامەکانی پۆڵسدا)؛ ئەوا لە ئیسلامیشدا لە دەقەکانی "قوڕئان" و "حەدیث" ـدا ئاماژە بۆ گروپێک کراوە کە زانایان "علماء" ی ئایینەکەن و بە میراتبەری "علم" ی ئایینیی پێغەمبەر ناوبراون. لە قورئان خۆیدا ئاماژە بۆ ئەوە کراوە لە هەر کۆمەڵێک کەسانێک خۆیان تەرخان بکەن بۆ فێربونی ئیسلام و دوایی بگەڕێنەوە بۆناو خزم و خێڵ و کۆمەڵی خۆیان بۆ ئەوەی ئاگاداریان بکەنەوە و ئیسلامیان تێ‌بگەیەنن: ".. فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين ولينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم لعلهم يحذرون"، دەتوانین ئەم دەقە بە ڕیشە و بنەمای چینی فیقهزانان "فقهاء" و بانگخوازان "دعاة" لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا بزانین (هەرچەند ـ بە پێی لێکدانەوەیەک ـ واتای یەکەم و چوارچێوەی بابەتی دەقەکە دەرچونی کۆمەڵێک بوە لە هەڵمەتی "جیهاد" دا، و بەو واتایە بوە کە ئەو کۆمەڵەیە سەرەنجامی "کافران" و سەرکەوتنی موسوڵمانان دەبینن و دوایی کە دەگەڕێنەوە خەڵك و خێڵی خۆیان دەترسێنن لەو سەرەنجامە. بەڵام بەپێی لێکدانەوەکانی تر مەبەست ئەوەیە با هەموان دەرنەچن بۆ "جیهاد" و کۆمەڵێک بمێننەوە فێری ئایینداری ببن، یان با لە خێڵێک هەمویان کۆچ نەکەن بۆ پایتەختی ئیسلام و تەنها کۆمەڵێکیان بێن هەتا فێری ئایینەکە ببن و ئینجا بگەڕێنەوە و ئەوانی تریش فێر بکەن).
هەرچەند لە وتاری ئیسلامیەکان خۆیانەوە دیار نیە مەبەستیان لەم جیاوازیەی نێوان ئیسلام و مەسیحیەت چیە لە بارەی پێویست‌بون و نەبونی عەلمانیەتەوە، بەڵام وا دیارە مەبەستیان ئەوەیە کە لە ئیسلامدا چینی پیاوانی ئایینی جیا نەکراونەتەوە و موسوڵمانی ئاسایی و پیاوی دەوڵەتیش هەر بە جۆرێک پیاوی ئایینین، و بەپێی ئەمەش عەلمانیەت لەگەڵ ئیسلام و جیهانی ئیسلامی ناگونجێت چونکە ئیسلام ڕێگە بە جیاکردنەوەی پیاوانی ئایینی و پیاوانی دەوڵەتی نادات.. بەڵام ـ ئەوان دەڵێن ـ لە مەسیحیەتدا چینی پیاوانی ئایینی جیایە لە مەسیحیی ئاسایی و پیاوی دەوڵەت بۆیە ئەو جیاکردنەوەیەی ئایین و دەوڵەت لە چوارچێوە مەسیحیەکەدا گونجاوە و پێشینەیەکی هەیە.
ئەگەر وا بێت؛ کەواتە عەلمانیەت (جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت) بۆ جیهانی ئیسلام گرنگتر و پێویستترە، چونکە ئەوە مانای وایە تێکەڵکردنی دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئایینی لە ئیسلامدا لە ئەوپەڕیدایەتی، بە شێوەیەکی سیستەماتیک ئەو دو دەسەڵاتە تێکەڵ کراون، بەتایبەتی لای ئیسلامیەکان کە ڕەسەنخوازی و دوبارەکردنەوەی مۆدێلە ئیسلامیە ڕەسەنەکە ئامانجیانە.
بیانوهێنانەوەی ئیسلامیەکان بە بونی چینی پیاوانی ئایینی لە مەسیحیەتدا و بەوەی ـ گوایە ـ چینێكی لەو جۆرە لە ئیسلامدا نیە؛ تەنها ئەوەمان پێ دەڵێت کە جیایی دەسەڵاتی ئایینی لە دەسەڵاتی سیاسی لە مەسیحیەتدا ڕونترە و هەر بۆیە عەلمانیەت لە مەسیحیەت خۆیدا بنچینە و پێشینە و جێپێیەکی هەیە. هەر لەمەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە عەلمانیەت بۆ جیهانی ئیسلامی پێویستترە، جیهانی ئیسلام زیاتر پێویستی و ئاتاجی بە جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت هەیە، چونکە هەر لە بنەڕەتەوە عەقڵی ئیسلامی ئەو دو دەسەڵاتەی لە یەکدا تواندوەتەوە، هەر بۆیە "ئیمام" و "خەلیفە" لوتکەی دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسییش بوە.
بەم شێوەیە ئەو بیانوەی کە ئیسلامیەکان بۆ پێویست‌نەبون یان نەگونجاویی عەلمانیەت بۆ چوارچێوە ئیسلامیەکە دەیهێننەوە؛ لە کۆتاییدا دەبێتە بەڵگە بەسەر خۆیانەوە. لە ڕاستیدا بەڵگەسازی لە ئەدەبیاتی ئیسلامیەکانی کوردستاندا بەشێکە لە ئەدەبیاتی ئیسلامیی نوێ کە بوەتە کەلەپورێک و بەبێ لێ‌وردبونەوەی تەواو دوبارە دەکرێتەوە، بە هەمو بەندوباوەکانیەوە.
خاڵی هاوبەش و خاڵی جیا
ناوبراو دەڵێت: "له‌م هه‌ل‌و‌مه‌رجه‌دا جێی خۆیه‌تی هه‌مو لایه‌ك جه‌خت له سه‌ر خاڵه هاوبه‌شه‌كانی نێوانمان بكه‌ینه‌وه، نه‌ك بۆ خاڵه جیاوازه‌كان بگه‌ڕێین".
بڕوام وایە لەگەڵ ئیسلامیەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکەوە هاتون، وەکو (بزوتنەوەی ئیسلامی) و (کۆمەڵی ئیسلامی) و (مەلاکرێکاریەکان)، ئەوەندە خاڵی جیاوازی سەرەکی هەن کە سەری خاڵە هاوبەشەکانیش دەخۆن.
حیزبێکی ئیسلامیی باکگراوند سەلەفی-جیهادیی وەکو کۆمەڵی ئیسلامی (کە ناوەکەیشی وەرگێڕانی کوردیی ناوێکی عەرەبیە کە "الجماعة الإسلامیة" ـەیە و ئەمەش ناوێکی باوە بۆ گروپە سەلەفی-جیهادیەکان)؛ دوای خاوەخاو و دودڵییەکی زۆر و ناڕەزایی سەرکردەکانی تری؛ ئینجا "ئەمیر" ەکەی بەیاننامەیەکی ڕەتکردنەوە و ڕەخنە لەسەر گروپی ئیسلامیی (داعش) بڵاو بکاتەوە، بەڵام لەسەر هەندێک وتە و لێدوانی دیاریکراوی دەرهێنراوی ناو وتار و "موداخەلە" کانی کۆنفڕانسی (دابڕان) بەو دەم‌ودەستی و حازربەدەستیە بێتە وەڵام؛ ئایا جێی خۆی نیە ئێمەش جارێکی تر پێداچونەوەیەکی ورد بکەین بۆ ڕادەی خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانمان؟! نیشانەی ترسناک لە بیری ئێوەدا دەبینین لەسەر ئەوەی لەگەڵ ئەو گروپە سەلەفی-جیهادیانەدا خاڵی هاوبەشتان زۆرترە تاکو حیزب و پێکهاتە کوردستانیەکان. ئێوە حیزبێکی کوردستانی نین، بەڵکو "جەماعەیەک" ی "ئیسلامی" ـن لە کوردستان.
خاڵی هاوبەشی نێوان هەندێک لە ئیسلامیەکانی کوردستان و گروپە جیهادیەکانی دەرەوەی کوردستانی ئازاد؛ بە ڕادەیەکە کە زۆربەی جەماوەری ئیسلامیەکان پێش ئەوەی گروپێکی وەکو داعش لە نوصڕە جیا ببێتەوە و لە ڕێگە و نەخشەی کێشراوی "جیهادی سوریا" لابدات و پەلاماری ناوچە سوننیەکان و ـ پاشان ـ کوردستان بدات؛ لایەنگری ئەو گروپانەی داعش و نوصڕە و ئەوانی تر بون تاکو هێزە کوردیەکان لە باکور و خۆرئاوای کوردستان. لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی وەکو فەیسبوک ڕاستەوخۆ هەستمان بەو ڕاستیە کرد (ئەگەر کەسێکیش گومانی لەم ڕاستیە هەیە؛ دەتوانین چالاکیەکانی گروپ و لاپەڕە ئیسلامیەکانی ئەو کاتە یاد بخەینەوە). لێکدانەوەی ئەمەش ئاسانە: ئیسلامییەکی کوردی، خۆی نزیکتر لە گروپێکی ئیسلامیی جیهادی دەبینێت تاکو گروپێکی کوردیی نا-ئیسلامیی باکگراوند مارکسی.
بڕوام وایە لەگەڵ ئیسلامیەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکەوە هاتون، وەکو (بزوتنەوەی ئیسلامی) و (کۆمەڵی ئیسلامی) و (مەلاکرێکاریەکان)، ئەوەندە خاڵی جیاوازی سەرەکی هەن کە سەری خاڵە هاوبەشەکانیش دەخۆن.
حیزبێکی ئیسلامیی باکگراوند سەلەفی-جیهادیی وەکو کۆمەڵی ئیسلامی (کە ناوەکەیشی وەرگێڕانی کوردیی ناوێکی عەرەبیە کە "الجماعة الإسلامیة" ـەیە و ئەمەش ناوێکی باوە بۆ گروپە سەلەفی-جیهادیەکان)؛ دوای خاوەخاو و دودڵییەکی زۆر و ناڕەزایی سەرکردەکانی تری؛ ئینجا "ئەمیر" ەکەی بەیاننامەیەکی ڕەتکردنەوە و ڕەخنە لەسەر گروپی ئیسلامیی (داعش) بڵاو بکاتەوە، بەڵام لەسەر هەندێک وتە و لێدوانی دیاریکراوی دەرهێنراوی ناو وتار و "موداخەلە" کانی کۆنفڕانسی (دابڕان) بەو دەم‌ودەستی و حازربەدەستیە بێتە وەڵام؛ ئایا جێی خۆی نیە ئێمەش جارێکی تر پێداچونەوەیەکی ورد بکەین بۆ ڕادەی خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانمان؟! نیشانەی ترسناک لە بیری ئێوەدا دەبینین لەسەر ئەوەی لەگەڵ ئەو گروپە سەلەفی-جیهادیانەدا خاڵی هاوبەشتان زۆرترە تاکو حیزب و پێکهاتە کوردستانیەکان. ئێوە حیزبێکی کوردستانی نین، بەڵکو "جەماعەیەک" ی "ئیسلامی" ـن لە کوردستان.
خاڵی هاوبەشی نێوان هەندێک لە ئیسلامیەکانی کوردستان و گروپە جیهادیەکانی دەرەوەی کوردستانی ئازاد؛ بە ڕادەیەکە کە زۆربەی جەماوەری ئیسلامیەکان پێش ئەوەی گروپێکی وەکو داعش لە نوصڕە جیا ببێتەوە و لە ڕێگە و نەخشەی کێشراوی "جیهادی سوریا" لابدات و پەلاماری ناوچە سوننیەکان و ـ پاشان ـ کوردستان بدات؛ لایەنگری ئەو گروپانەی داعش و نوصڕە و ئەوانی تر بون تاکو هێزە کوردیەکان لە باکور و خۆرئاوای کوردستان. لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی وەکو فەیسبوک ڕاستەوخۆ هەستمان بەو ڕاستیە کرد (ئەگەر کەسێکیش گومانی لەم ڕاستیە هەیە؛ دەتوانین چالاکیەکانی گروپ و لاپەڕە ئیسلامیەکانی ئەو کاتە یاد بخەینەوە). لێکدانەوەی ئەمەش ئاسانە: ئیسلامییەکی کوردی، خۆی نزیکتر لە گروپێکی ئیسلامیی جیهادی دەبینێت تاکو گروپێکی کوردیی نا-ئیسلامیی باکگراوند مارکسی.
ڕەخنەگرتن لە داعش
و ڕەخنەگرتن لە ئیسلام
و ڕەخنەگرتن لە ئیسلام
ناوبراو دەڵێت "مادام هه‌موو لایه‌ك خۆیان به مسوڵمان ده‌زانن؛ با له په‌نای داعش و ماعشدا، قسه به ئیسلام و په‌یڕه‌وانی ئیسلام نه‌ڵێن، به تایبه‌ت له كاتێكدا كه ته‌وژمی ئیسلامی به‌گشتی ڕه‌خنه‌ی له داعش و گروپه په‌ڕگیره‌كانی هاووێنه‌ی گرتوه و هه‌ڵوێستی ڕون و ئاشكرایه". بەم شێوەیە ئیسلامیەکان ـ و هەتا مەلاکانی یەکێتیی زانایانی ئایینی ـ دەیانەوێت ڕەخنە لە هیچ کار و کردەوە و سەروسیمایەکی داعش و گروپە هاوشێوەکانی تر نەگیرێت کە لە ئیسلامەوە وەریان‌گرتبێت. ئەوە بو لە ڕێگەی کارێکی هونەریی کۆمیدیاییەوە ڕەخنە لە سەروسیمای تێرۆریستەکانی داعش (سەرباری فیکر و بەرنامەیان) گیرا؛ مەلاکانی یەکێتیی زانایانی ئایینی هاتنە سەر خەت و وتیان ئەوە ڕەخنەگرتنە لە ڕیشی موسوڵمان کە "سوننەت" ی پێغەمبەری ئیسلامە و ئێمە قبوڵی ناکەین! ئیسلامیەکانیش بە هەمان شێوە: دەیانەوێت هەر باوەڕ و یاسایەکی داعش کە لە ئیسلامەوە سەرچاوەی گرتبێت لە سەروی ڕەخنەوە بێت بەو بیانوەی پیرۆزە و بەشێکە لە ئیسلام. لە کاتێکدا داعش هەر بە جێبەکردنی ئەو باوەڕ و یاسایانە ناشیرین بو نەک بە ئامانجەکانی سیاسیەکانی وەکو هەوڵی خستنی ڕژێمی (ئەسەد) و ڕوبەڕوبونەوەی بەڕێوەبردنی دیکتاتۆرانەی (مالیکی)، داعش هەتا لەگەڵ نوسڕە هاوکار بو لە "جیهادی سوریا" دا پشتگیریی هەمو سوننیە عەرەب و کوردەکانی هەبو، بەڵام کە لە نوسڕە (قاعیدە) هەڵ‌گەڕایەوە و لە لە "جیهادی سوریا" دابڕا و لای کردەوە بەلای خەونی "دەوڵەتی ئیسلامی" ـەکەی خۆیەوە و پەلاماری ناوچە سوننیەکانی دا، ئینجا لەلایەن نوسڕەوە بە "خەواریج" ناو برا (و ئینجا ئیسلامیەکانی لای خۆیشمان هەمان ناوی "خەواریج" ـیان بۆ داعش بڕیەوە وەکو ئەوەی ئەوە قورسترین هەڵوێست و "ئیدانەکردن" ـیان بێت بەرامبەر داعش! لە کاتێکدا نوسڕە و داعش خۆیان پێشتر کاتێک ناکۆک بون بە یەکتریان دەوت "خەواریج"!).. کاتێکیش داعش باوەڕ و یاسا ئیسلامیەکانی دەوڵەتەکەی جێبەجێ کرد و ـ بۆ نمونە ـ بەپێی یاساکانی "جیهاد" و "موشریک" و "ئەهلی کیتاب" ـ کە بنچینەیان دەچێتەوە بۆناو دەقی قورئان ـ کەوتە قەتڵ‌وعام و دەرکردن و کوشتن و کەنیزەک‌بردنی کەمینە ئایینیەکان؛ ئینجا زیاتر بەدناو بو. بۆیە ڕەخنەگرتن لە داعش؛ بەبێ ڕەخنەگرتن لە ئیسلام و یاسا ئیسلامیەکان و "فیقهـ" ی ئیسلامی تەواو نابێت و هەر ناکرێت. و ئەوەی داعشی بەدناو کرد؛ جێبەجێکردنی یاسا ئایینیەکان بو نەک ئەو ئامانجە سیاسیەی بۆی دانرابو و بۆی پشتگیری کرابو.
ئەگەریش ناوبراو مەبەستی ئەوەیە با کارە ناشرینەکانی داعش نەکرێنە بیانو بۆ ڕەخنەگرتن لە ئیسلام (کە ئەو ڕەخنەگرتن بە "قسەوتن بە ئیسلام" ناو دەبات، وەکو ئەوەی ڕەخنە جوێن بێت!)؛ ئەوا خەتای گروپێکی ئیسلامیی وەکو داعش خۆیەتی کە ئەو یاسا ئیسلامیانە جێبەجێ دەکات و لە ڕێگەی ئەوەوە تاوانی ناشیرین و ترسناک ئەنجام دەدات و هەر لەم ڕێگەیەوە ترس و تۆقین بڵاو دەکاتەوە و تاڵانی و دەسکەوت و سامانی زۆر بۆ ڕێکخستنەکەی خۆی کۆ دەکاتەوە.. خەتای بیری ئیسلامی-سیاسیی نوێ و بەتایبەتی تەوژمی سەلەفی-جیهادیە کە بەم شێوەیە ئیسلامێکی ناشیرین بۆ جیهان نمایش دەکەن و کارێکیان کردوە خەریکە بیری ئیسلامی دەچێتە ڕیزی ئەو بیرە قەدەغەکراوانەی جیهان ـ وەکو نازیزم و فاشیزم ـ کە هەمو هەوڵەکان خراونەتە گەڕ بۆ نەگەڕانەوەیان. و بەگشتی؛ ئەوە ئیسلامیەکان خۆیانن کە ئیسلام ناشیرین و ترسناک دەکەن، و خەڵکانی تریش تەنها ئاماژە بۆ ئەو ناشیرینی و ترسناکیە دەکەن. بەڵام وا دیارە لای ئیسلامیەکان ئاماژەکردن بۆ ناشیرینی و ترسناکیەکان و پەنجەخستنە سەر کێشەکان تاوانە نەک ئەو واقیعە ناشیرین و ترسناکەی کاری گروپە ئیسلامیەکان خۆیان.
ئەگەریش باسەکە بهێنینەوە بۆ باسی "تەوژمی ئیسلامی" و "تەوژمی عەلمانی"؛ بۆچی ئیسلامیەکان هەرچی دیکتاتۆر و تۆتالیتاریستی نا-ئایینیی وەکو ستالین و هیتلەر و ـ هەتا ـ سەددام لەسەر "تەوژمی عەلمانی" حساب دەکەن، بەڵام ئەگەر ئێمە داعش و گروپە هاوشێوەکانی تر لەسەر "تەوژمی ئیسلامی" حساب بکەین؛ ئەوە نابێت و هەڵەمان کردوە؟! بە مەرجێک دیکتاتۆریەتی ئەو دیکتاتۆرانە زیاتر پەیوەندیی بە ئامانج و تەما و نەخشە شەخسیەکانی خۆیانەوە هەیە تاکو ئەو ئایدیۆلۆجیا بنەڕەتیەی لەسەری دروست بون، بەڵام کاروکردەوەی داعش لە قوڵایی ئەو فیکر و فیقهە ئیسلامیەوە هاتوە کە لەسەری پەروەردە بون.
ئینجا دەپرسم: "ڕه‌خنه‌گرتنی ته‌وژمی ئیسلامی به‌گشتی له داعش و گروپه په‌ڕگیره‌كانی هاووێنه‌ی" و " هه‌ڵوێستی ڕون و ئاشكرا" ی ئەم تەوژمە لە داعش و ئەو گروپانەی تر چیە و کامەیە؟ هەڵوێستە ڕون و ئاشکراکەیان هەر ئەوەیە کە دەڵێن ئێمە داعش نین و ئێمە حیزبی خۆمان هەیە و جیاوازین! یانی تەنها خەمی خۆیانە کە بە "داعش" دانەنرێن ئیتر داعش بۆ خۆی چی دەکات ئەمان هەست بە لێپرسراوی ناکەن! یان ئەوەیە دەڵێن و داوا دەکەن کار و کردەوەی داعش لەسەر ئیسلام حساب نەکرێت و دەڵێن ئەوە ئیسلام نیە و بەڵکو هێزێکی گومان‌لێکراوە و ئەمەریکا و ئیسرائیل دروستیان کردوە! وا دەزانن ئێمە باس لە سەرچاوەی پشتگیریی ماددیی داعش دەکەین کە لە سەرەتاوە کراوە بۆ ئەوەی لەگەڵ گروپەکانی تر ڕژێمی بەعسیی سوریا بڕوخێنن، بەڵام نەخێر! ئێمە باسی ئەو یاسا ئایینیانە دەکەین کە "دەوڵەتی ئیسلامی" لە موسڵ و ڕەققە جێبەجێیان دەکات! خۆ داعش ئەم یاسایانەی لە ئەمەریکا و ئیسڕائیلەوە بۆ نەهاتون بەڵکو لە ئیسلام و فیقهـ و میراتی فیکری و یاسایی ئیسلامیەوە بۆی هاتون.. ئایا ئیسلامیەکانی کوردستان لەدوای داعشەوە هیچیان کردوە بۆ پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەی فیکری و فیقهیی خۆیان و فیکرە ئیسلامیەکەیان؟ ئایا "مامۆستا" کانی ـ بۆ نمونە ـ (کۆمەڵی ئیسلامی) هیچ پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەیەکیان کردوە؟ نەخێر! تازەترین نیشانەیش ئەوە بو دیسان ئەو مامۆستایانە بەردەوام‌بون لەسەر لێکدانەوە ئایینیە زۆرکارەکانیان بۆ دەقی سرودی "ئەی ڕەقیب!" و دیسان جارێکی تر هەڵ‌نەستانەوە بۆ گیانی شەهیدانی نیشتمان لەگەڵ ئەو سرودەدا.
ئەگەریش ناوبراو مەبەستی ئەوەیە با کارە ناشرینەکانی داعش نەکرێنە بیانو بۆ ڕەخنەگرتن لە ئیسلام (کە ئەو ڕەخنەگرتن بە "قسەوتن بە ئیسلام" ناو دەبات، وەکو ئەوەی ڕەخنە جوێن بێت!)؛ ئەوا خەتای گروپێکی ئیسلامیی وەکو داعش خۆیەتی کە ئەو یاسا ئیسلامیانە جێبەجێ دەکات و لە ڕێگەی ئەوەوە تاوانی ناشیرین و ترسناک ئەنجام دەدات و هەر لەم ڕێگەیەوە ترس و تۆقین بڵاو دەکاتەوە و تاڵانی و دەسکەوت و سامانی زۆر بۆ ڕێکخستنەکەی خۆی کۆ دەکاتەوە.. خەتای بیری ئیسلامی-سیاسیی نوێ و بەتایبەتی تەوژمی سەلەفی-جیهادیە کە بەم شێوەیە ئیسلامێکی ناشیرین بۆ جیهان نمایش دەکەن و کارێکیان کردوە خەریکە بیری ئیسلامی دەچێتە ڕیزی ئەو بیرە قەدەغەکراوانەی جیهان ـ وەکو نازیزم و فاشیزم ـ کە هەمو هەوڵەکان خراونەتە گەڕ بۆ نەگەڕانەوەیان. و بەگشتی؛ ئەوە ئیسلامیەکان خۆیانن کە ئیسلام ناشیرین و ترسناک دەکەن، و خەڵکانی تریش تەنها ئاماژە بۆ ئەو ناشیرینی و ترسناکیە دەکەن. بەڵام وا دیارە لای ئیسلامیەکان ئاماژەکردن بۆ ناشیرینی و ترسناکیەکان و پەنجەخستنە سەر کێشەکان تاوانە نەک ئەو واقیعە ناشیرین و ترسناکەی کاری گروپە ئیسلامیەکان خۆیان.
ئەگەریش باسەکە بهێنینەوە بۆ باسی "تەوژمی ئیسلامی" و "تەوژمی عەلمانی"؛ بۆچی ئیسلامیەکان هەرچی دیکتاتۆر و تۆتالیتاریستی نا-ئایینیی وەکو ستالین و هیتلەر و ـ هەتا ـ سەددام لەسەر "تەوژمی عەلمانی" حساب دەکەن، بەڵام ئەگەر ئێمە داعش و گروپە هاوشێوەکانی تر لەسەر "تەوژمی ئیسلامی" حساب بکەین؛ ئەوە نابێت و هەڵەمان کردوە؟! بە مەرجێک دیکتاتۆریەتی ئەو دیکتاتۆرانە زیاتر پەیوەندیی بە ئامانج و تەما و نەخشە شەخسیەکانی خۆیانەوە هەیە تاکو ئەو ئایدیۆلۆجیا بنەڕەتیەی لەسەری دروست بون، بەڵام کاروکردەوەی داعش لە قوڵایی ئەو فیکر و فیقهە ئیسلامیەوە هاتوە کە لەسەری پەروەردە بون.
ئینجا دەپرسم: "ڕه‌خنه‌گرتنی ته‌وژمی ئیسلامی به‌گشتی له داعش و گروپه په‌ڕگیره‌كانی هاووێنه‌ی" و " هه‌ڵوێستی ڕون و ئاشكرا" ی ئەم تەوژمە لە داعش و ئەو گروپانەی تر چیە و کامەیە؟ هەڵوێستە ڕون و ئاشکراکەیان هەر ئەوەیە کە دەڵێن ئێمە داعش نین و ئێمە حیزبی خۆمان هەیە و جیاوازین! یانی تەنها خەمی خۆیانە کە بە "داعش" دانەنرێن ئیتر داعش بۆ خۆی چی دەکات ئەمان هەست بە لێپرسراوی ناکەن! یان ئەوەیە دەڵێن و داوا دەکەن کار و کردەوەی داعش لەسەر ئیسلام حساب نەکرێت و دەڵێن ئەوە ئیسلام نیە و بەڵکو هێزێکی گومان‌لێکراوە و ئەمەریکا و ئیسرائیل دروستیان کردوە! وا دەزانن ئێمە باس لە سەرچاوەی پشتگیریی ماددیی داعش دەکەین کە لە سەرەتاوە کراوە بۆ ئەوەی لەگەڵ گروپەکانی تر ڕژێمی بەعسیی سوریا بڕوخێنن، بەڵام نەخێر! ئێمە باسی ئەو یاسا ئایینیانە دەکەین کە "دەوڵەتی ئیسلامی" لە موسڵ و ڕەققە جێبەجێیان دەکات! خۆ داعش ئەم یاسایانەی لە ئەمەریکا و ئیسڕائیلەوە بۆ نەهاتون بەڵکو لە ئیسلام و فیقهـ و میراتی فیکری و یاسایی ئیسلامیەوە بۆی هاتون.. ئایا ئیسلامیەکانی کوردستان لەدوای داعشەوە هیچیان کردوە بۆ پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەی فیکری و فیقهیی خۆیان و فیکرە ئیسلامیەکەیان؟ ئایا "مامۆستا" کانی ـ بۆ نمونە ـ (کۆمەڵی ئیسلامی) هیچ پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەیەکیان کردوە؟ نەخێر! تازەترین نیشانەیش ئەوە بو دیسان ئەو مامۆستایانە بەردەوام‌بون لەسەر لێکدانەوە ئایینیە زۆرکارەکانیان بۆ دەقی سرودی "ئەی ڕەقیب!" و دیسان جارێکی تر هەڵ‌نەستانەوە بۆ گیانی شەهیدانی نیشتمان لەگەڵ ئەو سرودەدا.
بێچولە گورگی داعشمان پێشان دەدا!
ناوبراو داوا دەکات: کە با كارێك نه‌كرێت گه‌نجەکان به‌رامبه‌ر ئیسلام دڕدۆنگ و گوماندار ببن، ئینجا به هۆی هه‌ندێك قسه‌ی بێ سه‌ر و به‌ره‌وه بیانو به ده‌سته‌وه بدرێ و ئیتر بە هۆی ئەوە قسه و پڕوپاگه‌نده‌ی گروپێكی لاڕێ و تیرۆریستی وه‌ك داعشیش كه گوایه "كورد و پێشمه‌رگه مسوڵمان نین" به‌سه‌ر کورددا ساخ ببێتەوە!
ئەمە چیرۆکی (هەیاس) ـم بیر دەخاتەوە کە دەڵێت بۆ ئەوەی بەرخێک نە قەڵەو ببێت و نە لەڕ ببێت؛ هەمو بەیانییەک ـ لەگەڵ خواردندا ـ بێچولە گورگێکی پێشان دەدا بۆ ئەوەی بە خواردنەکە قەڵەو نەبێت!!
دەمێکە ئیسلامیەکان و مەلاکان بە هێزە ئیسلامیەکانی دەوروبەر دەمانترسێنن.. دەمێکە دەیدەن بە گوێماندا کە با گوێڕایەڵی ئیسلام بین هەتا گەلانی ئیسلامیی (عەرەب و عەجەم و تورک) لێمان ڕازی بن و بە "کافر" ـمان نەزانن! وەکو ئەوەی هەتا ئێستا موسوڵمان‌بونمان دادی ئێمەیان دابێت و لە هێرش و داگیرکاریی ئەو گەلە موسوڵمانانە و ئەو دەوڵەتە ئیسلامیانەی دەوروبەرمان پارێزراو بوبێتین! دەمێکە ئیسلامیەکان و مەلاکان ڕوبەڕوی هەمو تێڕوانین و لێکۆڵینەوەیەکی زانستی و ڕەخنەیی دەربارەی ئیسلام دەبنەوە بەو بیانوەی با عەرەب و عەجەم و تورکی موسوڵمان بە نا-موسوڵمانمان نەزانن! کە هیچ سودیشی نەبو.. زیاتر لە هەزار ساڵ خزمەتی کورد بە ئیسلام هیچ سودی نەبو و نەبوە ڕێگر لەوەی ـ بۆ نمونە ـ ئەنفال بکرێین. بە درێژایی مێژوی ئیسلامی کوردستان کەوتوەتە بەر هێرشی دەوڵەتانی ئیسلامی، بە شێوەیەک کەم قۆناغ هەبوە کوردستان سەربەخۆ بوبێت و ژێردەستە نەبوبێت. ئەگەر بەرژەوەندیی عەرەب و عەجەم و تورکی موسوڵمان لە داگیرکردن و ماف‌خواردن و کوشتارماندا بێت؛ هیچ پەکیان لەسەر بیانو و فەتوا نەکەوتوە، هەمیشە فەتوا حازرە. هەر تەنها هەوڵی سەربەخۆیی سیاسی بەسە بۆ ئەوەی فەتوای ئایینی و یاسا لە دژمان دەربکەن و بە گێرەشێوێن و "موخەرریب" و یاخیمان لە قەڵەم بدەن. بەدرێژایی مێژوی "خیلافەت" ی ئیسلامی هەمو هەوڵێکی سەربەخۆیی سیاسی بە هەڵمەتی بەدناوی "کوشتنی زیندیقەکان" خەفە کراوە. بەتایبەتی کە عەقڵە ئایینیە ئیسلامیە هەمیشە بە بیانوە و لە پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی و زەقکردنەوەی باکگراوندی ئایینیی هەمو تەوژمە سیاسی و کولتوریەکان دەگەڕێت، چونکە خۆیشی لە جیهانێکی ئایینیدا قەتیس ماوە و تەنها لەو ڕوانگەیەوە دنیا دەبینێت.
نازانم عەلی باپیر خۆی لە بیر و بیرکردنەوەدا داماوە، یان خەڵک بە داماو دەزانێت!؟ ئاخر ـ هەی داماو! ـ داعش سەربازی چارەڕەشی پاسەوانی سنور "حرس حدود" بە دڕەندانەترین شێوە دەکوژێت، بەو بیانوەی ئەمانە ئەو سنورانەیان پاراستوە کە "غەربی کافر" و ڕێکەوتنی (سایکس-پیکۆ) دایناون!! ئیتر ئێستە پەکی دەکەوێت لەسەر بیانویەک و فەتوایەک بۆ کوشتنی کورد و پێشمەرگە؟!
داعش هەر لە سەرەتاوە، پێش هەمو ڕوبەڕوبونەوەیەک لەگەڵ پێشمەرگە، هەمو پێشمەرگە و هەمو کوردی ژێر سایەی دەسەڵاتی هەرێمی بە (هەڵگەڕاوەکان) "المرتدین" ناو بردوە. لە ڕاستیدا بۆ هەمو لایەک داعش پۆلێن و ناووناتۆرەی شەرعی و ئیسلامیی داناوە: پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان "موڕتەددین" ـن! هێزە کوردیەکانی سەر بە (پ‌ک‌ک) و (پ‌ی‌د) و (ی‌پ‌ژ) "مولحیدین" ـن! ئەمەریکا و هاوپەیمانە خۆرئاوایەکانی "صەلیبیەکان" ـن، ئێران و هاوپەیمانەکانی لە عێراق و سوریا "ڕافیضە" و "صەفەویەکان" ـن! و هەتا بنەماڵەی "ئیبن سعود" لای داعش بە "ئیبن سەلول" ناودەبرێن (یانی وەکو "ئیبن ئەبی سەلول" ی دوڕو "منافق" ی سەردەمی پێغەمبەر)! و بەم شێوەیە! داعش بۆ پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی پەکی لەسەر هیچ نەکەوتوە. لە ڕاستیدا ئیسلامیەکان بەگشتی وەستای کارامەی پۆلێن‌کردن و دابەشکردنی ئایینیی کۆمەڵگا و بەشینەوەی ناووناتۆرەی ئایینین بەسەر خەڵکدا. و ئەم دابەش‌کردن و پۆلێنکردنە لە هەناوی بیروباوەڕی ئیسلامی خۆیەوە هاتوە. وەههابیەتیش چەند سەدەیەکە کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینی دابەش کردوە بۆ یەکتاپەرست "موحد" و فرەپەرست "مشرک". سەلەفیەت و ئیسلامی و سیاسی و جیهادیەکان و ـ بۆ نمونە ـ داعشیش لەم سەرچاوەیەوە ئاو دەخۆنەوە.
تازە کورد (وەکو گەلێکی گومان‌کراو لە ئیسلام‌بونەکەی!) و داعش (وەکو توندترین هەوڵی ئیسلامی بۆ گێڕانەوەی حوکمی "خیلافەت") بونەتە دوژمنی یەکتر. کورد بوە ئەو گابەردەی کە شاخی داعشی لەسەر شکا. تازە نە داعش بیانوی تری پێویستە بۆ شەڕفرۆشتن بە کورد، و نە کوردیش پێویستی بەوە هەیە خۆی بە موسوڵمان پێشانی داعش (و هەوادارانی!) بدات هەتا داعش حسابی موسوڵمانی بۆ بکات و خوێنی موسوڵمان نەڕێژێت! بەتایبەتی کە شکاندنی غروری داعش لەسەر دەستی هێزگەلێکی کوردستانی بو کە هێزی باکگراوند چەپ و ناسیۆنالیست و ـ بەگشتی ـ نا-ئیسلامین. ئەو هێزەی لە کوردستان کەمێک بۆنی ئایینداریی لێ هاتبێت؛ کەمترین ڕوبەڕوبونەوەی لەگەڵ داعش کردوە!
و بەکورتی: تازە کورد-بون و ئیسلامی-بون یەک ناگرنەوە. ئێوەی ئیسلامی دەست لە پرۆژەکەتان بشۆن، یان هەر لە ئێستەوە هەوڵ بدەن زیاتر کورد بن تاکو ئیسلامی، نیشتمانی بن تاکو ئایینی. پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەی زۆرتان لەبەردەمدایە هەتا لە "تابوری پێنجەم" نەیەنە ئەژمار.
ئەمە چیرۆکی (هەیاس) ـم بیر دەخاتەوە کە دەڵێت بۆ ئەوەی بەرخێک نە قەڵەو ببێت و نە لەڕ ببێت؛ هەمو بەیانییەک ـ لەگەڵ خواردندا ـ بێچولە گورگێکی پێشان دەدا بۆ ئەوەی بە خواردنەکە قەڵەو نەبێت!!
دەمێکە ئیسلامیەکان و مەلاکان بە هێزە ئیسلامیەکانی دەوروبەر دەمانترسێنن.. دەمێکە دەیدەن بە گوێماندا کە با گوێڕایەڵی ئیسلام بین هەتا گەلانی ئیسلامیی (عەرەب و عەجەم و تورک) لێمان ڕازی بن و بە "کافر" ـمان نەزانن! وەکو ئەوەی هەتا ئێستا موسوڵمان‌بونمان دادی ئێمەیان دابێت و لە هێرش و داگیرکاریی ئەو گەلە موسوڵمانانە و ئەو دەوڵەتە ئیسلامیانەی دەوروبەرمان پارێزراو بوبێتین! دەمێکە ئیسلامیەکان و مەلاکان ڕوبەڕوی هەمو تێڕوانین و لێکۆڵینەوەیەکی زانستی و ڕەخنەیی دەربارەی ئیسلام دەبنەوە بەو بیانوەی با عەرەب و عەجەم و تورکی موسوڵمان بە نا-موسوڵمانمان نەزانن! کە هیچ سودیشی نەبو.. زیاتر لە هەزار ساڵ خزمەتی کورد بە ئیسلام هیچ سودی نەبو و نەبوە ڕێگر لەوەی ـ بۆ نمونە ـ ئەنفال بکرێین. بە درێژایی مێژوی ئیسلامی کوردستان کەوتوەتە بەر هێرشی دەوڵەتانی ئیسلامی، بە شێوەیەک کەم قۆناغ هەبوە کوردستان سەربەخۆ بوبێت و ژێردەستە نەبوبێت. ئەگەر بەرژەوەندیی عەرەب و عەجەم و تورکی موسوڵمان لە داگیرکردن و ماف‌خواردن و کوشتارماندا بێت؛ هیچ پەکیان لەسەر بیانو و فەتوا نەکەوتوە، هەمیشە فەتوا حازرە. هەر تەنها هەوڵی سەربەخۆیی سیاسی بەسە بۆ ئەوەی فەتوای ئایینی و یاسا لە دژمان دەربکەن و بە گێرەشێوێن و "موخەرریب" و یاخیمان لە قەڵەم بدەن. بەدرێژایی مێژوی "خیلافەت" ی ئیسلامی هەمو هەوڵێکی سەربەخۆیی سیاسی بە هەڵمەتی بەدناوی "کوشتنی زیندیقەکان" خەفە کراوە. بەتایبەتی کە عەقڵە ئایینیە ئیسلامیە هەمیشە بە بیانوە و لە پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی و زەقکردنەوەی باکگراوندی ئایینیی هەمو تەوژمە سیاسی و کولتوریەکان دەگەڕێت، چونکە خۆیشی لە جیهانێکی ئایینیدا قەتیس ماوە و تەنها لەو ڕوانگەیەوە دنیا دەبینێت.
نازانم عەلی باپیر خۆی لە بیر و بیرکردنەوەدا داماوە، یان خەڵک بە داماو دەزانێت!؟ ئاخر ـ هەی داماو! ـ داعش سەربازی چارەڕەشی پاسەوانی سنور "حرس حدود" بە دڕەندانەترین شێوە دەکوژێت، بەو بیانوەی ئەمانە ئەو سنورانەیان پاراستوە کە "غەربی کافر" و ڕێکەوتنی (سایکس-پیکۆ) دایناون!! ئیتر ئێستە پەکی دەکەوێت لەسەر بیانویەک و فەتوایەک بۆ کوشتنی کورد و پێشمەرگە؟!
داعش هەر لە سەرەتاوە، پێش هەمو ڕوبەڕوبونەوەیەک لەگەڵ پێشمەرگە، هەمو پێشمەرگە و هەمو کوردی ژێر سایەی دەسەڵاتی هەرێمی بە (هەڵگەڕاوەکان) "المرتدین" ناو بردوە. لە ڕاستیدا بۆ هەمو لایەک داعش پۆلێن و ناووناتۆرەی شەرعی و ئیسلامیی داناوە: پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان "موڕتەددین" ـن! هێزە کوردیەکانی سەر بە (پ‌ک‌ک) و (پ‌ی‌د) و (ی‌پ‌ژ) "مولحیدین" ـن! ئەمەریکا و هاوپەیمانە خۆرئاوایەکانی "صەلیبیەکان" ـن، ئێران و هاوپەیمانەکانی لە عێراق و سوریا "ڕافیضە" و "صەفەویەکان" ـن! و هەتا بنەماڵەی "ئیبن سعود" لای داعش بە "ئیبن سەلول" ناودەبرێن (یانی وەکو "ئیبن ئەبی سەلول" ی دوڕو "منافق" ی سەردەمی پێغەمبەر)! و بەم شێوەیە! داعش بۆ پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی پەکی لەسەر هیچ نەکەوتوە. لە ڕاستیدا ئیسلامیەکان بەگشتی وەستای کارامەی پۆلێن‌کردن و دابەشکردنی ئایینیی کۆمەڵگا و بەشینەوەی ناووناتۆرەی ئایینین بەسەر خەڵکدا. و ئەم دابەش‌کردن و پۆلێنکردنە لە هەناوی بیروباوەڕی ئیسلامی خۆیەوە هاتوە. وەههابیەتیش چەند سەدەیەکە کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینی دابەش کردوە بۆ یەکتاپەرست "موحد" و فرەپەرست "مشرک". سەلەفیەت و ئیسلامی و سیاسی و جیهادیەکان و ـ بۆ نمونە ـ داعشیش لەم سەرچاوەیەوە ئاو دەخۆنەوە.
تازە کورد (وەکو گەلێکی گومان‌کراو لە ئیسلام‌بونەکەی!) و داعش (وەکو توندترین هەوڵی ئیسلامی بۆ گێڕانەوەی حوکمی "خیلافەت") بونەتە دوژمنی یەکتر. کورد بوە ئەو گابەردەی کە شاخی داعشی لەسەر شکا. تازە نە داعش بیانوی تری پێویستە بۆ شەڕفرۆشتن بە کورد، و نە کوردیش پێویستی بەوە هەیە خۆی بە موسوڵمان پێشانی داعش (و هەوادارانی!) بدات هەتا داعش حسابی موسوڵمانی بۆ بکات و خوێنی موسوڵمان نەڕێژێت! بەتایبەتی کە شکاندنی غروری داعش لەسەر دەستی هێزگەلێکی کوردستانی بو کە هێزی باکگراوند چەپ و ناسیۆنالیست و ـ بەگشتی ـ نا-ئیسلامین. ئەو هێزەی لە کوردستان کەمێک بۆنی ئایینداریی لێ هاتبێت؛ کەمترین ڕوبەڕوبونەوەی لەگەڵ داعش کردوە!
و بەکورتی: تازە کورد-بون و ئیسلامی-بون یەک ناگرنەوە. ئێوەی ئیسلامی دەست لە پرۆژەکەتان بشۆن، یان هەر لە ئێستەوە هەوڵ بدەن زیاتر کورد بن تاکو ئیسلامی، نیشتمانی بن تاکو ئایینی. پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەی زۆرتان لەبەردەمدایە هەتا لە "تابوری پێنجەم" نەیەنە ئەژمار.
سەلماندنی زانستی داواکراوە
نەک لاف‌وگەزافی ئایینی
نەک لاف‌وگەزافی ئایینی
ناوبراو کاتێک داوا دەکات هیچ ڕەخنەیەک لە ئیسلام و بیری ئیسلامی نەگیرێت، و پاساو بۆ ئەم داواکاریە دەهێنێتەوە؛ بە باڵای ئیسلامدا هەڵ‌دەڵێت وەکو چۆن هەر ئایدیۆلۆجیستێک بە باڵای ئایدیۆلۆجیا و گروپەکەیدا هەڵ‌دەڵێت، کە چۆن "تاکە بونناسی و جیهانبینیی ڕاست" و "شه‌ریعه‌تی له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا گونجاو" و "ئیمان و عه‌قیده‌ی ساغ" و "سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی له‌بن‌نه‌هاتو له ژیانی مرۆڤایه‌تیدا" و "به‌رنامه و ڕێبازێكی ڕاست و دروستی ژیانی تاك و كۆمه‌ڵ" و "ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه و ماف‌خوراوانی جیهانی ئیسلامی"، هەمو ئەمانە تەنها لە ئیسلامدا هەن و ئیسلام تەنها ئەمانەی تێدایە.. ئیتر ـ گوایە ـ ڕەوا نیە هیچ ڕەخنە و تێبینییەک لەسەر ئیسلام و بیری ئیسلامی هەبێت! بەڵام ئایا ئەو هەمو لاف‌وگەزافە ڕاست دەردەچێت؟ بۆ نمونە: ئایا ئیسلام تاکە بونناسی و جیهانبینیی ڕاست پێشکەش دەکات؟! ئایا موسوڵمان ئێستە بۆ خۆیشی بونناسی و جیهانبینیی ئیسلامیی لێ ڕونە؟ یان بە دەیان ڕێبازی فیکریی تر بیر و ئەندێشەی داگیر کراوە!؟ یانی ئێستە قورئان بونناسی و جیهانبینییەکەی بۆ هێڵراوەتەوە یان لە ڕێگەی لێکدانەوەی نوێ و ـ بە ناو ـ زانستیەوە خاڵی کراوەتەوە لە ناوەڕۆکەکەی خۆی و کراوە بە دەفرێک بۆ دۆزینەوە و تیۆریە زانستیەکان دەربارەی بون و جیهان!!؟ ئینجا مادەم باسی "شه‌ریعه‌تی له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا گونجاو" کرا؛ دەپرسین: کوا ئێستە یاسا ئیسلامیەکان (ئەو یاسا تایبەتیانەی ئیسلام جیا دەکەنەوە و لە یاسای نوێدا نین) لەگەڵ واقیعەکە (ناڵێم عەقڵ و فیتڕەت!) دەگونجێن؟ چ وڵاتێكی ئیسلامی ئێستە دەتوانێت یاسا ئیسلامیەکان جێبەجێ بکات؟ تەنها داعش هەیە هەوڵ بدات شەریعەت و یاسا ئیسلامیەکان وەکو خۆیان جێبەجێ بکات؛ دەی ئێوەی ئیسلامییش ڕوتان نایەت پشتگیریی بکەن و حاشای لێ دەکەن! و مادەم باسی "ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه و ماف‌خوراوانی جیهانی ئیسلامی" کرا؛ دەڵێم: ئەوە کێ بو ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه و مافخوراوان بو لەم کۆمەڵگا خۆرهەڵاتیانەدا؟ ئایا دام‌ودەزگا ئایینیەکان بون کە هەماهەنگ بون لەگەڵ دەزگا چەوسێنەرەوە و مافۆخۆرەکاندا، یان ئەو تەوژمە چەپگەرانە بون کە بەڕاستی شۆڕشگێر بون بۆ مافی چەوساوە و مافخوراوان؟! هەر بە بیانوی ئایینی و دەسەڵاتی پیرۆزکراو مافی چەوساوان دەخورا، هەتا هۆشیاریی نوێ و تەوژمی چەپگەر و یاسا و بەهاکانی کۆمەڵگای مەدەنی هاتنە کایە و خەڵک ئاشنا بون بە چەمکی "ماف" ی هاوڵاتی و ئەو هۆشیاریەیان بۆ دروست بو کە داوای مافی خۆیان بکەن و خۆسەپاندنی ڕژێمە سیاسی و ئایینیەکان قبوڵ نەکەن.
ئیسلامیەکان، بە هۆی ئەوەی لە جیهانی بیری ئایینیدا خۆیان بەند کردوە؛ هیچ هۆشیارییەکی واقیعی و مێژوییان نیە، ئەگەرنا ئیسلامیان بە تاکە "بونناسی و جیهانبینیی ڕاست" و "شه‌ریعه‌تی له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا گونجاو" و "سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی له‌بن‌نه‌هاتو له ژیانی مرۆڤایه‌تیدا" و "به‌رنامه و ڕێبازێكی ڕاست و دروستی ژیانی تاك و كۆمه‌ڵ" و "ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه و ماف‌خوراوانی جیهانی ئیسلامی" دانەدەنا. دەمارگیریی ئایدیۆلۆجیاییە کارێک دەکات بابای دۆگمایی "عقائدي" تەنها بیر و بەرنامەکەی خۆی بە تاکە سەرچاوەی جیهانبینیی ڕاست و یاسای گونجاو و سەرچاوەی وزە و بەرنامەی دروستی ژیان و ڕێگەی شۆڕشی چەوساوە بزانێت.
سەرباری ئەوەش ئیسلامیەکان پیرۆزیی ئیسلام دەکەنە قەڵغانێك بۆ خۆیان. زمانی حاڵیان دەڵێت: ئەگەر ڕەخنە لە ئێمە بگرن؛ کەواتە بێڕێزیتان بە پیرۆزیی ئیسلام کردوە! هەر وەکو ئەو پیاوە ئایینیەی ڕەخنەگرتن لێی بە هێرش بۆسەر ئایینەکەی لە قەڵەم دەدات. ئەمە گەمەیەکی کۆنە ئێستە ئیسلامیەکانیش دەستیان داوەتێ. بەڵام لای ئێمە ڕون دیارە کە گەمەیەکە، و پیرۆزیی ئیسلام لە دڵی خەڵکی باوەڕداردا نابێتە ڕێگر لەوەی ملکەچی لێکۆڵینەوەی زانستیی ڕەخنەیی بکەین، و ئەو گەمانەش ئاشکرا بکەین کە داعش و جیهادیەکانی تر و تەوژمەکانی ئیسلامی سیاسی لەناو ئیسلامدا دەیانکەن.
دەبێتە ئیسلامیەکان و مەلاکانیش فێر ببن کە ڕەخنە سوکایەتی نیە. ڕەخنە لە ئایین لای ئەوان هەر ناوێکی ئایینیی هەبێت؛ ناکرێت بە "سوکایەتی" ناو بنرێت کە چەمکێکە لە یاسادا یاسا و ڕێسا و سزای خۆیی هەیە.
لە ڕاستیدا دەبێت ناوەندە عەلمانیەکانیش ئیسلامیەکان و مەلاکان لەسەر ڕەخنە ڕابهێنن. چی تر نابێت لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی لە ئایین شتێکی قاچاخ بێت، دەبێت ئاسایی بکرێتەوە و یاسایی بێت، هەم بۆ ئەوەی کۆمەڵگای ئایینی لەگەڵ ڕەخنە ڕابێت و لایان ئاسایی ببێتەوە، وەکو چۆن کۆمەڵگای ئایینی لە ئەورۆپا لەگەڵ ڕەخنەدا ڕاهاتوە و هەڵدەکات، و هەم بۆ ئەوەی ئەجێندای ئایدیۆلۆجیایی و نا-زانستی و نا-ڕوناکبیرانە تێکەڵ بەو تەوژمە ڕەخنەگرە نەبێت، چونکە بەڕاستی ئەو ئەجێندایانەیشی تێکەڵ بوە، چونکە هەر شتێک قاچاخ بو؛ دەگونجێت ساختەیش بێت یان ساختەکاریی تێدا بکرێت، بۆیە زۆر کاڵای ساختە و بێفەڕ و زڕ لە بازاڕی لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی لە ئایین ساخ کراوەتەوە، کە ئەگەر ئەو بوارە ئاسایی و یاسایی بوایە؛ ئەو کاڵای ساختە و بێفەڕ و زڕانە جێگەیان نەدەبوەوە، ئەو کاتەش خەڵک بەئاسانی "سوکایەتی" و "ڕەخنە" ی زانستیی ڕاستەقینەیان جیا دەکردەوە.
ئیسلامیەکان، بە هۆی ئەوەی لە جیهانی بیری ئایینیدا خۆیان بەند کردوە؛ هیچ هۆشیارییەکی واقیعی و مێژوییان نیە، ئەگەرنا ئیسلامیان بە تاکە "بونناسی و جیهانبینیی ڕاست" و "شه‌ریعه‌تی له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا گونجاو" و "سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی له‌بن‌نه‌هاتو له ژیانی مرۆڤایه‌تیدا" و "به‌رنامه و ڕێبازێكی ڕاست و دروستی ژیانی تاك و كۆمه‌ڵ" و "ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه و ماف‌خوراوانی جیهانی ئیسلامی" دانەدەنا. دەمارگیریی ئایدیۆلۆجیاییە کارێک دەکات بابای دۆگمایی "عقائدي" تەنها بیر و بەرنامەکەی خۆی بە تاکە سەرچاوەی جیهانبینیی ڕاست و یاسای گونجاو و سەرچاوەی وزە و بەرنامەی دروستی ژیان و ڕێگەی شۆڕشی چەوساوە بزانێت.
سەرباری ئەوەش ئیسلامیەکان پیرۆزیی ئیسلام دەکەنە قەڵغانێك بۆ خۆیان. زمانی حاڵیان دەڵێت: ئەگەر ڕەخنە لە ئێمە بگرن؛ کەواتە بێڕێزیتان بە پیرۆزیی ئیسلام کردوە! هەر وەکو ئەو پیاوە ئایینیەی ڕەخنەگرتن لێی بە هێرش بۆسەر ئایینەکەی لە قەڵەم دەدات. ئەمە گەمەیەکی کۆنە ئێستە ئیسلامیەکانیش دەستیان داوەتێ. بەڵام لای ئێمە ڕون دیارە کە گەمەیەکە، و پیرۆزیی ئیسلام لە دڵی خەڵکی باوەڕداردا نابێتە ڕێگر لەوەی ملکەچی لێکۆڵینەوەی زانستیی ڕەخنەیی بکەین، و ئەو گەمانەش ئاشکرا بکەین کە داعش و جیهادیەکانی تر و تەوژمەکانی ئیسلامی سیاسی لەناو ئیسلامدا دەیانکەن.
دەبێتە ئیسلامیەکان و مەلاکانیش فێر ببن کە ڕەخنە سوکایەتی نیە. ڕەخنە لە ئایین لای ئەوان هەر ناوێکی ئایینیی هەبێت؛ ناکرێت بە "سوکایەتی" ناو بنرێت کە چەمکێکە لە یاسادا یاسا و ڕێسا و سزای خۆیی هەیە.
لە ڕاستیدا دەبێت ناوەندە عەلمانیەکانیش ئیسلامیەکان و مەلاکان لەسەر ڕەخنە ڕابهێنن. چی تر نابێت لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی لە ئایین شتێکی قاچاخ بێت، دەبێت ئاسایی بکرێتەوە و یاسایی بێت، هەم بۆ ئەوەی کۆمەڵگای ئایینی لەگەڵ ڕەخنە ڕابێت و لایان ئاسایی ببێتەوە، وەکو چۆن کۆمەڵگای ئایینی لە ئەورۆپا لەگەڵ ڕەخنەدا ڕاهاتوە و هەڵدەکات، و هەم بۆ ئەوەی ئەجێندای ئایدیۆلۆجیایی و نا-زانستی و نا-ڕوناکبیرانە تێکەڵ بەو تەوژمە ڕەخنەگرە نەبێت، چونکە بەڕاستی ئەو ئەجێندایانەیشی تێکەڵ بوە، چونکە هەر شتێک قاچاخ بو؛ دەگونجێت ساختەیش بێت یان ساختەکاریی تێدا بکرێت، بۆیە زۆر کاڵای ساختە و بێفەڕ و زڕ لە بازاڕی لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی لە ئایین ساخ کراوەتەوە، کە ئەگەر ئەو بوارە ئاسایی و یاسایی بوایە؛ ئەو کاڵای ساختە و بێفەڕ و زڕانە جێگەیان نەدەبوەوە، ئەو کاتەش خەڵک بەئاسانی "سوکایەتی" و "ڕەخنە" ی زانستیی ڕاستەقینەیان جیا دەکردەوە.
ئایین و نا-ئایین
ناوبراو (لە بەشی دوەمی "کورتە وەڵام"ـەکەیدا) لەسەر ناونیشانی کۆنفڕانسی ڕێکخراوی دابڕان "ئایین بۆ تاك و دیمۆكراسی بۆ هه‌موان" مشت‌ومڕ دەکات:
* سەرەتا بیانو لە زاراوەی "ئایین" دەگرێت، و ـ بە قەولی خۆی ـ "هه‌ڵه‌یه‌كی كوشنده‌ی به‌شێك له سیكۆلاریسته‌كان، ئه‌وه‌یه كه له كاتی قسه‌كردن له باره‌ی ئیسلامه‌وه، وشه‌ی (دین ـ ئایین) به گشتیی به‌كاردێنن، كه ئه‌وه هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه"! ئەمەش هەر یەکێکە لە ئاڵۆزی و کێشە و گرفت و "بەندوباو" ەکانی ئەدەبیاتی ئیسلامیی کوردی و بەتایبەتی نوسینەکانی خودی عەلی باپیر، کە پێی وایە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک؛ ئایین "دین" ێکە، بەم شێوەیە هەر سێ ئایینە ئیبراهیمیەکە (یەهودیەت، مەسیحیەت، ئیسلام) و ئایینە نا-ئیبراهیمیەکان (کە ئەدەبیاتی ئایینیی ئیبراهیمی بە "بتپەرستی" ناوزەدیان دەکات)، و ئینجا ڕێبازە نا-ئایینیەکانی وەکو سێکیولاریزم و لیبرالیزم و کۆمیونیزم؛ ئەمانە هەمویان هەر "ئایین" ـن! لێرەدا بەڵگەش بەو دەقە قورئانیە دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ" (الكافرون: ٦)، کە ئەم گوتارە لەگەڵ "کافر" ـەکاندا و لە سورەتی "الکافرون" ـدایە.. ئیتر لێرەوە ئەنجامگیری دەکات: "ئه‌هلی كوفریش به گشتی ئایینێكیان هه‌ر هه‌یه، ئنجا مولحید بن، یان ماتریایست، یان بتپه‌رست..."!!
من دەڵێم: ڕاستە هەمو "ئایین"ـێک؛ لە بنەڕەتدا هەر "کولتور"ێکە، و هەر ئایینێک بەرنامەیەکە و ڕێبازێكە بۆ ژیان، بەرنامە و ڕێبازیش تریش هەن کە جێگەی ئایینەکان بگرنەوە و بەگشتی هەمان ڕۆڵی جەوهەریی ئایین بگێڕن (بۆ نمونە: وەکو ڕێکخستنی کۆمەڵگا و فەراهەمهێنانی بنچینەیەک بۆ جیهانبینی و یاسا و ڕەوشت و ئاکار، و بون بە بنەمای چەسپاو). بەڵام هەڵەی ئەو تێڕوانینەی ناوبراو لەوەدایە کە خۆی بێئاگا دەکات لە جیایی بەرنامە و ڕێبازە ئایینیەکان و نا-ئایینیەکان. ئەگەر هەمو بەرنامە و ڕێبازێک "ئایین" بێت؛ ئیتر بۆچی ئیسلامیەکان لە بەرنامە و ڕێبازی "عەلمانی" سڵ دەکەنەوە و داوای بەرنامە و ڕێبازی "ئایینی" دەکەن؟! ("ئایینی" بە واتا "ئیسلامی"ـەکەی خۆیان). بۆیە ئەگەرچی ئایین لە جەوهەردا هەر "کولتور" ە و "بەرنامە و ڕێباز"ێكە؛ بەڵام کاتێک زاراوەی "ئایین" و "ئایینی" بەکار دێت؛ ئەمە دەتوانێت بەرنامە و ڕێبازێک جیا بکاتەوە کە جیهانبینی و یاسا و ڕێساکەی دەداتە پاڵ سەرچاوەیەکی "ئاسمانی" و ناسروشتی، و لەسەر بەجێ‌هێنانی سروستی پەرستش بۆ کۆمەڵێک "زات" و کەسی بان-سروشتی و لەسەر پیرۆزکردنی کۆمەڵێک هێما و دەق و بڕگە و بەندی دۆگمایی "عقیدي" وەستاوە، و پابەندبون بەم پیرۆزیانەوە دەکاتە ناسنامە بۆ مرۆڤی وەرگیراو و پەسەندکراوی ئەو کۆمەڵگایەی ئەم بەرنامە و ڕێبازە ئایینیە بنیاتی دەنێت. ئایا بەم واتا و نیشانە جیاکەرەوانەوە هەمو بەرنامە و ڕێبازێك دەبێتە "ئایین"؟ بێ گومان نەخێر. ئەگەر وا بوایە "ئایینی" و "عەلمانی" جیاوازییان نەدەبو و پێویستییەک بە جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت نەدەبو، و ئەو کاتە ئەم مشت‌ومڕەی ئێستەش لەنێوان ئێمە و ئیسلامیەکان لە گۆڕێدا نەدەبو!
جارێکی تر ناوبراو بەکارهێنانی وشەی گشتیی "ئایین" بە هەڵە دەزانێت، بەو بیانوەی ئەگەر "ئایین" بە واتای ئەو ئایینانە بێت کە پێیان دەوترێت "ئایینە ئاسمانیەکان" (کە هەمان ئایینە ئیبراهیمیەکانن: ئایینی یەهودی و مەسیحی و موحەممەدی، کە یەکتر دەناسنەوە و هەر یەکەیان لەسەر ئەوی پێشو دامەزراوە، بۆیە هەست بە پەیوەندی لەنێوان خۆیاندا دەکەن!)؛ ـ گوایە ـ دیسان هەڵە دەردەچێت وشەی "ئایین" بەو شێوە گشتیە بەکار بهێنرێت، بەو پێیەی هەر یەک لە ئایینە ـ بە ناو ـ ئاسمانیەکان "سروشت و مۆرکێکی تایبەتیان وەرگرتوە"، ئەوەتا ـ دەڵێت ـ ئایینی یەهودی ئایینێکی نەتەوەیی داخراوە، و ئایینی مەسیحی لە بنەڕەتدا هەر بۆ یەهود هاتوە بەڵام دوای مەسیح شوێنکەوتوانی کردویانە بە ئایینێکی کراوەی گشتگیر، و ئایینی ئیسلامیش ـ ئەو دەڵێت ـ "ئایینێكی گشتگیر و كراوه‌یه به ڕوی هه‌مو مرۆڤایه‌تیدا".
ئەم پۆلێنەی ناوبراو بۆ ئەم سێ ئایینە، پشتی بەستوە بە هەندێک دەق و بیروباوەڕ، ئەگەرنا لە ڕاستیدا هەمو ئایینێکی ـ بە ناو ـ "ئاسمانی" و جیهانی سەرەتا وەکو ئایینێکی نەتەوەیی و ناوچەیی دەست پێ دەکات، دوایی بە هۆی ئەوەی باوەڕ و گوتاری یەکتاپەرستی و "خوای تاک" دەتوانێت ببێتە ئایدیۆلۆجیایەک بۆ ئیمپراتۆرێتییەکی ئایینیی پیرۆزکراو و سەپێنراو بە زەبری یەکتاپەرستی و چەکەکەی کە جەنگی ئایینیی پیرۆزکراوە؛ کەڵکەڵەی بەجیهانی‌بون و بانگەواز "دعوة" و مژدەدان "تبشیر" ی ئایینی تێیدا تاو دەسێنێت و خۆی بە بەدیلی هەمو ئایینەکان و کولتورەکانی تر دەزانێت.
ئیتر ئایینی یەهودی سەرەتا ئایینێکی نەتەوەیی (و بەڵکو خێڵەکی) و ناوچەیی بوە (و لە لوتکەی دەسەڵاتیشیدا هەمو فەلەستینیشی نەگرتوەتەوە! بەڵکو هەر لە ناوچەی قودس و دەوروبەری قەتیس ماوە، ئیتر ـ بۆ نمونە ـ بۆ باشوری فەلەستین پەلی نەکێشاوە)، بەڵام دوایی دەسەڵاتە ئایینیەکان هەوڵیان داوە بیسەپێنن بەسەر هەندێک ناوچەی تری ناو فەلەستیندا، وەکو وەکو دەسەڵاتی بنەماڵەی یەهودیی "مەککابیەکان" یان "حەشمۆنیەکان"، کە ناوچەی (الجلیل) ـ ئەو ناوچەیەی کە یەشوع لێیەوە هاتوە ـ لە لایەن ئەوانەوە ئایینیی یەهودیی بەسەردا سەپێنرا، و خەڵکەکەی بونە یەهودییەکی کاڵ و ڕواڵەتی. لە هەمان کاتیشدا و دواتریش ئایینی یەهودی ئایینێکی کراوە بوە، بۆ نمونە لە شاری ئیسکەندەرییە و هەندێک ناوچەی تری میسر، جالیە و ڕەوەندی یەهودی هەبون، لە ـ بێ گومان ـ هەمویان ئیسڕائیلی و یەهودایی نەبون و زۆرینەیان گریک‌زمان بون و بونەتە یەهودی. ئەوەش زانراوە کە گەلی تورکی (خەزەر) ـ لە سەروی قەوقاز ـ لە سەدەی (٨ ز.) ـدا لە ئایینی تورکیی کۆنی خۆیانەوە (کە ئایینێکی شامانی و سروشتیە و لەسەر پەرستشی خواوەندی ئاسمان وەستاوە) بونە یەهودی، ئیتر ئایینی یەهودی ئایینی ڕەسمی ئیمپراتۆرێتیی خەزەری بو (و ـ بەپێی بیروڕایەک ـ جولەکەی ئەورۆپای خۆرهەڵات لەم جولەکە بەبنەڕەت تورکەن!). و وتراوە کە هەتا سەدەی (١٣ ز.) دەرگای بەیەهودی‌بون کراوە بوە و دوای ئەوە یەهودی‌بون بوەتە شتێکی بۆماوەیی.
ئایینی مەسیحییش، ڕاستە لە بنەڕەتدا لە ژینگەیەکی یەهودیدا سەری هەڵ‌داوە، و کێشەکانی مرۆڤی یەهودی لەگەڵ "شەریعەت" ی قورسکار و پڕوکێنەری تەوڕات داخوازیی کردوە، لەگەڵ ئەو تەوژمە فیکری و ئایینیانەی تر موتوربە بوە کە لە کۆمەڵگای یەهودیی ـ بەتایبەتی ـ جەلیلیدا برەویان هەبوە. بەڵام دواتر پەیامبەرە مەسیحیەکان (نێرراوەکانی مەسیح) ـ کە لە بنەڕەتدا یەهودی بون ـ لەگەڵ کرانەوەیان بە ڕوی جیهانی گریکی-ڕۆمانیدا و کاڵ‌بونەوەی هەستیاری و دەمارگیری یەهودیانەیان و نەمانی قێز و بێزیان لە مرۆڤی نا-یەهودی (خەتەنەنەکراو)؛ بانگەوازە نوێیەکەیشیان کرایەوە و بڕیاریان دا بیگەیەنن بە گەلانی نا-یەهودییش. هەر ئەم کرانەوە و بڕیارە نوێیەش ئاسۆی بۆ ئایینی مەسیحیی نەوڕەس فراوان کرد. دواتریش مەسیحیەت بوە ئایینی ڕەسمی و ئایدیۆلۆجیای ئیمپراتۆرێتیی ڕۆمانیی مەسیحیی پیرۆز و داردەستێک بۆ شەڕکردن لەگەڵ "بتپەرستەکان" ی ئەورۆپا یانی ئەو گەلانەی ئەورۆپا کە لەسەر ئایینەکانی خۆیان مابونەوە.
ئایینی ئیسلامیش بە هەمان شێوە، لە بنەڕەتدا ئایینێکی نەتەوەیی و ناوچەیی بوە، و حیجاز و بەتایبەتی مەککە و دەوروبەری ئامانجی یەکەم و قورسایی ئایینەکە بوە و مەڵبەندی بانگەوازەکەی بوە، و مرۆڤی عەرەبی حیجازی دواندوە. لە قورئاندا بەڕونی دەڵێت: ئەم قورئانە بە عەرەبیە بۆ ئەوەی [ئێوەی عەرەب] تێی بگەن: "إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" (يوسف: ٢2)، یانی: بە زمانی خۆتانە. لێرەدا دوێنراوانی دەقەکە هەر عەرەبن و بەس. لە هەمان کاتیشدا دەڵێت: هەر پێغەمبەرێک کە هاتوە؛ بە زمانی گەلەکەی خۆی کە بۆیان نێرراوە پەیامی هێناوە: "وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ" (إبراهيم: ٤)، کەواتە ئەو گەل "قوم" ـەی کە موحەممەد بۆیان نێرراوە؛ هەر عەرەبن، هەر بۆیە قورئانیش بە عەرەبیە. کاتێکیش ئامانج لە پێغەمبەرایەتیی موحەممەد باس دەکات؛ دەڵێت: بۆ ئەوە هاتوە مەککە ("أم القری") و دەوروبەری ئاگادار بکاتەوە: "كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ، وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا.." (الأنعام: ٩٢)، بۆیە دەڵێت قورئان بە عەرەبی هاتوە بۆ ئەوەی مەککە و دەوروبەری ـ کە بە عەرەبی ئەدوێن و ئەدوێنرێن ـ ئاگادار بکرێنەوە: "وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا" (الشورى: ٧) (هەرچەند دواتر هەندێک لە ڕاڤەکارانی قورئان "من حولها" [= ئەوانەی لە دەوروبەری مەککەن] بە "هەمو خەڵکانی تر" لێک دەدەنەوە، بەڵام ئەم "خەڵک" ـەش هەر عەرەب دەگرێتەوە [لە قورئاندا زۆر جار وشەی "الناس" بۆ ئاماژە بۆ عەرەب یان هەندێک لە عەرەب هاتوە]، هەندێک ڕاڤەکاریش بەڕونی دەڵێن: "من حولها" یانی عەرەبەکانی تری دەوروبەری مەککە). بەم شێوەیە جیهانی‌بونی ئیسلام لە قورئاندا بەڕونی نەهاتوە [دەقێکی وەکو "وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ" (الأنبياء: ١٠٧) یش کە هەندێک وەکو بەڵگەیەکی قورئانی بۆ جیهانی‌بونی ئیسلام دەیهێننەوە؛ لە ڕاستیدا باسی ناردنی موحەممەد وەکو پێغەمبەرێک بۆ هەمو جیهان ناکات، بەڵکو دەستەواژەی "للعالمین" تەواوکەری دەستەواژەی "رحمة" ـە نەک "أرسلناک"، بۆیە مەبەستی ئەوەیە: ئەم نێرراوە "ڕەحمەت"ـە بۆ هەمو جیهان، نەک: نێرراوە بۆ هەمو جیهان، چونکە لە لایەکی تریشەوە ـ بە لای کەمەوە ـ خۆ نە پێغەمبەر بەکردەوە پەیامبەریی بۆ هەمو جیهان کردوە و نە قورئان لە کاتی خۆیدا توانیویەتی هەمو جیهان بدوێنێت و ئێستەش هەر ناتوانێت چونکە ڕێگری زمانی و کولتوری زۆرە، و هەتا ئێستەش ئیسلام بە هەمو جیهان نەگەیشتوە]. لەگەڵ ئەمەشدا و بەتایبەتی دوای مردنی پێغەمبەر عەرەب وردە-وردە کەوتوەتە سەر کەڵکەڵەی داگیرکردنی جیهانی ئاوەدانی ئەو کاتە، بە بیانوی بڵاوکردنەوەی یەکتاپەرستی و بانگەوازی ئیسلامی، و سەرەتا مەبەستیان هەر عێراق و شام و پاشان میصر بوە و دواتر تەمای گرتنی وڵاتانی تر و دەسکەوت و خێروبێری زیاتر گرتونی هەتا ئیمپراتۆرێتییەکی فراوانیان دروست کردوە.
کەواتە ئەو پۆلێن‌کردن و جیاکردنەوەیەی ناوبراو بۆ ئەو سێ ئایینە؛ لەسەر هەندێک بیروباوەڕی تایبەتی وەستاوە، و بنەمایەکی فشەڵی هەیە، چونکە دوای وردبونەوە و تێڕامان ڕون دەبێتەوە کە هەر سێ ئایینەکە سەرەتا داخراو و نەتەوەیی بون و دواتر لەگەڵ پەرەسەندنی دەسەڵاتی ئایینی ڕویەکی جیهانی و کراوەیان وەرگرتوە. کەواتە هەر سێکیان هەر "ئایین" ـن بەم واتایەی "ئایین" کە ئاماژە دەکات بۆ ئایینی ناوزەد بە "ئاسمانی"، و ئیتر دەکرێت زاراوەی "ئایین" بەکار بێت و مەبەست هەمویان بێت، و دەشکرێت لە چوارچێوە و کۆنتێکستێکدا بەکار بێت و ببێتە ئاماژە بۆ یەکێکیان، بۆ نمونە: لە چوارچێوەی باسی کۆمەڵگای ئیسلامیدا کاتێک دەوترێت "ئایین"؛ دەبێتە ئاماژە بۆ ئیسلام.
ئێستە با بپرسین: ناوبراو کاری بەم دژایەتیەی بەکارهێنانی زاراوەی گشتیی "ئایین" ـە چیە؟ یان ـ دروستر بڵێین ـ سەرچاوەی ئەم هەستیارەی بە زاراوەی "ئایین" چیە؟
لێرەوە دەرکی دیاردەیەکی بەردەوام لە بیری ئیسلامیدا دەبینینەوە، ئەویش ئەوەیە لەبەر کۆمەڵێک شتی تر کە ناچارە خۆی بپارێزێت لێیان و بۆ ئەوەی ناچاریان نەبێت؛ بابای "نوسەر و ڕۆشنبیر" ی ئیسلامی دژایەتیی هەندێک چەمک و دەستەواژە و پۆلێن دەکات، بەڕونییش نایڵێت کە بۆچی دژیەتی بەڵکو بیانوی لابەلا دەهێنێتەوە (وەکو لە بارەی سرودی "ئەی ڕەقیب!" ـیشەوە، کە هەندێک جار بیانو لە دەستەواژەی "ڕۆڵەی میدیا و کەیخوسرەو" دەگرن بەبێ ئەوەی ئەمە سەرچاوەی کێشەکەیان بێت لەگەڵ ئەو سرودە!).
جا لێرەشدا ناوبراو نایەوێت "تەوژمی ئایینی" بەرامبەر "تەوژمی عەلمانی" دابنێت، چونکە دەزانێت بەو شێوەیە ناتوانێت بەرگری لە هەمو تەوژم و سیستەمێکی ئایینی بکات لەبەرامبەر تەوژمی عەلمانی، چونکە دەزانێت تەوژم و سیستەمی ئایینیی زۆر هەن کە هەموان دان بەوەدا دەنێن کە نەگونجاو و نەخوازراون و تەوژمی عەلمانی دەبێتە چارەسەرێک و بەدیلێکی خوازراو بۆیان. بۆیە دەزانێت ئەگەر باسی "تەوژمی ئایینی" بکات لە بەرامبەری "تەوژمی عەلمانی"؛ ئەو هێرشەی بۆسەر عەلمانیەت ناچێتە سەر و ناتوانێت بە هەمو شێوەیەک بەرگری لە تەوژمە ئایینیەکە ـ بەگشتی ـ بکات، چونکە ئەو دەتوانێت تەنها بەرگری لە تەوژمە "ئیسلامی"ـەکە بکات. بۆیە هەمیشە باسی "تەوژمی ئیسلامی" دەکات لەبەرامبەری "تەوژمی عەلمانی" ـدا، کە ئەمە لە خۆیدا هەڵەیەکی لۆجیکییشە، چونکە عەلمانیەت "نا-ئایینی‌بون" بەرامبەری "ئایینی‌بون" ـە، نەک خودی ئایین، چ جای ئەوەی بەرامبەری ئیسلام بێت کە ئایینێکە لە ئایینەکان، ئەمە وەکو ئەوە وایە ئێمەش هەڵەیەکی لەو شێوەیە بکەین و ـ بۆ نمونە ـ بڵێین "تەوژمی لیبڕاڵی" و "تەوژمی ئایینی"!! ئەمە لە لایەک، لە لایەکی تریشەوە ئەم "نوسەر و ڕۆشنبیر" ە ئیسلامیانە لە بیری ئایینیی ئاسۆتەسکی خۆیاندا گیریان خواردوە، بۆیە ئەم زاراوە و پۆلێنکردنە گشتیانە ناناسن. بۆ ئەوان زاراوەی "ئایین" وەکو زاراوەیەکی پۆلێنکاری کە جۆرە کولتور و ڕێبازێک جیا بکاتەوە و کۆمەڵێک نمونە و "میصداق" بخاتە ژێر ئەم "کاتیگۆری" ـە؛ نامۆیە، لای ئەوان "ئایین" یان تەنها بریتیە لە ئایینەکەی خۆیان، یان ئیتر زاراوەکە تەواو گشتی دەکرێتەوە تا ئەو ڕادەیەی توانا پۆلێنکاریەکەی لە دەست بدات و ئیتر ئاماژە بکات بۆ هەمو "بەرنامە و ڕێباز"ێک. بە هەمو شێوەیەک؛ ئەوان نایانەوێت ئیسلام تەنها ئایینێک بێت لە ئایینەکان، ئایینەکانیش تەنها جۆرێک بن لە کولتورەکان. بەڵکو ئەوان لە هەمو زاراوەسازی و پۆلێنبەندییەکی نوێ بۆ ئایین ـ کە هۆشیارییەکی زانستی و ڕەخنەگرانە لە خۆ بگرێت ـ سڵ دەکەنەوە.
* سەرەتا بیانو لە زاراوەی "ئایین" دەگرێت، و ـ بە قەولی خۆی ـ "هه‌ڵه‌یه‌كی كوشنده‌ی به‌شێك له سیكۆلاریسته‌كان، ئه‌وه‌یه كه له كاتی قسه‌كردن له باره‌ی ئیسلامه‌وه، وشه‌ی (دین ـ ئایین) به گشتیی به‌كاردێنن، كه ئه‌وه هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه"! ئەمەش هەر یەکێکە لە ئاڵۆزی و کێشە و گرفت و "بەندوباو" ەکانی ئەدەبیاتی ئیسلامیی کوردی و بەتایبەتی نوسینەکانی خودی عەلی باپیر، کە پێی وایە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک؛ ئایین "دین" ێکە، بەم شێوەیە هەر سێ ئایینە ئیبراهیمیەکە (یەهودیەت، مەسیحیەت، ئیسلام) و ئایینە نا-ئیبراهیمیەکان (کە ئەدەبیاتی ئایینیی ئیبراهیمی بە "بتپەرستی" ناوزەدیان دەکات)، و ئینجا ڕێبازە نا-ئایینیەکانی وەکو سێکیولاریزم و لیبرالیزم و کۆمیونیزم؛ ئەمانە هەمویان هەر "ئایین" ـن! لێرەدا بەڵگەش بەو دەقە قورئانیە دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ" (الكافرون: ٦)، کە ئەم گوتارە لەگەڵ "کافر" ـەکاندا و لە سورەتی "الکافرون" ـدایە.. ئیتر لێرەوە ئەنجامگیری دەکات: "ئه‌هلی كوفریش به گشتی ئایینێكیان هه‌ر هه‌یه، ئنجا مولحید بن، یان ماتریایست، یان بتپه‌رست..."!!
من دەڵێم: ڕاستە هەمو "ئایین"ـێک؛ لە بنەڕەتدا هەر "کولتور"ێکە، و هەر ئایینێک بەرنامەیەکە و ڕێبازێكە بۆ ژیان، بەرنامە و ڕێبازیش تریش هەن کە جێگەی ئایینەکان بگرنەوە و بەگشتی هەمان ڕۆڵی جەوهەریی ئایین بگێڕن (بۆ نمونە: وەکو ڕێکخستنی کۆمەڵگا و فەراهەمهێنانی بنچینەیەک بۆ جیهانبینی و یاسا و ڕەوشت و ئاکار، و بون بە بنەمای چەسپاو). بەڵام هەڵەی ئەو تێڕوانینەی ناوبراو لەوەدایە کە خۆی بێئاگا دەکات لە جیایی بەرنامە و ڕێبازە ئایینیەکان و نا-ئایینیەکان. ئەگەر هەمو بەرنامە و ڕێبازێک "ئایین" بێت؛ ئیتر بۆچی ئیسلامیەکان لە بەرنامە و ڕێبازی "عەلمانی" سڵ دەکەنەوە و داوای بەرنامە و ڕێبازی "ئایینی" دەکەن؟! ("ئایینی" بە واتا "ئیسلامی"ـەکەی خۆیان). بۆیە ئەگەرچی ئایین لە جەوهەردا هەر "کولتور" ە و "بەرنامە و ڕێباز"ێكە؛ بەڵام کاتێک زاراوەی "ئایین" و "ئایینی" بەکار دێت؛ ئەمە دەتوانێت بەرنامە و ڕێبازێک جیا بکاتەوە کە جیهانبینی و یاسا و ڕێساکەی دەداتە پاڵ سەرچاوەیەکی "ئاسمانی" و ناسروشتی، و لەسەر بەجێ‌هێنانی سروستی پەرستش بۆ کۆمەڵێک "زات" و کەسی بان-سروشتی و لەسەر پیرۆزکردنی کۆمەڵێک هێما و دەق و بڕگە و بەندی دۆگمایی "عقیدي" وەستاوە، و پابەندبون بەم پیرۆزیانەوە دەکاتە ناسنامە بۆ مرۆڤی وەرگیراو و پەسەندکراوی ئەو کۆمەڵگایەی ئەم بەرنامە و ڕێبازە ئایینیە بنیاتی دەنێت. ئایا بەم واتا و نیشانە جیاکەرەوانەوە هەمو بەرنامە و ڕێبازێك دەبێتە "ئایین"؟ بێ گومان نەخێر. ئەگەر وا بوایە "ئایینی" و "عەلمانی" جیاوازییان نەدەبو و پێویستییەک بە جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت نەدەبو، و ئەو کاتە ئەم مشت‌ومڕەی ئێستەش لەنێوان ئێمە و ئیسلامیەکان لە گۆڕێدا نەدەبو!
جارێکی تر ناوبراو بەکارهێنانی وشەی گشتیی "ئایین" بە هەڵە دەزانێت، بەو بیانوەی ئەگەر "ئایین" بە واتای ئەو ئایینانە بێت کە پێیان دەوترێت "ئایینە ئاسمانیەکان" (کە هەمان ئایینە ئیبراهیمیەکانن: ئایینی یەهودی و مەسیحی و موحەممەدی، کە یەکتر دەناسنەوە و هەر یەکەیان لەسەر ئەوی پێشو دامەزراوە، بۆیە هەست بە پەیوەندی لەنێوان خۆیاندا دەکەن!)؛ ـ گوایە ـ دیسان هەڵە دەردەچێت وشەی "ئایین" بەو شێوە گشتیە بەکار بهێنرێت، بەو پێیەی هەر یەک لە ئایینە ـ بە ناو ـ ئاسمانیەکان "سروشت و مۆرکێکی تایبەتیان وەرگرتوە"، ئەوەتا ـ دەڵێت ـ ئایینی یەهودی ئایینێکی نەتەوەیی داخراوە، و ئایینی مەسیحی لە بنەڕەتدا هەر بۆ یەهود هاتوە بەڵام دوای مەسیح شوێنکەوتوانی کردویانە بە ئایینێکی کراوەی گشتگیر، و ئایینی ئیسلامیش ـ ئەو دەڵێت ـ "ئایینێكی گشتگیر و كراوه‌یه به ڕوی هه‌مو مرۆڤایه‌تیدا".
ئەم پۆلێنەی ناوبراو بۆ ئەم سێ ئایینە، پشتی بەستوە بە هەندێک دەق و بیروباوەڕ، ئەگەرنا لە ڕاستیدا هەمو ئایینێکی ـ بە ناو ـ "ئاسمانی" و جیهانی سەرەتا وەکو ئایینێکی نەتەوەیی و ناوچەیی دەست پێ دەکات، دوایی بە هۆی ئەوەی باوەڕ و گوتاری یەکتاپەرستی و "خوای تاک" دەتوانێت ببێتە ئایدیۆلۆجیایەک بۆ ئیمپراتۆرێتییەکی ئایینیی پیرۆزکراو و سەپێنراو بە زەبری یەکتاپەرستی و چەکەکەی کە جەنگی ئایینیی پیرۆزکراوە؛ کەڵکەڵەی بەجیهانی‌بون و بانگەواز "دعوة" و مژدەدان "تبشیر" ی ئایینی تێیدا تاو دەسێنێت و خۆی بە بەدیلی هەمو ئایینەکان و کولتورەکانی تر دەزانێت.
ئیتر ئایینی یەهودی سەرەتا ئایینێکی نەتەوەیی (و بەڵکو خێڵەکی) و ناوچەیی بوە (و لە لوتکەی دەسەڵاتیشیدا هەمو فەلەستینیشی نەگرتوەتەوە! بەڵکو هەر لە ناوچەی قودس و دەوروبەری قەتیس ماوە، ئیتر ـ بۆ نمونە ـ بۆ باشوری فەلەستین پەلی نەکێشاوە)، بەڵام دوایی دەسەڵاتە ئایینیەکان هەوڵیان داوە بیسەپێنن بەسەر هەندێک ناوچەی تری ناو فەلەستیندا، وەکو وەکو دەسەڵاتی بنەماڵەی یەهودیی "مەککابیەکان" یان "حەشمۆنیەکان"، کە ناوچەی (الجلیل) ـ ئەو ناوچەیەی کە یەشوع لێیەوە هاتوە ـ لە لایەن ئەوانەوە ئایینیی یەهودیی بەسەردا سەپێنرا، و خەڵکەکەی بونە یەهودییەکی کاڵ و ڕواڵەتی. لە هەمان کاتیشدا و دواتریش ئایینی یەهودی ئایینێکی کراوە بوە، بۆ نمونە لە شاری ئیسکەندەرییە و هەندێک ناوچەی تری میسر، جالیە و ڕەوەندی یەهودی هەبون، لە ـ بێ گومان ـ هەمویان ئیسڕائیلی و یەهودایی نەبون و زۆرینەیان گریک‌زمان بون و بونەتە یەهودی. ئەوەش زانراوە کە گەلی تورکی (خەزەر) ـ لە سەروی قەوقاز ـ لە سەدەی (٨ ز.) ـدا لە ئایینی تورکیی کۆنی خۆیانەوە (کە ئایینێکی شامانی و سروشتیە و لەسەر پەرستشی خواوەندی ئاسمان وەستاوە) بونە یەهودی، ئیتر ئایینی یەهودی ئایینی ڕەسمی ئیمپراتۆرێتیی خەزەری بو (و ـ بەپێی بیروڕایەک ـ جولەکەی ئەورۆپای خۆرهەڵات لەم جولەکە بەبنەڕەت تورکەن!). و وتراوە کە هەتا سەدەی (١٣ ز.) دەرگای بەیەهودی‌بون کراوە بوە و دوای ئەوە یەهودی‌بون بوەتە شتێکی بۆماوەیی.
ئایینی مەسیحییش، ڕاستە لە بنەڕەتدا لە ژینگەیەکی یەهودیدا سەری هەڵ‌داوە، و کێشەکانی مرۆڤی یەهودی لەگەڵ "شەریعەت" ی قورسکار و پڕوکێنەری تەوڕات داخوازیی کردوە، لەگەڵ ئەو تەوژمە فیکری و ئایینیانەی تر موتوربە بوە کە لە کۆمەڵگای یەهودیی ـ بەتایبەتی ـ جەلیلیدا برەویان هەبوە. بەڵام دواتر پەیامبەرە مەسیحیەکان (نێرراوەکانی مەسیح) ـ کە لە بنەڕەتدا یەهودی بون ـ لەگەڵ کرانەوەیان بە ڕوی جیهانی گریکی-ڕۆمانیدا و کاڵ‌بونەوەی هەستیاری و دەمارگیری یەهودیانەیان و نەمانی قێز و بێزیان لە مرۆڤی نا-یەهودی (خەتەنەنەکراو)؛ بانگەوازە نوێیەکەیشیان کرایەوە و بڕیاریان دا بیگەیەنن بە گەلانی نا-یەهودییش. هەر ئەم کرانەوە و بڕیارە نوێیەش ئاسۆی بۆ ئایینی مەسیحیی نەوڕەس فراوان کرد. دواتریش مەسیحیەت بوە ئایینی ڕەسمی و ئایدیۆلۆجیای ئیمپراتۆرێتیی ڕۆمانیی مەسیحیی پیرۆز و داردەستێک بۆ شەڕکردن لەگەڵ "بتپەرستەکان" ی ئەورۆپا یانی ئەو گەلانەی ئەورۆپا کە لەسەر ئایینەکانی خۆیان مابونەوە.
ئایینی ئیسلامیش بە هەمان شێوە، لە بنەڕەتدا ئایینێکی نەتەوەیی و ناوچەیی بوە، و حیجاز و بەتایبەتی مەککە و دەوروبەری ئامانجی یەکەم و قورسایی ئایینەکە بوە و مەڵبەندی بانگەوازەکەی بوە، و مرۆڤی عەرەبی حیجازی دواندوە. لە قورئاندا بەڕونی دەڵێت: ئەم قورئانە بە عەرەبیە بۆ ئەوەی [ئێوەی عەرەب] تێی بگەن: "إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" (يوسف: ٢2)، یانی: بە زمانی خۆتانە. لێرەدا دوێنراوانی دەقەکە هەر عەرەبن و بەس. لە هەمان کاتیشدا دەڵێت: هەر پێغەمبەرێک کە هاتوە؛ بە زمانی گەلەکەی خۆی کە بۆیان نێرراوە پەیامی هێناوە: "وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ" (إبراهيم: ٤)، کەواتە ئەو گەل "قوم" ـەی کە موحەممەد بۆیان نێرراوە؛ هەر عەرەبن، هەر بۆیە قورئانیش بە عەرەبیە. کاتێکیش ئامانج لە پێغەمبەرایەتیی موحەممەد باس دەکات؛ دەڵێت: بۆ ئەوە هاتوە مەککە ("أم القری") و دەوروبەری ئاگادار بکاتەوە: "كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ، وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا.." (الأنعام: ٩٢)، بۆیە دەڵێت قورئان بە عەرەبی هاتوە بۆ ئەوەی مەککە و دەوروبەری ـ کە بە عەرەبی ئەدوێن و ئەدوێنرێن ـ ئاگادار بکرێنەوە: "وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا" (الشورى: ٧) (هەرچەند دواتر هەندێک لە ڕاڤەکارانی قورئان "من حولها" [= ئەوانەی لە دەوروبەری مەککەن] بە "هەمو خەڵکانی تر" لێک دەدەنەوە، بەڵام ئەم "خەڵک" ـەش هەر عەرەب دەگرێتەوە [لە قورئاندا زۆر جار وشەی "الناس" بۆ ئاماژە بۆ عەرەب یان هەندێک لە عەرەب هاتوە]، هەندێک ڕاڤەکاریش بەڕونی دەڵێن: "من حولها" یانی عەرەبەکانی تری دەوروبەری مەککە). بەم شێوەیە جیهانی‌بونی ئیسلام لە قورئاندا بەڕونی نەهاتوە [دەقێکی وەکو "وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ" (الأنبياء: ١٠٧) یش کە هەندێک وەکو بەڵگەیەکی قورئانی بۆ جیهانی‌بونی ئیسلام دەیهێننەوە؛ لە ڕاستیدا باسی ناردنی موحەممەد وەکو پێغەمبەرێک بۆ هەمو جیهان ناکات، بەڵکو دەستەواژەی "للعالمین" تەواوکەری دەستەواژەی "رحمة" ـە نەک "أرسلناک"، بۆیە مەبەستی ئەوەیە: ئەم نێرراوە "ڕەحمەت"ـە بۆ هەمو جیهان، نەک: نێرراوە بۆ هەمو جیهان، چونکە لە لایەکی تریشەوە ـ بە لای کەمەوە ـ خۆ نە پێغەمبەر بەکردەوە پەیامبەریی بۆ هەمو جیهان کردوە و نە قورئان لە کاتی خۆیدا توانیویەتی هەمو جیهان بدوێنێت و ئێستەش هەر ناتوانێت چونکە ڕێگری زمانی و کولتوری زۆرە، و هەتا ئێستەش ئیسلام بە هەمو جیهان نەگەیشتوە]. لەگەڵ ئەمەشدا و بەتایبەتی دوای مردنی پێغەمبەر عەرەب وردە-وردە کەوتوەتە سەر کەڵکەڵەی داگیرکردنی جیهانی ئاوەدانی ئەو کاتە، بە بیانوی بڵاوکردنەوەی یەکتاپەرستی و بانگەوازی ئیسلامی، و سەرەتا مەبەستیان هەر عێراق و شام و پاشان میصر بوە و دواتر تەمای گرتنی وڵاتانی تر و دەسکەوت و خێروبێری زیاتر گرتونی هەتا ئیمپراتۆرێتییەکی فراوانیان دروست کردوە.
کەواتە ئەو پۆلێن‌کردن و جیاکردنەوەیەی ناوبراو بۆ ئەو سێ ئایینە؛ لەسەر هەندێک بیروباوەڕی تایبەتی وەستاوە، و بنەمایەکی فشەڵی هەیە، چونکە دوای وردبونەوە و تێڕامان ڕون دەبێتەوە کە هەر سێ ئایینەکە سەرەتا داخراو و نەتەوەیی بون و دواتر لەگەڵ پەرەسەندنی دەسەڵاتی ئایینی ڕویەکی جیهانی و کراوەیان وەرگرتوە. کەواتە هەر سێکیان هەر "ئایین" ـن بەم واتایەی "ئایین" کە ئاماژە دەکات بۆ ئایینی ناوزەد بە "ئاسمانی"، و ئیتر دەکرێت زاراوەی "ئایین" بەکار بێت و مەبەست هەمویان بێت، و دەشکرێت لە چوارچێوە و کۆنتێکستێکدا بەکار بێت و ببێتە ئاماژە بۆ یەکێکیان، بۆ نمونە: لە چوارچێوەی باسی کۆمەڵگای ئیسلامیدا کاتێک دەوترێت "ئایین"؛ دەبێتە ئاماژە بۆ ئیسلام.
ئێستە با بپرسین: ناوبراو کاری بەم دژایەتیەی بەکارهێنانی زاراوەی گشتیی "ئایین" ـە چیە؟ یان ـ دروستر بڵێین ـ سەرچاوەی ئەم هەستیارەی بە زاراوەی "ئایین" چیە؟
لێرەوە دەرکی دیاردەیەکی بەردەوام لە بیری ئیسلامیدا دەبینینەوە، ئەویش ئەوەیە لەبەر کۆمەڵێک شتی تر کە ناچارە خۆی بپارێزێت لێیان و بۆ ئەوەی ناچاریان نەبێت؛ بابای "نوسەر و ڕۆشنبیر" ی ئیسلامی دژایەتیی هەندێک چەمک و دەستەواژە و پۆلێن دەکات، بەڕونییش نایڵێت کە بۆچی دژیەتی بەڵکو بیانوی لابەلا دەهێنێتەوە (وەکو لە بارەی سرودی "ئەی ڕەقیب!" ـیشەوە، کە هەندێک جار بیانو لە دەستەواژەی "ڕۆڵەی میدیا و کەیخوسرەو" دەگرن بەبێ ئەوەی ئەمە سەرچاوەی کێشەکەیان بێت لەگەڵ ئەو سرودە!).
جا لێرەشدا ناوبراو نایەوێت "تەوژمی ئایینی" بەرامبەر "تەوژمی عەلمانی" دابنێت، چونکە دەزانێت بەو شێوەیە ناتوانێت بەرگری لە هەمو تەوژم و سیستەمێکی ئایینی بکات لەبەرامبەر تەوژمی عەلمانی، چونکە دەزانێت تەوژم و سیستەمی ئایینیی زۆر هەن کە هەموان دان بەوەدا دەنێن کە نەگونجاو و نەخوازراون و تەوژمی عەلمانی دەبێتە چارەسەرێک و بەدیلێکی خوازراو بۆیان. بۆیە دەزانێت ئەگەر باسی "تەوژمی ئایینی" بکات لە بەرامبەری "تەوژمی عەلمانی"؛ ئەو هێرشەی بۆسەر عەلمانیەت ناچێتە سەر و ناتوانێت بە هەمو شێوەیەک بەرگری لە تەوژمە ئایینیەکە ـ بەگشتی ـ بکات، چونکە ئەو دەتوانێت تەنها بەرگری لە تەوژمە "ئیسلامی"ـەکە بکات. بۆیە هەمیشە باسی "تەوژمی ئیسلامی" دەکات لەبەرامبەری "تەوژمی عەلمانی" ـدا، کە ئەمە لە خۆیدا هەڵەیەکی لۆجیکییشە، چونکە عەلمانیەت "نا-ئایینی‌بون" بەرامبەری "ئایینی‌بون" ـە، نەک خودی ئایین، چ جای ئەوەی بەرامبەری ئیسلام بێت کە ئایینێکە لە ئایینەکان، ئەمە وەکو ئەوە وایە ئێمەش هەڵەیەکی لەو شێوەیە بکەین و ـ بۆ نمونە ـ بڵێین "تەوژمی لیبڕاڵی" و "تەوژمی ئایینی"!! ئەمە لە لایەک، لە لایەکی تریشەوە ئەم "نوسەر و ڕۆشنبیر" ە ئیسلامیانە لە بیری ئایینیی ئاسۆتەسکی خۆیاندا گیریان خواردوە، بۆیە ئەم زاراوە و پۆلێنکردنە گشتیانە ناناسن. بۆ ئەوان زاراوەی "ئایین" وەکو زاراوەیەکی پۆلێنکاری کە جۆرە کولتور و ڕێبازێک جیا بکاتەوە و کۆمەڵێک نمونە و "میصداق" بخاتە ژێر ئەم "کاتیگۆری" ـە؛ نامۆیە، لای ئەوان "ئایین" یان تەنها بریتیە لە ئایینەکەی خۆیان، یان ئیتر زاراوەکە تەواو گشتی دەکرێتەوە تا ئەو ڕادەیەی توانا پۆلێنکاریەکەی لە دەست بدات و ئیتر ئاماژە بکات بۆ هەمو "بەرنامە و ڕێباز"ێک. بە هەمو شێوەیەک؛ ئەوان نایانەوێت ئیسلام تەنها ئایینێک بێت لە ئایینەکان، ئایینەکانیش تەنها جۆرێک بن لە کولتورەکان. بەڵکو ئەوان لە هەمو زاراوەسازی و پۆلێنبەندییەکی نوێ بۆ ئایین ـ کە هۆشیارییەکی زانستی و ڕەخنەگرانە لە خۆ بگرێت ـ سڵ دەکەنەوە.
"ئایین" بۆ "تاک"
ئەمانەن پاڵنەر و سەرچاوەی پشتی ئەم هەستیاریەی ناوبراو بە زاراوەی گشتیی "ئایین". هەر بۆیە لەبەرامبەر ڕستەی "ئایین بۆ تاک" ـدا سڵ لە دو ئاکامی تریش دەکاتەوە کە بە قسەکانیەوە ئەم سڵ‌کردنە دیارە:
ئەو ڕستەیە مافی شوێنکەوتنی هەر ئایینێک دەکاتە مافی ڕەوای هەر تاکێکی کۆمەڵگا (ی کوردی). لای ئەویش خوازراو نیە تاک (ی کوردی) شوێن هەر ئایینێک (ی تر جگە لە ئیسلام) بکەوێت، بۆیە هەوڵ دەدات ئەوە بهێنێتەوە مەیدان کە ئایینەکانی تر زۆربەیان "ئاسمانی" نین، ئەمەش یانی "ئایینی ڕاست" نین، ئینجا ئایینە ئاسمانی (=ڕاست)ـەکانیش هەر ئایینی ئیسلام و یەهودیەت و مەسیحیەتن، بەڵام ئایینی یەهودی ئایینێکی داخراوە و شوێنکەوتەی نوێ وەرناگرێت، هەتا شوێنکەوتنی مافی تاک بێت! ئایینی مەسیحییش هەرچەند کراوەتە ئایینێکی کراوە و گشتگیر بەڵام لە بنەڕەتدا ئەویش هەر ئایینێکی داخراو و تایبەت بە یەهود بوە، بۆیە ئەمیش شوێنکەوتنی مافی تاک نیە! (جگە لەمەش؛ بە بڕوای ناوبراو دەقی سەرەکیی ئەم ئایینی مەسیحیە، کە "پەیمانی نوێ" یە، بە کەڵکی کاروباری تاکیش نایەت چ جای ئەوەی کاروباری گشتیی کۆمەڵگا ڕێک بخات، بەو پێیەی تەنها ئامۆژگاریی ڕۆحی و ئاکاریی تێدایە و بەرنامە و "شەریعەت" ی تێدا نیە، ئیتر ـ دەڵێت ـ یاسای وای تێدا نیە کە "ته‌نانه‌ت كاروباری باری كه‌سێتیش ڕێك بخات، چ جای كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابوری و جه‌نگ و ئاشتی و..". ئامانجیشی لەم باسە هەر ئەوەیە مەسیحیەتیش بۆ ئەوە نابێت تاک شوێنی بکەوێت!). دەمێنێتەوە تەنها ئیسلام، ئیتر دێت بە وەسفیدا کە چۆن "ئایینێكی گشتگیر و كراوه‌یه به ڕووی هه‌موو مرۆڤایه‌تیدا، و به درێژیی زه‌مان و به پانایی زه‌مین، وه وه‌ك چۆن ڕێنماییه بۆ تاكه‌كان؛ به‌رنامه‌ی ڕاست و ته‌واویشه بۆ كۆمه‌ڵگا"! کە ئەمەش یانی شوێنکەوتنی ئیسلام تاکە مافێکە بۆ تاک، لە هەمو سەردەمێک و لە هەمو شوێنێک، نەک هەر بۆ تاک بەڵکو سیستەمیش.
لێرەوە دەردەکەوێت کە ئیسلامیەکان لەبەرامبەر ڕستەی "ئایین بۆ تاک" تەنها لەوە نیگەران نین کە ئەمە ئەگەر بنەمایەک بێت و کاری پێ بکرێت؛ ئایین دەکاتە پەیوەندی و پابەندبونێکی ڕۆحیی تاک و دەیکشێنێتەوە لە دەوڵەت و فەزای گشتیی کۆمەڵگا، بەڵکو لەوەش نیگەرانن کە ئەو ڕستەیە شوێنکەوتنی هەمو ئایینێک دەکاتە مافی تاک!
خۆی ـ بە ڕواڵەت ـ دەبو بە ڕستەی "ئایین بۆ تاک" خۆشحاڵ بونایە، چونکە ئەگەر سیستەمێکی نا-ئایینیی تۆتالیتار بوایە؛ دەیوت "بێ‌ئایینی بۆ تاک"! بەڵام دیارە ئیسلامیەکان دەزانن ڕستەی "ئایین بۆ تاک" چ مەترسییەکی بۆ نەخشە تایبەتیەکانی ئەوان هەیە!! ئێمەش باش ئەم هەست و هەستیاریانەی ئیسلامیەکان دەخوێنینەوە!
هەندێک تێبینیی تر لەسەر ئەم بڕگەیە لە "کورتە وەڵام" ـەکەی ناوبراو، کە گوایە تێیدا هەڵەی خەڵکی تر دەگرێت:
ـ کاتێک دەیەوێت بەڵگەی دەقی مەسیحی بهێنێتەوە لەسەر ئەوەی یەشوع وەکو مەسیح (بە زاراوەی ئیسلامی "عیسای مەسیح") تەنها بۆ یەهود نێرراوە؛ ئەم ڕستەیە دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "بۆ لای مەڕە گومڕابوەکانی بەنو ئیسڕائل نێرراوە"، ئەم دەقەش دەداتە پاڵ کتێبی "ئیشەعیا"، ئیصحاحی ٥٣.
لە ڕاستیدا ئەم بڕگەیە لە دەقی کتێبی (ئیشەعیا: ٥٣)، کە تێیدا هاتوە دەڵێت: "هەمومان وەکو ڕانە مەڕێک ون بوین و هەر یەکەمان بە لاڕێی خۆیدا ڕۆشتوە، بەڵام خواوەند شانی ئەوەی بە گوناهی هەمومان قورس کردوە" (ئیشەعیا: ٥٣: ٦)؛ وێنەیەک لە کەسێتیی "بەندەیەکی دڵسۆزی خواوەند و ئازارکێش لە ڕێی ئەودا" دەخاتە ڕو، و مەرج نیە مەبەست لێی کەسێتیی (مەسیح) بوبێت، و ئەگەر مەبەست کەسێتیی (مەسیح) یش بوبێت وەکو ئەو فریادڕەسەی یەهود پێش یەشوع چاوەڕوانی هاتنی بون؛ هێشتا دەزانین کە مەرج نیە (یەشوع) بگرێتەوە، یەشوع تەنها لە باوەڕی مەسیحیدا بە "مەسیح" زانراوە و ئینجا هەمو ئاماژەکان و چاوەڕانیەکان و نیشانەکانی "مەسیح" لە دەقە یەهودیەکاندا بەسەر (یەشوع) ـدا سەپێنراوە. هەر بۆیە نوسەرانی دەقەکانی ئینجیل و پاشماوەی پەیمانی نوێ؛ لەژێر کاریگەری / بە گونجاندن لەگەڵ / ئەو دەقانەی پەیمانی کۆن دەقەکانی خۆیان (و وەسفی یەشوع) دادەڕێژن.
لە ڕاستیدا عەلی باپیر لێی نەزانیوە، ئەگەرنا ئەو قسەیە کە گوایە یەشوع وتویەتی "من هەر بۆ بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی بەنو ئیسڕائیل نێرراوم"؛ لە دەقی ئینجیلدا هەیە نەک لە پەیمانی کۆندا! پەیمانی کۆن ـ مەگەر لە باوەڕی مەسیحیدا ـ ئەگەرنا یەک ئاماژەیشی بۆ خودی یەشوع تێدا نیە (جا ئەگەر لێکچونێکیش لە وەسفی کەسێتیی یەشوع لە دەقە مەسیحیەکاندا هەبێت لەگەڵ ئاماژەکانی پەیمانی کۆن بۆ کەسێتیی "مەسیح" ـ یانی فریادڕەسی یەهود ـ؛ ئەوە لەبەر ئەوەیە کە نوسەرانی دەقە مەسیحیەکان بەئەنقەست لەژێر ڕۆشنایی ئەو دەقە یەهودیانەدا وەسفەکانی خۆیان بۆ یەشوع داڕشتوە). ئەوەش لە ئینجیلی (مەتتایوس) ـدا، کە دو جار و بە دو شێوە هاتوە، جارێك کە دەڵێت: کاتێک یەشوع دوازدە نێرراو "حواري" ـەکەی نارد؛ پێی وتن: مەچن بۆلای گەلانی نا-یەهودی، و مەچنە هیچ ئاوەدانییەکی سامیریەکانیشەوە، "بەڵکو بچن بۆلای بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی نەوەی بنەماڵەی ئیسڕائیلەوە" (ئینجیلی مەتتای: ١٠: ٥، ٦). جارێکی تریش کە دەڵێت: ژنێکی کەنعانی داوای لە یەشوع کردوە کوڕێکی چا بکاتەوە کە کوڕەکەی شەیتان چوەتە جەستەیەوە! یەشوعیش ئامادە نەبوە هیچی بۆ بکات و وتویەتی: "من هەر بۆلای بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی نەوەی بنەماڵەی ئیسڕائیل نێرراوم" (ئینجیلی مەتتای: ١٥: ٢١-٢٤).
ئەم هەڵەیەش شتێکی سەیر نیە بۆ ناوبراو، و چاوەڕوانکراوە. نوسەرە ئیسلامیەکان هەمیشە لە بەراوردی ئایینەکان و دەقە ئایینیە جیاوازەکاندا هەر وا کۆڵ و کۆڵەوارن.
ـ لە باسی بون و نەبونی بەرنامە و شەریعەت لە ئینجیلەکاندا؛ قسەکەی عەلی باپیر ڕێک پێچەوانەی قسەی قورئانە! ناوبراو دەڵێت: "(په‌یمانی نوێ) به هه‌ر چوار ئینجیله‌كان و كتێبه‌كانی دیكه‌شه‌وه، ته‌نیا ئامۆژگاریی ڕوحی و ئاكاریی تێدایه، و به‌رنامه (شریعة) یه‌كی تێدا نیه، كه ته‌نانه‌ت كاروباری باری كه‌سێتییش ڕێك بخات، چ جای كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابووری و جه‌نگ و ئاشتی...". لە کاتێکدا قورئان لە سەردەمی خۆیدا داوای لە مەسیحیەکانی سەردەمی خۆی کردوە کە "حوکم" بە ئەحکامی ناو ئینجیل بکەن: "وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ) (المائدة: ٤٧) [زانراوی هەموانیشە کە "ئینجیل" ی سەردەمی هاتنی قورئان؛ هەر هەمان ئەم "ئینجیل" ـەی ئێستایە کە لەبەر دەستدایە]، وەکو چۆن لە هەمان دەقدا پێشتر باسی "حوکمی خوا" لە تەوڕاتدا دەکات و دەڵێت پێغەمبەران و پێشەوایان و زانایانی ئایینییان حوکمیان بە تەوڕات کردوە: "وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللَّهِ... إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ...) (المائدة: ٤٣، ٤٤) و ئینجا باسی هەندێک لە "ئەحکامی تەوڕات" دەکات (المائدة: ٤٥)، ئینجا ئیتر ـ وەکو ڕابورد ـ داوا دەکات مەسیحیەکانیش "حوکم" بەو "ئەحکام"ـانە بدەن کە گوایە خوا لە ئینجلیدا دایبەزاندون. ئینجا دوای ئەوە داوا دەکات پێغەمبەر (و موسوڵمان بەگشتی) "حوکم" بە "ئەحکام" ی ناو قورئان بدات: "وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ، فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ...) (المائدة: 48).
جا یان دەبێت قسەی عەلی باپیر ڕاست بێت، یان قسەی قورئان!
کە خۆی لە ڕاستیدا ئەو باسەی قورئان نیشانەی ئەوەیە ناوەڕۆکی ئینجیل بەڕونی زانراو نەبوە لەو ژینگە ئایینیەدا کە قورئانی تێدا هەڵ‌کەوتوە.
ـ لە کۆتاییدا دەڵێم: مادەم عەلی باپیر وا بیر دەکاتەوە کە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک بۆ ژیان "ئایین" ـە؛ ئیتر کەواتە کێشەی (ئەو ئیسلامیەکانی تر) چیە لەگەڵ ڕستەی "ئایین بۆ تاک"؟! کە ئەمە ـ بەپێی پێناسەکەی ئەو بۆ "ئایین" و تێگەیشتنەکەی ئەو بۆ ئەم ڕستەیە ـ مانای وایە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک تایبەتە بە تاکەوە! و ـ هەر بەپێی ئەوە ـ کەواتە ئەم ڕستەیە ئایینی بەتایبەت نەبەستوەتەوە بە تاکەوە.
بڕوانە ـ بە کاری کێشە و گرفت و ئاڵۆزیە فیکریەکانی خۆی ـ خۆی لە چ گێژاوێکەوە ئاڵاندوە!
ئەو ڕستەیە مافی شوێنکەوتنی هەر ئایینێک دەکاتە مافی ڕەوای هەر تاکێکی کۆمەڵگا (ی کوردی). لای ئەویش خوازراو نیە تاک (ی کوردی) شوێن هەر ئایینێک (ی تر جگە لە ئیسلام) بکەوێت، بۆیە هەوڵ دەدات ئەوە بهێنێتەوە مەیدان کە ئایینەکانی تر زۆربەیان "ئاسمانی" نین، ئەمەش یانی "ئایینی ڕاست" نین، ئینجا ئایینە ئاسمانی (=ڕاست)ـەکانیش هەر ئایینی ئیسلام و یەهودیەت و مەسیحیەتن، بەڵام ئایینی یەهودی ئایینێکی داخراوە و شوێنکەوتەی نوێ وەرناگرێت، هەتا شوێنکەوتنی مافی تاک بێت! ئایینی مەسیحییش هەرچەند کراوەتە ئایینێکی کراوە و گشتگیر بەڵام لە بنەڕەتدا ئەویش هەر ئایینێکی داخراو و تایبەت بە یەهود بوە، بۆیە ئەمیش شوێنکەوتنی مافی تاک نیە! (جگە لەمەش؛ بە بڕوای ناوبراو دەقی سەرەکیی ئەم ئایینی مەسیحیە، کە "پەیمانی نوێ" یە، بە کەڵکی کاروباری تاکیش نایەت چ جای ئەوەی کاروباری گشتیی کۆمەڵگا ڕێک بخات، بەو پێیەی تەنها ئامۆژگاریی ڕۆحی و ئاکاریی تێدایە و بەرنامە و "شەریعەت" ی تێدا نیە، ئیتر ـ دەڵێت ـ یاسای وای تێدا نیە کە "ته‌نانه‌ت كاروباری باری كه‌سێتیش ڕێك بخات، چ جای كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابوری و جه‌نگ و ئاشتی و..". ئامانجیشی لەم باسە هەر ئەوەیە مەسیحیەتیش بۆ ئەوە نابێت تاک شوێنی بکەوێت!). دەمێنێتەوە تەنها ئیسلام، ئیتر دێت بە وەسفیدا کە چۆن "ئایینێكی گشتگیر و كراوه‌یه به ڕووی هه‌موو مرۆڤایه‌تیدا، و به درێژیی زه‌مان و به پانایی زه‌مین، وه وه‌ك چۆن ڕێنماییه بۆ تاكه‌كان؛ به‌رنامه‌ی ڕاست و ته‌واویشه بۆ كۆمه‌ڵگا"! کە ئەمەش یانی شوێنکەوتنی ئیسلام تاکە مافێکە بۆ تاک، لە هەمو سەردەمێک و لە هەمو شوێنێک، نەک هەر بۆ تاک بەڵکو سیستەمیش.
لێرەوە دەردەکەوێت کە ئیسلامیەکان لەبەرامبەر ڕستەی "ئایین بۆ تاک" تەنها لەوە نیگەران نین کە ئەمە ئەگەر بنەمایەک بێت و کاری پێ بکرێت؛ ئایین دەکاتە پەیوەندی و پابەندبونێکی ڕۆحیی تاک و دەیکشێنێتەوە لە دەوڵەت و فەزای گشتیی کۆمەڵگا، بەڵکو لەوەش نیگەرانن کە ئەو ڕستەیە شوێنکەوتنی هەمو ئایینێک دەکاتە مافی تاک!
خۆی ـ بە ڕواڵەت ـ دەبو بە ڕستەی "ئایین بۆ تاک" خۆشحاڵ بونایە، چونکە ئەگەر سیستەمێکی نا-ئایینیی تۆتالیتار بوایە؛ دەیوت "بێ‌ئایینی بۆ تاک"! بەڵام دیارە ئیسلامیەکان دەزانن ڕستەی "ئایین بۆ تاک" چ مەترسییەکی بۆ نەخشە تایبەتیەکانی ئەوان هەیە!! ئێمەش باش ئەم هەست و هەستیاریانەی ئیسلامیەکان دەخوێنینەوە!
هەندێک تێبینیی تر لەسەر ئەم بڕگەیە لە "کورتە وەڵام" ـەکەی ناوبراو، کە گوایە تێیدا هەڵەی خەڵکی تر دەگرێت:
ـ کاتێک دەیەوێت بەڵگەی دەقی مەسیحی بهێنێتەوە لەسەر ئەوەی یەشوع وەکو مەسیح (بە زاراوەی ئیسلامی "عیسای مەسیح") تەنها بۆ یەهود نێرراوە؛ ئەم ڕستەیە دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "بۆ لای مەڕە گومڕابوەکانی بەنو ئیسڕائل نێرراوە"، ئەم دەقەش دەداتە پاڵ کتێبی "ئیشەعیا"، ئیصحاحی ٥٣.
لە ڕاستیدا ئەم بڕگەیە لە دەقی کتێبی (ئیشەعیا: ٥٣)، کە تێیدا هاتوە دەڵێت: "هەمومان وەکو ڕانە مەڕێک ون بوین و هەر یەکەمان بە لاڕێی خۆیدا ڕۆشتوە، بەڵام خواوەند شانی ئەوەی بە گوناهی هەمومان قورس کردوە" (ئیشەعیا: ٥٣: ٦)؛ وێنەیەک لە کەسێتیی "بەندەیەکی دڵسۆزی خواوەند و ئازارکێش لە ڕێی ئەودا" دەخاتە ڕو، و مەرج نیە مەبەست لێی کەسێتیی (مەسیح) بوبێت، و ئەگەر مەبەست کەسێتیی (مەسیح) یش بوبێت وەکو ئەو فریادڕەسەی یەهود پێش یەشوع چاوەڕوانی هاتنی بون؛ هێشتا دەزانین کە مەرج نیە (یەشوع) بگرێتەوە، یەشوع تەنها لە باوەڕی مەسیحیدا بە "مەسیح" زانراوە و ئینجا هەمو ئاماژەکان و چاوەڕانیەکان و نیشانەکانی "مەسیح" لە دەقە یەهودیەکاندا بەسەر (یەشوع) ـدا سەپێنراوە. هەر بۆیە نوسەرانی دەقەکانی ئینجیل و پاشماوەی پەیمانی نوێ؛ لەژێر کاریگەری / بە گونجاندن لەگەڵ / ئەو دەقانەی پەیمانی کۆن دەقەکانی خۆیان (و وەسفی یەشوع) دادەڕێژن.
لە ڕاستیدا عەلی باپیر لێی نەزانیوە، ئەگەرنا ئەو قسەیە کە گوایە یەشوع وتویەتی "من هەر بۆ بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی بەنو ئیسڕائیل نێرراوم"؛ لە دەقی ئینجیلدا هەیە نەک لە پەیمانی کۆندا! پەیمانی کۆن ـ مەگەر لە باوەڕی مەسیحیدا ـ ئەگەرنا یەک ئاماژەیشی بۆ خودی یەشوع تێدا نیە (جا ئەگەر لێکچونێکیش لە وەسفی کەسێتیی یەشوع لە دەقە مەسیحیەکاندا هەبێت لەگەڵ ئاماژەکانی پەیمانی کۆن بۆ کەسێتیی "مەسیح" ـ یانی فریادڕەسی یەهود ـ؛ ئەوە لەبەر ئەوەیە کە نوسەرانی دەقە مەسیحیەکان بەئەنقەست لەژێر ڕۆشنایی ئەو دەقە یەهودیانەدا وەسفەکانی خۆیان بۆ یەشوع داڕشتوە). ئەوەش لە ئینجیلی (مەتتایوس) ـدا، کە دو جار و بە دو شێوە هاتوە، جارێك کە دەڵێت: کاتێک یەشوع دوازدە نێرراو "حواري" ـەکەی نارد؛ پێی وتن: مەچن بۆلای گەلانی نا-یەهودی، و مەچنە هیچ ئاوەدانییەکی سامیریەکانیشەوە، "بەڵکو بچن بۆلای بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی نەوەی بنەماڵەی ئیسڕائیلەوە" (ئینجیلی مەتتای: ١٠: ٥، ٦). جارێکی تریش کە دەڵێت: ژنێکی کەنعانی داوای لە یەشوع کردوە کوڕێکی چا بکاتەوە کە کوڕەکەی شەیتان چوەتە جەستەیەوە! یەشوعیش ئامادە نەبوە هیچی بۆ بکات و وتویەتی: "من هەر بۆلای بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی نەوەی بنەماڵەی ئیسڕائیل نێرراوم" (ئینجیلی مەتتای: ١٥: ٢١-٢٤).
ئەم هەڵەیەش شتێکی سەیر نیە بۆ ناوبراو، و چاوەڕوانکراوە. نوسەرە ئیسلامیەکان هەمیشە لە بەراوردی ئایینەکان و دەقە ئایینیە جیاوازەکاندا هەر وا کۆڵ و کۆڵەوارن.
ـ لە باسی بون و نەبونی بەرنامە و شەریعەت لە ئینجیلەکاندا؛ قسەکەی عەلی باپیر ڕێک پێچەوانەی قسەی قورئانە! ناوبراو دەڵێت: "(په‌یمانی نوێ) به هه‌ر چوار ئینجیله‌كان و كتێبه‌كانی دیكه‌شه‌وه، ته‌نیا ئامۆژگاریی ڕوحی و ئاكاریی تێدایه، و به‌رنامه (شریعة) یه‌كی تێدا نیه، كه ته‌نانه‌ت كاروباری باری كه‌سێتییش ڕێك بخات، چ جای كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابووری و جه‌نگ و ئاشتی...". لە کاتێکدا قورئان لە سەردەمی خۆیدا داوای لە مەسیحیەکانی سەردەمی خۆی کردوە کە "حوکم" بە ئەحکامی ناو ئینجیل بکەن: "وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ) (المائدة: ٤٧) [زانراوی هەموانیشە کە "ئینجیل" ی سەردەمی هاتنی قورئان؛ هەر هەمان ئەم "ئینجیل" ـەی ئێستایە کە لەبەر دەستدایە]، وەکو چۆن لە هەمان دەقدا پێشتر باسی "حوکمی خوا" لە تەوڕاتدا دەکات و دەڵێت پێغەمبەران و پێشەوایان و زانایانی ئایینییان حوکمیان بە تەوڕات کردوە: "وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللَّهِ... إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ...) (المائدة: ٤٣، ٤٤) و ئینجا باسی هەندێک لە "ئەحکامی تەوڕات" دەکات (المائدة: ٤٥)، ئینجا ئیتر ـ وەکو ڕابورد ـ داوا دەکات مەسیحیەکانیش "حوکم" بەو "ئەحکام"ـانە بدەن کە گوایە خوا لە ئینجلیدا دایبەزاندون. ئینجا دوای ئەوە داوا دەکات پێغەمبەر (و موسوڵمان بەگشتی) "حوکم" بە "ئەحکام" ی ناو قورئان بدات: "وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ، فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ...) (المائدة: 48).
جا یان دەبێت قسەی عەلی باپیر ڕاست بێت، یان قسەی قورئان!
کە خۆی لە ڕاستیدا ئەو باسەی قورئان نیشانەی ئەوەیە ناوەڕۆکی ئینجیل بەڕونی زانراو نەبوە لەو ژینگە ئایینیەدا کە قورئانی تێدا هەڵ‌کەوتوە.
ـ لە کۆتاییدا دەڵێم: مادەم عەلی باپیر وا بیر دەکاتەوە کە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک بۆ ژیان "ئایین" ـە؛ ئیتر کەواتە کێشەی (ئەو ئیسلامیەکانی تر) چیە لەگەڵ ڕستەی "ئایین بۆ تاک"؟! کە ئەمە ـ بەپێی پێناسەکەی ئەو بۆ "ئایین" و تێگەیشتنەکەی ئەو بۆ ئەم ڕستەیە ـ مانای وایە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک تایبەتە بە تاکەوە! و ـ هەر بەپێی ئەوە ـ کەواتە ئەم ڕستەیە ئایینی بەتایبەت نەبەستوەتەوە بە تاکەوە.
بڕوانە ـ بە کاری کێشە و گرفت و ئاڵۆزیە فیکریەکانی خۆی ـ خۆی لە چ گێژاوێکەوە ئاڵاندوە!
"ئایین بۆ تاک و دیمۆکراسی بۆ هەموان"
عەلی باپیر، و هەمو ئیسلامیەکانی تر، زۆر لەوە نیگەران بون کە کۆنفڕانسی ڕێکخراوی (دابڕان) بە ناونیشانی "ئایین بۆ تاک و دیمۆکراسی بۆ هەموان" بەڕێوە چو. لە تێگەیشتنی سادەی ئەوانیشدا واتای ئەم ناونیشانە ئاشکرایە: ئایینداری وەکو مافێک بۆ تاک دابین کراوە، هەمو تاکێک دەتوانێت لە ژیانی خۆیدا ئاییندار بێت، بەڵام ئەو سیستەم و یاسایەی کە کۆنترۆڵی هەموان دەکات و دەبێتە یاسای باڵادەست بەسەر کۆمەڵگاوە؛ دەبێت سیستەمێکی "دیمۆکرات" بێت کە هەموان کۆ بکاتەوە و دەوڵەتی خەڵک بێت، نەک سیستەمێکی "تیۆکرات" بێت و دەوڵەتی ئایینێک بێت. دەبێت ئەو دەوڵەتە ڕەوایەتی و "شەرعیەت" ی لە خەڵکەوە وەرگرتبێت، نەک لە ئایینێکەوە و لە "پیرۆزبایی" ی پیاوانی ئایینیی ئایینێکەوە و لەسەر ئەم بنەمایە دروست بوبێت.
ئیسلامیەکان، و ـ بۆ نمونە ـ عەلی باپیر، دەزانن کە ئەمە ناوەڕۆک و کڕۆکی عەلمانیەتە. جا عەلمانیەت لای ئەوان وەکو دێوەزمەیەک وایە و لە خەونەکانیان ڕایان‌دەچڵەکێنێت؛ دێن بیانو لەو دروشمە "ئایین بۆ تاک و دیمۆکراسی بۆ هەموان" دەگرن. ئیتر دەڵێن: ئایینی ئیسلام تەنها ڕێکخەری کاروباری تاک نیە، بەڵکو سیستەم و دەوڵەتدارییشە. بۆ نمونە: عەلی باپیر لێرەدا دەڵێت: ئیسلام تەنها (بونناسی و جیهانبینی و "ئیمان" و "عه‌قیده" و "ته‌قوا" و خواپه‌رستی ، ڕه‌وشت و ئاكاری به‌رز و ئه‌ده‌ب و ڕێ‌وڕه‌سمه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان) نیە، بەڵکو (به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و...) ـیشه.
لەم وتارە چ شتێک دەخوێنینەوە:
* ئیسلامیەکان نایانەوێت ئیسلام پەیامێكی ڕۆحی و ڕەوشتی بێت کە مرۆڤ خۆیی لەسەر پەروەردە بکات، بەڵكو دەیانەوێت یاسایەکی ئایینی/مەزهەبی بەسەر ملی خەڵكەوە زاڵ بێت و کۆمەڵگا لە قاڵب بدات و بنەمای دەوڵەت لەسەر ڕەوایەتی "مەشروعیەت" ی ئایینی دابمەزرێت و "دەستور" هەر بریتی بێت لە یاسا ئیسلامیەکان، و کۆمەڵگا دابەش بکرێت بۆ چەند گروپ و "تائیفە" یەکی ئایینی و مەزهەبی، و لەسەر بنەمای ئەم جیاکاریە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و هەر گروپ و "تائیفە" یەک؛ هەم بە یاسای ئایینیی خۆیان کاروباریان ڕێک بخرێت، و هەم ملکەچی ئەو یاسایە بن کە ئیسلام دایناوە بۆ کەمایەتیە ئایینیەکان و مەرجەکانی قبوڵ‌کردنیان لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا. ئینجا لەمانەش گرنگتر بەلایانەوە؛ ئەوەیە ئەوانەی کاروباری دەسەڵات دەگرنە دەست؛ هەر هەمان ئەو کەسێتیە ئایینی (ئیسلامی)ـانە بن کە هێمای تەوژمە ئیسلامیەکەن. بەکورتی: لای ئەوان ئیسلام بەتەواوی دەبێتە "بەدیل" ی ئەو سیستەم و دام‌ودەزگایەی کە هەیە. ئەمە نەخشەکەی ئەوانە، کە فرمان و ئامانجی تەوژمە عەلمانیەکەش ئەوەیە بەربەستی دڵنیایی بەردەم ئەو نەخشەیە بن.
* ئیسلامیەکان بەوە ڕازی نین کە ئێستە بەرنامە و سیستەمێکی سیاسی و ئابوری و یاسایی و بەرگری هەیە. لای ئەوان ئەمە سیستەم نیە، چونکە ئیسلامی نیە و بە ناوی ئیسلامەوە نیە. لای ئیسلامیەکان "حەق" حەق نیە ئەگەر بە ناوی ئیسلامەوە نەبێت.
ئیسلامیەکان بۆ خۆیان لەژێر سایەی سیستەمە نا-ئیسلامیەکان و ـ بەگشتی ـ نا-ئایینیەکان دەژین و لە خێر و بێریان دەخۆن، بەڵام ـ وا دیارە ـ خۆیان داگرتوە بۆ ڕوخاندنی ئەو سیستەمە و دامەزراندنی سیستەمی خۆیان.
ئاخر زۆرە سەیرە ئێستە ئیسلامیەکانی ـ بۆ نمونە ـ ئەم هەرێمە لەژێر سایەی "به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و.." ی هەرێمدا دەژین، و هێشتا پێیان وایە ئەم هەرێمە لەو "بەرنامە سیاسی و ئابوری.."ـەی کەمە!
خۆ تەوژمی عەلمانی تەنها ئازادیی ئایینداریی بۆ تاکەکان دابین نەکردوە، بەڵکو سیستەمێکی سیاسی و یاساییشی دابین کردوە کە جێی شوێنکەوتوانی هەمو هەمو ئایین و ئایینزا جیاوازەکانی تێدا دەبێتەوە بەبێ لایەنگری لە یەکێکیان و سەرکوتکردنی ئەوانی تر.
دەوڵەتی نوێ تەنها ئازادیی تاکەکان لە هەڵبژاردنی ئایین و ئایدیۆلۆجیادا دابین ناکات، بەڵکو سیستەمێکی سیاسی و ئابوری و یاسایی و بەرگرییشە. خۆ تەوژمی عەلمانی نەهاتوە تەنها ئازادیی بیروباوەڕی شەخسی دابین بکات و بڵێت: بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگا و بەرنامەی سیاسی و ئابوری... هیچمان پێ نیە! هەتا عەلی باپیر ڕامان‌بگرێت و بڵێت: ئێوە "به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ..." ـتان پشت‌گوێ خستوە!
ئەو (به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و...) ـەی ناوبراو شیوەنی بۆ دەکات؛ هەموی بە ئامادەیی هەیە و ـ "ئەز قەزا" ـ ناوبراو خۆیشی لەژێر سایەیدا دەژی. هێشتا پێی وایە ونە و ئامادە نیە!
بۆچی؟ تەنها لەبەر ئەوەی بە ناوی ئیسلامەوە نیە!
بۆیە دەڵێم: لای ئیسلامیەکان "حەق" حەق نیە و پەسەندی ناکەن، ئەگەر بە ناوی ئیسلامەوە نەبێت.
ئەمەیە مەترسیی ڕاستەقینەی ئەم تەوژمە ئایینگەرایە، کە ئایین دەکەنە "بەدیل" ی هەمو دەسکەوتە نوێیەکانی مرۆڤ.
مرۆڤ ئێستە گەیشتوەتە ڕێکەوتنێک لەسەر شێوەی دەوڵەتی نوێ. ئەم دەوڵەتە نوێیە بە پلەیەک پێشکەوتوتر و گونجاوتر و سەرکەوتوترە لە دەوڵەتی ئایینی و مەزهەبیی سەدەکانی ناوەڕاست کە هەر بواری بەراوردیان نیە.
ئەو دەوڵەتە ئایینی/مەزهەبیەی قەڵاکانی سەدەکانی ناوەڕاست؛ لەسەر جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی وەستابون. هاوڵاتیان یەکسان نەبون لەبەرامبەر یاسادا. یاسایەکی مەدەنی هەر بونی نەبو. هەمو "تائیفە" یەکی ئایینی؛ یاسای ئایینیی خۆیی هەبو. هەمو تائیفەکانیش ملکەچی ئەو یاسا ئایینیە بون کە بەپێی ئایین/مەهەبی تائیفەی باڵادەست داڕێژرابو. و ئەم دەوڵەت/قەڵایە بەرامبەر دەوڵەت/قەڵاکانی تر؛ هیچ لێپرسراوێتییەکی یاسایی نەبو، هەر بۆیە هیچ شتێکیش لە داگیرکاریی دەوڵەت/قەڵاکانی تر نەیدەپاراست، مەگەر ڕێکەوتنە سیاسی و شەخسیەکان (کە ئەمەش باجی زۆری هەبو) یان سەختی و قایمیی قەڵا، چونکە هیچ یاسایەکی نێودەوڵەتی و ڕێککەوتنێکی جیهانی لەسەر مافی مرۆڤ و سنور و ڕێزی دەوڵەتان لە گۆڕێدا نەبو. ئەوە چەرخی زێڕینی دەوڵەتە ئایینیەکان بو. ئەوە "گوزەشت"، بەڵام ئیسلامیەکان (و حیزبە ئایینیە توندەکانی تر لە جیهاندا) دەیانەوێت ئەو دەوڵەتە ئایینیەی قەڵاکانی سەدەکانی ناوەڕاست زیندو بکەنەوە! تەنها "عەلمانیەت" یش دەتوانێت پێش بەم خەونەی ئەوان بگرێت، ئەویش کاتێک ئەم عەلمانیەتە بڕگەیەک بێت لە دەستوری وڵات، ئەگەرنا هیچ گەرەنتییەک نیە.
* دەکرێت پرسیار بکەین: لە یاسای ئەم وڵاتە خۆرهەڵاتیانەدا چی هەیە بەپێی یاسا ئیسلامیەکان نەبێت؟ چەند شتێکن کە ـ وا دیارە ـ ئامانجی ئیسلامیەکانن: یاسای ئیسلامیی سزادان، وەکو کوشتنی ئەوەی ئایینی گۆڕیوە، و بڕینی دەستی دز، و کوشتنی ئەوەی ناپاکیی هاوسەریی کردوە بە بەردباران. و هەندێک شتی تر، وەکو جیاکردنەوەی زیاتری تائیفە ئایینی/مەزهەبیەکان و تەسککردنەوەی زیاتری ئازادیەکانیان، و سەندنی سەرانە لێیان لەبەرامبەر ڕێگەدان بە بونیان! دیارە ئیسلامیەکان بۆ ئەم ئامانجانە داوای "حوکمی ئیسلامی" دەکەن، ئەگەرنا یاسای ئەم وڵاتە خۆرهەڵاتیانە زۆر جیاواز نیە لە یاسا ئیسلامیەکان، جگە لەوانەی کە باسمان کرد.
* عەلی باپیر کاتێک دەیەوێت بیسەلمێنێت کە ئیسلام سیاسەت و دەوڵەتدارییشە؛ نمونە بە چەند دەقێک دەهێنێتەوە:
ـ دەقێک باسی گێڕانەوەی سپاردە و "ئەمانەت" بۆ خاوەنەکەی دەکات: "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا" (النساء: ٥٨). ناوبراو لێرەدا سپاردە و "ئەمانەت" ی بە "سپارده‌ی حوكمڕانی" لێک‌‌داوەتەوە. ئەم لێکدانەوەیە لەسەر ئەو بنەمایەوە هاتوە کە لە "تەفسیر" دا هاتوە کە ئەم دەقە ڕوی دەمی لە کاربەدەست و "ئەمیر"ەکانە، بۆیە بە "ئەمانەت" ی بەڕێوەبردن و کاربەدەستی لێک‌دراوەتەوە. بیروڕایەکی تریش دەڵێت: مەبەست هەمو "ئەمانەت" ـێکە. خۆی دەبێت بزانرێت هۆکار و چوارچێوەی هاتنی دەقەکە لە کاتی خۆیدا چی بوە هەتا بزانرێت بۆ چ مەبەستێک وتراوە. بەڵام ئەوەی لێرەدا سەیرە؛ دەقەکە دوای ئەوە دەڵێت: "وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ" (النساء: ٥٨)، کە بەڕواڵەت باسی دادگەری لە "حوکم" ـدا دەکات، کەچی ناوبراو بەسی ئەمەیان ناکات، کە ـ بە ڕواڵەت ـ بۆ مەبەستەکەی خۆی گونجاتر و زەقترە! دیارە دەزانێت ئەم "حوکم" ـە لێرەدا بەو واتا سیاسیە نیە کە ئێستە وشەکە هەیەتی، بەڵکو مەبەست بڕاندنەوەی کێشەی نێوان دو کەس یان دو لایەنە بە دیاریکردنی مافی لایەک. ئەو کارەی کە ڕیشسپیی گوندێکیش دەتوانێت بیکات!
ـ دەقێک ـ کە دوای دەقی پێشو هاتوە ـ فەرمان دەکات کە دەبێت موسوڵمانان گوێڕایەڵیی خوا و پێغەمبەر و کاربەدەستانیان ببن: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا! أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ" (النساء: ٥٩).
ـ هەر ئەو دەقە دوای ئەوە دەڵێت: کاتێک موسوڵمانان لەسەر بابەتێک کەوتنە کێشە و ناکۆک بون، لەنێوان خۆیاندا یان لەگەڵ کاربەدەستانیاندا؛ بیگێڕنەوە بۆلای خوا و پێغەمبەر: "فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ" (النساء: ٥٩).
ـ دەقێكی تر کە دەڵێت: ئەگەر گروپێکی موسوڵمانان لەگەڵ گروپێکی تریاندا بەشەڕ هاتن و دوای هەوڵی ئاشتەواییش گروپێکیان هەر سور بو لەسەر دەسترێژی بۆسەر ئەوی تر؛ دەبێت لەگەڵ ئەم گروپە شەڕ بکرێت هەتا واز دەهێنێت: "فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ" (الحجرات: ٩).
ـ دەقێکی تری قورئان کە چەند جۆرێک سزای سەخت دادەنێت بۆ ئەوانەی لەگەڵ "خوا و پێغەمبەر" دەجەنگێن یان ڕێگری و چەتەیی دەکەن و ئاسایشی خەڵک تێک‌دەدەن: کوشتار بکرێن یان بە داردا هەڵبواسرێن یان ڕاست و چەپ دەست و قاچیان ببڕرێت یان دور بخرێنەوە: (المائدة: ٣٣).
ـ دەقێك کە ڕاوێژ بە پێویست دادەنێت بۆ کاروبارەکان: "وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ" (الشورى: ٣٨). ئەمە هەر "ڕاوێژ" ە خێڵەکیەکەیە کە پێش ئیسلامیش هەبوە و وەکو خەسڵەتێکی باشی ئەمیر و پیرەکانی خێڵەکان باس کراوە کە پێویستە ڕاوێژ بە "پیاوانی مەجلیس"ـەکەی خۆی بکات پێش ئەوەی بڕیاری یەک‌لاکەرەوە بدات، دوای ڕاوێژەکەش بڕیاری کۆتایی هەر لای خۆیەتی. بەڵام ئیسلامیەکان، ئەوانەیان کە دەیانەوێت نوسخەیەکی دەستکاری‌کراو بەپێی فیکری خۆیان لە بنەمای دیمۆکراسی پەسەند بکەن؛ ئەم ڕاوێژ "شوری" یە بە "دیمۆکراسی" لێک‌دەدەنەوە! لە کاتێکدا لە شێوە و شێواز و لە مەبەست و لە چوارچێوەی فیکرییشدا جیاوازن.
ـ دەقێک کە موسوڵمان هەڵ‌دەنێت دادگەر و دادپەوەر بێت: "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا! كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ" (النساء: ١٣٥).
مەبەستی ئەم دەقانە، کۆمەڵێک بابەتە کە هەر بەڕێوەبردن و دەسەڵات و "مەرجیعیەت" ێکی کۆن و هاوچەرخیش دابینیان دەکات: کاربەدەست دەبێت کارەکەی و لێپرسراوێتیەکەی وەکو "ئەمانەت" ێک چاو لێ بکات. گوێڕایەڵیی کاربەدەست و کارکردن بە فەرمان و ڕێنماییەکانی؛ ئەرکی هاوڵاتی و ئەوانەیە کە لەژێر دەستیدا کار دەکەن. کاتێک لەنێوان خەڵک و کاربەدەستاندا ناکۆکی دەبێت؛ بابەتەکە بە گەڕانەوە بۆ "دەستور" چارە دەکرێت. ئەگەر گروپێک ئاشتەوایی نیشتمانی تێک‌بدات و لە دەسەڵاتی پەسەندکراوی خەڵک یاخی ببێت و چەک هەڵ‌بگرێت؛ وەکو دەرچو لە یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. ئەوەی چەتەیی و ڕێگری دەکات و ئاسایش تێک‌دەدات؛ سزای قورسی هەیە (لە یاسای نوێدا سزای قورسی گونجاو هەیە کە زۆر لەو سزایانە گونجاوترن کە لە دەقەکەدا هاتوە). ڕاوێژکردن خەڵکانی تر؛ بۆ هەمو مرۆڤێک کارێکی باش و ڕاستە، بەتایبەتی بۆ ئەوەی کارێکی بەدەستە و فەرمانەکانی کاریگەریی بۆسەر کۆمەڵێک لە خەڵک هەیە. دادگەری بۆ هەمو مرۆڤێک فەزیلەتێک و ئەرکێکە.
ئیتر ئەمانە لە هەمو گروپێکدا دەکرێت بێنە جێ. دیارە لە کۆمەڵگای ئیسلامی و لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئیسلامیدا؛ شێوازێکی تایبەتی وەردەگرن، بەڵام ناوەڕۆکی جەوهەریی ئەمانە لە هەمو سیستەمێکدا دەکرێت دابین بکرێن. ئەمانە بەها و فێرکاریی گەردونین، هەرچەند لە هەر کولتور و سیستەمێکدا شێوە و شێوازی جیاواز وەردەگرن.
ئەگەر لە سەردەمێکدا قورئان ئەمانەی ئەم ڕێنماییانەی داوە بە خەڵک؛ لەبەر ئەوە بوە کە لەو کۆمەڵگایەدا هەر ئەو سیستەمە هەبوە کە ئیسلام دروستی کردوە. ئێستە کە سیستەمێک ئامادەیە و دیمۆکراتە و خەڵک هەڵی دەبژێرێت و وەزارەتی دادی هەیە و "دەستور" هەیە و پارلەمانی هەیە و هەمو خەڵک لەوێ نوێنەری هەیە؛ ئیتر چ بۆنە و "موناسەبەت" ێکی هەیە ئیسلامیەکان ئەو ڕێنماییانە وەکو ناونیشانی سیستەمێکی بەدیل بخەنە ڕو؟
ئەگەر ناوبراو ئامانجی ئەوەیە کە بڵێت: لە ئیسلامیشدا سیستەم و دەوڵەت و دەوڵەتداری هەیە و ئیسلام بەبێ سیستەمی سیاسی جێبەجێ ناکرێت و دەقەکان بونی دەسەڵاتێکی ئایینی دەخوازن کە یاساکان جێبەجێ بکات، و ئیسلام تەنها پەیامێکی ڕۆحی نیە بۆ تاک و دەبێت کۆمەڵگایش بەڕێوە ببات؛ ئێمەش ئەوە دەزانین کە ئیسلام لە ڕابردودا بەو شێوەیە بوە و هەر لە بنەڕەتەوە ئیسلام سیستەمێکی دروست کردوە و هەم ژیانی ڕۆژانەی تاکەکانی بەڕێوە بردوە و هەم دەوڵەتی هەبوە.
بەڵام ئیسلام بەو شێوەیە چیی دروست کردوە؟ کۆمەڵگایەکی داخراو و دەوڵەتێکی ئایینی/مەزهەبی کە لەسەر جیاکاری و دابەشکردنی کۆمەڵگا بۆ تائیفەگەلی جیاواز و نایەکسان. کە ئەم مۆدێلە بۆ ئێستە نەک هەر گونجاو نیە، بەڵکو هەر کراو و "مومکین" یش نیە. یان دەبێت ئەو دەوڵەتە ئایینیە هەمو خەڵکانێکی جیاواز سەرکوت بکات (وەکو چۆن دەوڵەت و هێزە ئیسلامیەکانی ئێستە وا دەکەن) بۆ ئەوەی کۆمەڵگایەکی ئیسلامی دروست بکات، و کەمینە ئایینی و مەزهەبیەکانیش بکاتە هاوڵاتیی پلە دو و خوارتر. هەمو دەوڵەتێکی ئایینییش هەر ئەوە بەرهەمەکەی بوە.
بۆ ئێستە؛ بەدیل هەر دەوڵەتی نوێیە، دەوڵەتێک کە کۆمەڵگایەکی مەدەنی (بە واتای کۆمەڵگای بەڕێوەبراو بە یاسای مەدەنی) دروست بکات، دیمۆکرات بێت، لەسەر بنەمای ئایین دانەمەزرابێت بۆ ئەوەی جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی نەکات لەنێوان هاوڵاتیاندا.
جا ئیتر ئیسلامیەکان دەبێت بڕیاری خۆیان بدەن: یان سور دەبن لەسەر ئامانجی دەوڵەتی ئایینی وەکو بەدیلێک بۆ دەوڵەتی نوێ، یان لە ئاستی سەردەمەکەدا دەبن و واقیعبین دەبن و واز لە ئامانجی دەوڵەتی ئایینی دەهێنن و دەوڵەتی نوێ پەسەند دەکەن، مادەم ئەو دەوڵەتە بنەماکانی دیمۆکراسی و دادپەروەری و ڕێزگرتنی دەستور ڕەچاو بکات.
چونکە ئەوان هەمو خەڵک نین، وەکو زۆربەی کۆمەڵگا خۆرهەڵاتیەکانیش هەموی موسوڵماننشین نیە، ئەگەر موسوڵمان‌نشینیش بێت؛ هەموی سەر بە یەک ڕێبازی ئیسلامی نیە، لەبەر ئەوە باشترین چارەسەر بۆ بەڕێوەبردنی ئەم کۆمەڵگایانە بە شێوەیەک هەمو لایەک مافی بون و خۆبەیان‌کردنی هەبێت؛ لەبریی سیستەمی ئایینی و مەزهەبی؛ سیستەمێکی نا-ئایینی و نا-مەزهەبی هەبێت، کە هەموانی تێدا جێ ببێتەوە، بەو مەرجەی دیمۆکرات بێت و ـ سەرباری ئازادیی ئایینی و فیکری ـ ئازادیی سیاسییش دابین بکات.
هەر ئەمەیشە ئامانج و مەبەستی "ئایین بۆ تاک، و دیمۆکراسی بۆ هەموان". ناکرێت تاکە ئایینێک و ڕێبازێک کۆنتڕۆڵی بارودۆخ و چارەنوسی هەموان بکات. لێرەدا دیمۆکراسی بەدیلێک نیە بۆ ئایین و فیکری تاکەکان بەڵکو بەڕێوەبردنی فەزای گشتیی کۆمەڵگایە بە شێوەیەک کە هەمو تاکێک ماف و ئازادیی ئایینی و فیکری و سیاسیی خۆی وەربگرێت.
و ئیتر عەلمانیەت سەپاندنی نا-ئایینی‌بون نیە، بەڵکو ڕێگرتنە لە هەوڵی سەپاندنی ئایینی‌بون. چونکە عەلمانیەت لەم باس‌وخواسەدا بریتیە لە نا-ئایینی‌بونی دەوڵەت، نەک نا-ئایینی‌بونی تاکەکان. ئیتر دەوڵەت سەر بە ئایینێک/مەزهەبێک نابێت، و ئەم ئایین/مەزهەبە ناسەپێنێت، بەڵکو ئازادیی ئایینەکان و مەزهەبەکان دابین دەکات، و مافی تاک لە شوێنکەوتنی هەر ئایین و مەزهەب و فیکر و ڕێبازێکی نا-ئایینییش دەستەبەر دەکات. و هەمو لایەکیش لەبەردەم یاسادا یەکسانن.
بەکورتی: تەوژمی عەلمانی، بەمەبەست ئایین دەکاتە هەڵبژاردنی تاکەکەس، و بەمەبەست تێدەکۆشێت بۆ ئەوەی دەوڵەت دەوڵەتی ئایینی (بۆ نمونە ئیسلامی) نەبێت. لای عەلمانیەکان ئامانجە دەوڵەت بە ناوی ئیسلام و لەسەر بنەمای یاسای ئیسلامی نەبێت و ڕەوایەتی لە ئیسلامەوە وەرنەگرێت. لەبەر ئەوە نیە نەزانن ئیسلام لە ڕابردودا بەبێ دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی کاری لەبەر نەڕۆشتوە و یاسا ئیسلامیەکان بەبێ دەسەڵاتی ئیسلامی بەڕێوە ناچن. بەڵام دەرکی ئەوەیان کردوە کە ئەو جۆرە دەوڵەت و دەوڵەتداریە لەگەڵ کۆمەڵگای نوێ و ئامانجی پاراستنی ئازادیەکانی تاک و ڕەچاوکردنی فرەڕەنگی و فرەکولتوری و مافی کەمینەکان و ئایین و ئایینزا جیاوازەککان ناگونجێت.
و بڕوام وایە جەماوەری خەڵکیش یاسای ئایینییان ناوێ، ئەگەر بیانویستایە دەنگیان دەدا بە ئیسلامیەکان. خەڵک ئەوەندە تێگەیشتون کە ئەگەر یاسای ئایینی جێبەجێ بکرێت؛ وەکو ئەفغانستانی سەردەمی تالیبان، و وەکو ئێرانی کۆماری ئیسلامی، و وەکو عەرەبستانی ژێردەستی بنەمای سعودی/بنەماڵەی وەههابی، و وەکو ناوچە کارەساتبارەکانی ژێر چنگی داعش، دەردەچێت. و لە سەردەمی نوێدا (و ڕاستی؛ لە سەردەمی کۆنیشدا) ئەم دەوڵەتە ئایینیانە بە زەبری ئاگر و ئاسن و لە فەوزای دوای جەنگ و دیکتاتۆریەت دەبێت ئیسلامیەکانیش لەو ڕاستیە تێبگەن کە دەوڵەتی ئایینی و جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی سەردەمی بەسەر چوە، و بێنە سەر ئەو بڕوایەی لە دەوڵەتی نوێدا وەکو هاوڵاتیانی تر مومارەسەی ماف و ئازادیی سیاسی و فیکریی خۆیان بکەن، نەک داوای سیستەمێک بکەن تەنها جێگەی خۆیانی تێدا ببێتەوە.
* سەرنج دەدەین: عەلی باپیر بۆ سەلماندنی ئەوەی ئیسلام ئایینی تاک و سیستەمی کۆمەڵگایشە؛ بەڵگەی بە کۆمەڵێک دەق هێناوەتەوە کە باسی هەندێک بنەمای گشتی دەکەن، وەکو دادپەروەری و ڕاوێژکردن و گەڕانەوە بۆ دەستور و چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ئەوانەی ئاسایش و ئاشتەوایی تێک‌دەدەن. ئیتر باسی ئەو هەمو "حوکم" ـە ئایینەی تری قورئان ناکات کە زەقتر ئاماژە بە فرمان و ئامانجەکانی "دەوڵەتی ئیسلامی" دەکەن و بەڵکو شێوازی مامەڵەی ئەم دەوڵەتە ئیسلامیە لەگەڵ کەمینە ئایینیەکان و شەڕ و جەنگی ئەم دەوڵەتە ئایینیە لەگەڵ دوژمنە ئایینیەکانی ڕون دەکەنەوە.. ئەوانەش وەکو ئەو هەمو دەقانەی فەرمان دەدەن بە کوشتاری نا-موسوڵمانان، بەتایبەتی ئەوانەی سەر بە ئایینیە ئیبراهیمیەکان نین، و ئەوانەش کە سەر بەم ئایینە ئیبراهیمانەن؛ بە سەندنی سەرانە دەست‌هەڵ‌دەگیرێت لە کوشتاریان.. ئیتر هەر کۆمەڵێکی نا-موسوڵمانیش دەوڵەتی ئیسلامی جەنگیان لەگەڵ بکات؛ پیاو (شەڕکەر) یان دەکوژرێن و ژن و منداڵ (شەڕنەکەر) یان دەکرێن بە کۆیلە. ناوبراو باسی ئەم "حوکم" ـە دەوڵەتیە زەقانە ناکات و خۆی بێدەنگ دەکات لێیان. لە کاتێکدا ئەمانە زەقتر ئاماژە بۆ بونی دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی لە ئیسلامدا دەکەن و بەڵکو نیشانەی جیاکەرەوەی ئەو دەسەڵاتە سیاسیە ئیسلامیەیشن.. بەڵام بۆچی خۆی لە باسیان نادات و باسی هەندێک دەقی تر دەکات کە لە هەندێک بنەمای گشتیی دەسەڵاتەکان دەدوێن؛ دیارە: دەزانێت ئەم "حوکم"ـانە ڕوی مەجلیسی هاوچەرخیان نیە، و دەچنە خانەی تێرۆر و قەدەغەی نێودەوڵەتیەوە، و "دەوڵەتی ئیسلامی" ـی (داعش) یش نمونەیەکی زەق و ناشیرینی جێبەجێکردنی ئەو "حوکم" و یاسا ئیسلامیانەی خستە بەر چاوی جیهان، کە ئیسلامیەکانیشی ناچار کردوە خۆیانی لێ بێبەری بکەن، لە کاتێکدا لە دەقەکانیان و کتێبە فیقهیەکانیاندا هەن. ناوبراو چۆن هەوڵ دەدات خۆیان لە داعش بێبەری بکات و ئیسلام لە داعش بێبەری بکات؛ ئەمە لە ئەڵقەی داهاتودا لەسەری دەڕۆین.
ئیسلامیەکان، و ـ بۆ نمونە ـ عەلی باپیر، دەزانن کە ئەمە ناوەڕۆک و کڕۆکی عەلمانیەتە. جا عەلمانیەت لای ئەوان وەکو دێوەزمەیەک وایە و لە خەونەکانیان ڕایان‌دەچڵەکێنێت؛ دێن بیانو لەو دروشمە "ئایین بۆ تاک و دیمۆکراسی بۆ هەموان" دەگرن. ئیتر دەڵێن: ئایینی ئیسلام تەنها ڕێکخەری کاروباری تاک نیە، بەڵکو سیستەم و دەوڵەتدارییشە. بۆ نمونە: عەلی باپیر لێرەدا دەڵێت: ئیسلام تەنها (بونناسی و جیهانبینی و "ئیمان" و "عه‌قیده" و "ته‌قوا" و خواپه‌رستی ، ڕه‌وشت و ئاكاری به‌رز و ئه‌ده‌ب و ڕێ‌وڕه‌سمه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان) نیە، بەڵکو (به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و...) ـیشه.
لەم وتارە چ شتێک دەخوێنینەوە:
* ئیسلامیەکان نایانەوێت ئیسلام پەیامێكی ڕۆحی و ڕەوشتی بێت کە مرۆڤ خۆیی لەسەر پەروەردە بکات، بەڵكو دەیانەوێت یاسایەکی ئایینی/مەزهەبی بەسەر ملی خەڵكەوە زاڵ بێت و کۆمەڵگا لە قاڵب بدات و بنەمای دەوڵەت لەسەر ڕەوایەتی "مەشروعیەت" ی ئایینی دابمەزرێت و "دەستور" هەر بریتی بێت لە یاسا ئیسلامیەکان، و کۆمەڵگا دابەش بکرێت بۆ چەند گروپ و "تائیفە" یەکی ئایینی و مەزهەبی، و لەسەر بنەمای ئەم جیاکاریە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و هەر گروپ و "تائیفە" یەک؛ هەم بە یاسای ئایینیی خۆیان کاروباریان ڕێک بخرێت، و هەم ملکەچی ئەو یاسایە بن کە ئیسلام دایناوە بۆ کەمایەتیە ئایینیەکان و مەرجەکانی قبوڵ‌کردنیان لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا. ئینجا لەمانەش گرنگتر بەلایانەوە؛ ئەوەیە ئەوانەی کاروباری دەسەڵات دەگرنە دەست؛ هەر هەمان ئەو کەسێتیە ئایینی (ئیسلامی)ـانە بن کە هێمای تەوژمە ئیسلامیەکەن. بەکورتی: لای ئەوان ئیسلام بەتەواوی دەبێتە "بەدیل" ی ئەو سیستەم و دام‌ودەزگایەی کە هەیە. ئەمە نەخشەکەی ئەوانە، کە فرمان و ئامانجی تەوژمە عەلمانیەکەش ئەوەیە بەربەستی دڵنیایی بەردەم ئەو نەخشەیە بن.
* ئیسلامیەکان بەوە ڕازی نین کە ئێستە بەرنامە و سیستەمێکی سیاسی و ئابوری و یاسایی و بەرگری هەیە. لای ئەوان ئەمە سیستەم نیە، چونکە ئیسلامی نیە و بە ناوی ئیسلامەوە نیە. لای ئیسلامیەکان "حەق" حەق نیە ئەگەر بە ناوی ئیسلامەوە نەبێت.
ئیسلامیەکان بۆ خۆیان لەژێر سایەی سیستەمە نا-ئیسلامیەکان و ـ بەگشتی ـ نا-ئایینیەکان دەژین و لە خێر و بێریان دەخۆن، بەڵام ـ وا دیارە ـ خۆیان داگرتوە بۆ ڕوخاندنی ئەو سیستەمە و دامەزراندنی سیستەمی خۆیان.
ئاخر زۆرە سەیرە ئێستە ئیسلامیەکانی ـ بۆ نمونە ـ ئەم هەرێمە لەژێر سایەی "به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و.." ی هەرێمدا دەژین، و هێشتا پێیان وایە ئەم هەرێمە لەو "بەرنامە سیاسی و ئابوری.."ـەی کەمە!
خۆ تەوژمی عەلمانی تەنها ئازادیی ئایینداریی بۆ تاکەکان دابین نەکردوە، بەڵکو سیستەمێکی سیاسی و یاساییشی دابین کردوە کە جێی شوێنکەوتوانی هەمو هەمو ئایین و ئایینزا جیاوازەکانی تێدا دەبێتەوە بەبێ لایەنگری لە یەکێکیان و سەرکوتکردنی ئەوانی تر.
دەوڵەتی نوێ تەنها ئازادیی تاکەکان لە هەڵبژاردنی ئایین و ئایدیۆلۆجیادا دابین ناکات، بەڵکو سیستەمێکی سیاسی و ئابوری و یاسایی و بەرگرییشە. خۆ تەوژمی عەلمانی نەهاتوە تەنها ئازادیی بیروباوەڕی شەخسی دابین بکات و بڵێت: بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگا و بەرنامەی سیاسی و ئابوری... هیچمان پێ نیە! هەتا عەلی باپیر ڕامان‌بگرێت و بڵێت: ئێوە "به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ..." ـتان پشت‌گوێ خستوە!
ئەو (به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاشتی و جه‌نگ و...) ـەی ناوبراو شیوەنی بۆ دەکات؛ هەموی بە ئامادەیی هەیە و ـ "ئەز قەزا" ـ ناوبراو خۆیشی لەژێر سایەیدا دەژی. هێشتا پێی وایە ونە و ئامادە نیە!
بۆچی؟ تەنها لەبەر ئەوەی بە ناوی ئیسلامەوە نیە!
بۆیە دەڵێم: لای ئیسلامیەکان "حەق" حەق نیە و پەسەندی ناکەن، ئەگەر بە ناوی ئیسلامەوە نەبێت.
ئەمەیە مەترسیی ڕاستەقینەی ئەم تەوژمە ئایینگەرایە، کە ئایین دەکەنە "بەدیل" ی هەمو دەسکەوتە نوێیەکانی مرۆڤ.
مرۆڤ ئێستە گەیشتوەتە ڕێکەوتنێک لەسەر شێوەی دەوڵەتی نوێ. ئەم دەوڵەتە نوێیە بە پلەیەک پێشکەوتوتر و گونجاوتر و سەرکەوتوترە لە دەوڵەتی ئایینی و مەزهەبیی سەدەکانی ناوەڕاست کە هەر بواری بەراوردیان نیە.
ئەو دەوڵەتە ئایینی/مەزهەبیەی قەڵاکانی سەدەکانی ناوەڕاست؛ لەسەر جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی وەستابون. هاوڵاتیان یەکسان نەبون لەبەرامبەر یاسادا. یاسایەکی مەدەنی هەر بونی نەبو. هەمو "تائیفە" یەکی ئایینی؛ یاسای ئایینیی خۆیی هەبو. هەمو تائیفەکانیش ملکەچی ئەو یاسا ئایینیە بون کە بەپێی ئایین/مەهەبی تائیفەی باڵادەست داڕێژرابو. و ئەم دەوڵەت/قەڵایە بەرامبەر دەوڵەت/قەڵاکانی تر؛ هیچ لێپرسراوێتییەکی یاسایی نەبو، هەر بۆیە هیچ شتێکیش لە داگیرکاریی دەوڵەت/قەڵاکانی تر نەیدەپاراست، مەگەر ڕێکەوتنە سیاسی و شەخسیەکان (کە ئەمەش باجی زۆری هەبو) یان سەختی و قایمیی قەڵا، چونکە هیچ یاسایەکی نێودەوڵەتی و ڕێککەوتنێکی جیهانی لەسەر مافی مرۆڤ و سنور و ڕێزی دەوڵەتان لە گۆڕێدا نەبو. ئەوە چەرخی زێڕینی دەوڵەتە ئایینیەکان بو. ئەوە "گوزەشت"، بەڵام ئیسلامیەکان (و حیزبە ئایینیە توندەکانی تر لە جیهاندا) دەیانەوێت ئەو دەوڵەتە ئایینیەی قەڵاکانی سەدەکانی ناوەڕاست زیندو بکەنەوە! تەنها "عەلمانیەت" یش دەتوانێت پێش بەم خەونەی ئەوان بگرێت، ئەویش کاتێک ئەم عەلمانیەتە بڕگەیەک بێت لە دەستوری وڵات، ئەگەرنا هیچ گەرەنتییەک نیە.
* دەکرێت پرسیار بکەین: لە یاسای ئەم وڵاتە خۆرهەڵاتیانەدا چی هەیە بەپێی یاسا ئیسلامیەکان نەبێت؟ چەند شتێکن کە ـ وا دیارە ـ ئامانجی ئیسلامیەکانن: یاسای ئیسلامیی سزادان، وەکو کوشتنی ئەوەی ئایینی گۆڕیوە، و بڕینی دەستی دز، و کوشتنی ئەوەی ناپاکیی هاوسەریی کردوە بە بەردباران. و هەندێک شتی تر، وەکو جیاکردنەوەی زیاتری تائیفە ئایینی/مەزهەبیەکان و تەسککردنەوەی زیاتری ئازادیەکانیان، و سەندنی سەرانە لێیان لەبەرامبەر ڕێگەدان بە بونیان! دیارە ئیسلامیەکان بۆ ئەم ئامانجانە داوای "حوکمی ئیسلامی" دەکەن، ئەگەرنا یاسای ئەم وڵاتە خۆرهەڵاتیانە زۆر جیاواز نیە لە یاسا ئیسلامیەکان، جگە لەوانەی کە باسمان کرد.
* عەلی باپیر کاتێک دەیەوێت بیسەلمێنێت کە ئیسلام سیاسەت و دەوڵەتدارییشە؛ نمونە بە چەند دەقێک دەهێنێتەوە:
ـ دەقێک باسی گێڕانەوەی سپاردە و "ئەمانەت" بۆ خاوەنەکەی دەکات: "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا" (النساء: ٥٨). ناوبراو لێرەدا سپاردە و "ئەمانەت" ی بە "سپارده‌ی حوكمڕانی" لێک‌‌داوەتەوە. ئەم لێکدانەوەیە لەسەر ئەو بنەمایەوە هاتوە کە لە "تەفسیر" دا هاتوە کە ئەم دەقە ڕوی دەمی لە کاربەدەست و "ئەمیر"ەکانە، بۆیە بە "ئەمانەت" ی بەڕێوەبردن و کاربەدەستی لێک‌دراوەتەوە. بیروڕایەکی تریش دەڵێت: مەبەست هەمو "ئەمانەت" ـێکە. خۆی دەبێت بزانرێت هۆکار و چوارچێوەی هاتنی دەقەکە لە کاتی خۆیدا چی بوە هەتا بزانرێت بۆ چ مەبەستێک وتراوە. بەڵام ئەوەی لێرەدا سەیرە؛ دەقەکە دوای ئەوە دەڵێت: "وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ" (النساء: ٥٨)، کە بەڕواڵەت باسی دادگەری لە "حوکم" ـدا دەکات، کەچی ناوبراو بەسی ئەمەیان ناکات، کە ـ بە ڕواڵەت ـ بۆ مەبەستەکەی خۆی گونجاتر و زەقترە! دیارە دەزانێت ئەم "حوکم" ـە لێرەدا بەو واتا سیاسیە نیە کە ئێستە وشەکە هەیەتی، بەڵکو مەبەست بڕاندنەوەی کێشەی نێوان دو کەس یان دو لایەنە بە دیاریکردنی مافی لایەک. ئەو کارەی کە ڕیشسپیی گوندێکیش دەتوانێت بیکات!
ـ دەقێک ـ کە دوای دەقی پێشو هاتوە ـ فەرمان دەکات کە دەبێت موسوڵمانان گوێڕایەڵیی خوا و پێغەمبەر و کاربەدەستانیان ببن: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا! أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ" (النساء: ٥٩).
ـ هەر ئەو دەقە دوای ئەوە دەڵێت: کاتێک موسوڵمانان لەسەر بابەتێک کەوتنە کێشە و ناکۆک بون، لەنێوان خۆیاندا یان لەگەڵ کاربەدەستانیاندا؛ بیگێڕنەوە بۆلای خوا و پێغەمبەر: "فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ" (النساء: ٥٩).
ـ دەقێكی تر کە دەڵێت: ئەگەر گروپێکی موسوڵمانان لەگەڵ گروپێکی تریاندا بەشەڕ هاتن و دوای هەوڵی ئاشتەواییش گروپێکیان هەر سور بو لەسەر دەسترێژی بۆسەر ئەوی تر؛ دەبێت لەگەڵ ئەم گروپە شەڕ بکرێت هەتا واز دەهێنێت: "فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ" (الحجرات: ٩).
ـ دەقێکی تری قورئان کە چەند جۆرێک سزای سەخت دادەنێت بۆ ئەوانەی لەگەڵ "خوا و پێغەمبەر" دەجەنگێن یان ڕێگری و چەتەیی دەکەن و ئاسایشی خەڵک تێک‌دەدەن: کوشتار بکرێن یان بە داردا هەڵبواسرێن یان ڕاست و چەپ دەست و قاچیان ببڕرێت یان دور بخرێنەوە: (المائدة: ٣٣).
ـ دەقێك کە ڕاوێژ بە پێویست دادەنێت بۆ کاروبارەکان: "وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ" (الشورى: ٣٨). ئەمە هەر "ڕاوێژ" ە خێڵەکیەکەیە کە پێش ئیسلامیش هەبوە و وەکو خەسڵەتێکی باشی ئەمیر و پیرەکانی خێڵەکان باس کراوە کە پێویستە ڕاوێژ بە "پیاوانی مەجلیس"ـەکەی خۆی بکات پێش ئەوەی بڕیاری یەک‌لاکەرەوە بدات، دوای ڕاوێژەکەش بڕیاری کۆتایی هەر لای خۆیەتی. بەڵام ئیسلامیەکان، ئەوانەیان کە دەیانەوێت نوسخەیەکی دەستکاری‌کراو بەپێی فیکری خۆیان لە بنەمای دیمۆکراسی پەسەند بکەن؛ ئەم ڕاوێژ "شوری" یە بە "دیمۆکراسی" لێک‌دەدەنەوە! لە کاتێکدا لە شێوە و شێواز و لە مەبەست و لە چوارچێوەی فیکرییشدا جیاوازن.
ـ دەقێک کە موسوڵمان هەڵ‌دەنێت دادگەر و دادپەوەر بێت: "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا! كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ" (النساء: ١٣٥).
مەبەستی ئەم دەقانە، کۆمەڵێک بابەتە کە هەر بەڕێوەبردن و دەسەڵات و "مەرجیعیەت" ێکی کۆن و هاوچەرخیش دابینیان دەکات: کاربەدەست دەبێت کارەکەی و لێپرسراوێتیەکەی وەکو "ئەمانەت" ێک چاو لێ بکات. گوێڕایەڵیی کاربەدەست و کارکردن بە فەرمان و ڕێنماییەکانی؛ ئەرکی هاوڵاتی و ئەوانەیە کە لەژێر دەستیدا کار دەکەن. کاتێک لەنێوان خەڵک و کاربەدەستاندا ناکۆکی دەبێت؛ بابەتەکە بە گەڕانەوە بۆ "دەستور" چارە دەکرێت. ئەگەر گروپێک ئاشتەوایی نیشتمانی تێک‌بدات و لە دەسەڵاتی پەسەندکراوی خەڵک یاخی ببێت و چەک هەڵ‌بگرێت؛ وەکو دەرچو لە یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. ئەوەی چەتەیی و ڕێگری دەکات و ئاسایش تێک‌دەدات؛ سزای قورسی هەیە (لە یاسای نوێدا سزای قورسی گونجاو هەیە کە زۆر لەو سزایانە گونجاوترن کە لە دەقەکەدا هاتوە). ڕاوێژکردن خەڵکانی تر؛ بۆ هەمو مرۆڤێک کارێکی باش و ڕاستە، بەتایبەتی بۆ ئەوەی کارێکی بەدەستە و فەرمانەکانی کاریگەریی بۆسەر کۆمەڵێک لە خەڵک هەیە. دادگەری بۆ هەمو مرۆڤێک فەزیلەتێک و ئەرکێکە.
ئیتر ئەمانە لە هەمو گروپێکدا دەکرێت بێنە جێ. دیارە لە کۆمەڵگای ئیسلامی و لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئیسلامیدا؛ شێوازێکی تایبەتی وەردەگرن، بەڵام ناوەڕۆکی جەوهەریی ئەمانە لە هەمو سیستەمێکدا دەکرێت دابین بکرێن. ئەمانە بەها و فێرکاریی گەردونین، هەرچەند لە هەر کولتور و سیستەمێکدا شێوە و شێوازی جیاواز وەردەگرن.
ئەگەر لە سەردەمێکدا قورئان ئەمانەی ئەم ڕێنماییانەی داوە بە خەڵک؛ لەبەر ئەوە بوە کە لەو کۆمەڵگایەدا هەر ئەو سیستەمە هەبوە کە ئیسلام دروستی کردوە. ئێستە کە سیستەمێک ئامادەیە و دیمۆکراتە و خەڵک هەڵی دەبژێرێت و وەزارەتی دادی هەیە و "دەستور" هەیە و پارلەمانی هەیە و هەمو خەڵک لەوێ نوێنەری هەیە؛ ئیتر چ بۆنە و "موناسەبەت" ێکی هەیە ئیسلامیەکان ئەو ڕێنماییانە وەکو ناونیشانی سیستەمێکی بەدیل بخەنە ڕو؟
ئەگەر ناوبراو ئامانجی ئەوەیە کە بڵێت: لە ئیسلامیشدا سیستەم و دەوڵەت و دەوڵەتداری هەیە و ئیسلام بەبێ سیستەمی سیاسی جێبەجێ ناکرێت و دەقەکان بونی دەسەڵاتێکی ئایینی دەخوازن کە یاساکان جێبەجێ بکات، و ئیسلام تەنها پەیامێکی ڕۆحی نیە بۆ تاک و دەبێت کۆمەڵگایش بەڕێوە ببات؛ ئێمەش ئەوە دەزانین کە ئیسلام لە ڕابردودا بەو شێوەیە بوە و هەر لە بنەڕەتەوە ئیسلام سیستەمێکی دروست کردوە و هەم ژیانی ڕۆژانەی تاکەکانی بەڕێوە بردوە و هەم دەوڵەتی هەبوە.
بەڵام ئیسلام بەو شێوەیە چیی دروست کردوە؟ کۆمەڵگایەکی داخراو و دەوڵەتێکی ئایینی/مەزهەبی کە لەسەر جیاکاری و دابەشکردنی کۆمەڵگا بۆ تائیفەگەلی جیاواز و نایەکسان. کە ئەم مۆدێلە بۆ ئێستە نەک هەر گونجاو نیە، بەڵکو هەر کراو و "مومکین" یش نیە. یان دەبێت ئەو دەوڵەتە ئایینیە هەمو خەڵکانێکی جیاواز سەرکوت بکات (وەکو چۆن دەوڵەت و هێزە ئیسلامیەکانی ئێستە وا دەکەن) بۆ ئەوەی کۆمەڵگایەکی ئیسلامی دروست بکات، و کەمینە ئایینی و مەزهەبیەکانیش بکاتە هاوڵاتیی پلە دو و خوارتر. هەمو دەوڵەتێکی ئایینییش هەر ئەوە بەرهەمەکەی بوە.
بۆ ئێستە؛ بەدیل هەر دەوڵەتی نوێیە، دەوڵەتێک کە کۆمەڵگایەکی مەدەنی (بە واتای کۆمەڵگای بەڕێوەبراو بە یاسای مەدەنی) دروست بکات، دیمۆکرات بێت، لەسەر بنەمای ئایین دانەمەزرابێت بۆ ئەوەی جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی نەکات لەنێوان هاوڵاتیاندا.
جا ئیتر ئیسلامیەکان دەبێت بڕیاری خۆیان بدەن: یان سور دەبن لەسەر ئامانجی دەوڵەتی ئایینی وەکو بەدیلێک بۆ دەوڵەتی نوێ، یان لە ئاستی سەردەمەکەدا دەبن و واقیعبین دەبن و واز لە ئامانجی دەوڵەتی ئایینی دەهێنن و دەوڵەتی نوێ پەسەند دەکەن، مادەم ئەو دەوڵەتە بنەماکانی دیمۆکراسی و دادپەروەری و ڕێزگرتنی دەستور ڕەچاو بکات.
چونکە ئەوان هەمو خەڵک نین، وەکو زۆربەی کۆمەڵگا خۆرهەڵاتیەکانیش هەموی موسوڵماننشین نیە، ئەگەر موسوڵمان‌نشینیش بێت؛ هەموی سەر بە یەک ڕێبازی ئیسلامی نیە، لەبەر ئەوە باشترین چارەسەر بۆ بەڕێوەبردنی ئەم کۆمەڵگایانە بە شێوەیەک هەمو لایەک مافی بون و خۆبەیان‌کردنی هەبێت؛ لەبریی سیستەمی ئایینی و مەزهەبی؛ سیستەمێکی نا-ئایینی و نا-مەزهەبی هەبێت، کە هەموانی تێدا جێ ببێتەوە، بەو مەرجەی دیمۆکرات بێت و ـ سەرباری ئازادیی ئایینی و فیکری ـ ئازادیی سیاسییش دابین بکات.
هەر ئەمەیشە ئامانج و مەبەستی "ئایین بۆ تاک، و دیمۆکراسی بۆ هەموان". ناکرێت تاکە ئایینێک و ڕێبازێک کۆنتڕۆڵی بارودۆخ و چارەنوسی هەموان بکات. لێرەدا دیمۆکراسی بەدیلێک نیە بۆ ئایین و فیکری تاکەکان بەڵکو بەڕێوەبردنی فەزای گشتیی کۆمەڵگایە بە شێوەیەک کە هەمو تاکێک ماف و ئازادیی ئایینی و فیکری و سیاسیی خۆی وەربگرێت.
و ئیتر عەلمانیەت سەپاندنی نا-ئایینی‌بون نیە، بەڵکو ڕێگرتنە لە هەوڵی سەپاندنی ئایینی‌بون. چونکە عەلمانیەت لەم باس‌وخواسەدا بریتیە لە نا-ئایینی‌بونی دەوڵەت، نەک نا-ئایینی‌بونی تاکەکان. ئیتر دەوڵەت سەر بە ئایینێک/مەزهەبێک نابێت، و ئەم ئایین/مەزهەبە ناسەپێنێت، بەڵکو ئازادیی ئایینەکان و مەزهەبەکان دابین دەکات، و مافی تاک لە شوێنکەوتنی هەر ئایین و مەزهەب و فیکر و ڕێبازێکی نا-ئایینییش دەستەبەر دەکات. و هەمو لایەکیش لەبەردەم یاسادا یەکسانن.
بەکورتی: تەوژمی عەلمانی، بەمەبەست ئایین دەکاتە هەڵبژاردنی تاکەکەس، و بەمەبەست تێدەکۆشێت بۆ ئەوەی دەوڵەت دەوڵەتی ئایینی (بۆ نمونە ئیسلامی) نەبێت. لای عەلمانیەکان ئامانجە دەوڵەت بە ناوی ئیسلام و لەسەر بنەمای یاسای ئیسلامی نەبێت و ڕەوایەتی لە ئیسلامەوە وەرنەگرێت. لەبەر ئەوە نیە نەزانن ئیسلام لە ڕابردودا بەبێ دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی کاری لەبەر نەڕۆشتوە و یاسا ئیسلامیەکان بەبێ دەسەڵاتی ئیسلامی بەڕێوە ناچن. بەڵام دەرکی ئەوەیان کردوە کە ئەو جۆرە دەوڵەت و دەوڵەتداریە لەگەڵ کۆمەڵگای نوێ و ئامانجی پاراستنی ئازادیەکانی تاک و ڕەچاوکردنی فرەڕەنگی و فرەکولتوری و مافی کەمینەکان و ئایین و ئایینزا جیاوازەککان ناگونجێت.
و بڕوام وایە جەماوەری خەڵکیش یاسای ئایینییان ناوێ، ئەگەر بیانویستایە دەنگیان دەدا بە ئیسلامیەکان. خەڵک ئەوەندە تێگەیشتون کە ئەگەر یاسای ئایینی جێبەجێ بکرێت؛ وەکو ئەفغانستانی سەردەمی تالیبان، و وەکو ئێرانی کۆماری ئیسلامی، و وەکو عەرەبستانی ژێردەستی بنەمای سعودی/بنەماڵەی وەههابی، و وەکو ناوچە کارەساتبارەکانی ژێر چنگی داعش، دەردەچێت. و لە سەردەمی نوێدا (و ڕاستی؛ لە سەردەمی کۆنیشدا) ئەم دەوڵەتە ئایینیانە بە زەبری ئاگر و ئاسن و لە فەوزای دوای جەنگ و دیکتاتۆریەت دەبێت ئیسلامیەکانیش لەو ڕاستیە تێبگەن کە دەوڵەتی ئایینی و جیاکاریی ئایینی و مەزهەبی سەردەمی بەسەر چوە، و بێنە سەر ئەو بڕوایەی لە دەوڵەتی نوێدا وەکو هاوڵاتیانی تر مومارەسەی ماف و ئازادیی سیاسی و فیکریی خۆیان بکەن، نەک داوای سیستەمێک بکەن تەنها جێگەی خۆیانی تێدا ببێتەوە.
* سەرنج دەدەین: عەلی باپیر بۆ سەلماندنی ئەوەی ئیسلام ئایینی تاک و سیستەمی کۆمەڵگایشە؛ بەڵگەی بە کۆمەڵێک دەق هێناوەتەوە کە باسی هەندێک بنەمای گشتی دەکەن، وەکو دادپەروەری و ڕاوێژکردن و گەڕانەوە بۆ دەستور و چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ئەوانەی ئاسایش و ئاشتەوایی تێک‌دەدەن. ئیتر باسی ئەو هەمو "حوکم" ـە ئایینەی تری قورئان ناکات کە زەقتر ئاماژە بە فرمان و ئامانجەکانی "دەوڵەتی ئیسلامی" دەکەن و بەڵکو شێوازی مامەڵەی ئەم دەوڵەتە ئیسلامیە لەگەڵ کەمینە ئایینیەکان و شەڕ و جەنگی ئەم دەوڵەتە ئایینیە لەگەڵ دوژمنە ئایینیەکانی ڕون دەکەنەوە.. ئەوانەش وەکو ئەو هەمو دەقانەی فەرمان دەدەن بە کوشتاری نا-موسوڵمانان، بەتایبەتی ئەوانەی سەر بە ئایینیە ئیبراهیمیەکان نین، و ئەوانەش کە سەر بەم ئایینە ئیبراهیمانەن؛ بە سەندنی سەرانە دەست‌هەڵ‌دەگیرێت لە کوشتاریان.. ئیتر هەر کۆمەڵێکی نا-موسوڵمانیش دەوڵەتی ئیسلامی جەنگیان لەگەڵ بکات؛ پیاو (شەڕکەر) یان دەکوژرێن و ژن و منداڵ (شەڕنەکەر) یان دەکرێن بە کۆیلە. ناوبراو باسی ئەم "حوکم" ـە دەوڵەتیە زەقانە ناکات و خۆی بێدەنگ دەکات لێیان. لە کاتێکدا ئەمانە زەقتر ئاماژە بۆ بونی دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی لە ئیسلامدا دەکەن و بەڵکو نیشانەی جیاکەرەوەی ئەو دەسەڵاتە سیاسیە ئیسلامیەیشن.. بەڵام بۆچی خۆی لە باسیان نادات و باسی هەندێک دەقی تر دەکات کە لە هەندێک بنەمای گشتیی دەسەڵاتەکان دەدوێن؛ دیارە: دەزانێت ئەم "حوکم"ـانە ڕوی مەجلیسی هاوچەرخیان نیە، و دەچنە خانەی تێرۆر و قەدەغەی نێودەوڵەتیەوە، و "دەوڵەتی ئیسلامی" ـی (داعش) یش نمونەیەکی زەق و ناشیرینی جێبەجێکردنی ئەو "حوکم" و یاسا ئیسلامیانەی خستە بەر چاوی جیهان، کە ئیسلامیەکانیشی ناچار کردوە خۆیانی لێ بێبەری بکەن، لە کاتێکدا لە دەقەکانیان و کتێبە فیقهیەکانیاندا هەن. ناوبراو چۆن هەوڵ دەدات خۆیان لە داعش بێبەری بکات و ئیسلام لە داعش بێبەری بکات؛ ئەمە لە ئەڵقەی داهاتودا لەسەری دەڕۆین.
سەرچاوەی توندڕەویی گروپی وەکو داعش؛ سێکیولاریزمە یان ئیسلام؟!
(عەلی باپیر)، لە "کورتە وەڵام"ـەکەیدا، باسێکی تر، بە ناونیشانی "هۆكاری سه‌ره‌كیی په‌ڕگیری؛ سته‌می زلهێزان و فشاری ڕژێمه سیكۆلاریسته‌كانه، نه‌ك ئیسلام"، دەکاتەوە. لەژێر ئەم ناونیشانەدا دەیەوێت ئۆباڵ و لێپرسراوێتیی توندڕەوی و تێرۆری گروپە ئیسلامیەکانی وەکو (داعش) و هاوشێوەکانی؛ بخاتە ئەستۆی (سێکیولاریزم)(!) و بە هەمو شێوەیەک ئیسلام و بیری ئیسلامی لەو توندڕەویە بەری بکات!!
ئەم باسەش بەو بیانوە دەهێنێتەوە کە گوایە (مەلا بەختیار) لە وتاری دەستپێکی كۆنفڕانسی دامەزراندنی ڕێكخراوی (دابڕان) ـدا "ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئیسلام سه‌رچاوه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی (داعش)ـه"! بەم شێوەیە و بەبێ گواستنەوەی ورد و "ئەمین" ی دەقی قسەکان، بە شێوەیەک تەنها دەبێتە کورتکردنەوەیەکی ستەمکارانەی کۆی قسەکان.
سەرەتا با بزانین کاک (مەلا بەختیار) لەو وتارەدا چیی وتوە دەربارەی ڕیشە و بنچینە ئایینیەکانی داعش:
سەرەتا ئاماژە بۆ "ڕوباری كۆنەپەرستیی ئیسلامگەرایی سەلەفی" و "عەقڵی دواكەوتویی كۆمەڵایەتی، كە تا ئێستاش ژنكوژی لە بەشێكی وڵاتی ئێمەدا كارێكی زۆر ئاساییە"، دەکات، و ئینجا دەڵێت: "ئەو بێباكی و تێنەگەیشتنە، ئەو بەسەقەتی تێگەیشتنە لە كۆمەڵێك لەو چەمكانە؛ بێ گومان لە ئەنجامدا وای كرد هەم لە عیراق و لە كوردستانیشدا بینیمان داعش هەڵستا و چ كارەساتێكیشی خوڵقاندوە"، و هەروەها دەڵێت: "بە داخەوە هەموو كەسێك نازانێت بنەماكانی داعش، سەرچاوەكانی بیركردنەوەی، سەرچاوە ئیسلامیەكانی، سەرچاوە مەزهەبیەكانی بیری داعش، سەرچاوە كۆمەڵایەتیەكانی داعش، تا ئێستا بە داخەوە وردبونەوەی لەسەر نەكراوە". پاشان ئاماژەی ڕونتر دەکات بۆ بانگخواز و مەلا سەلەفیەکان و دەڵێت: "داعش شەڕت لەگەڵ دەكات و ئەمەش ئاشكرایە. بەڵام دەبینین كە هەندێك كەس لێرە و لەوێ چۆن باسی ئاڵای كوردستان و داعش دەكات.. هەندێك لە مزگەوتەكان دەبینن، كە مەلای سەلەفی خیتابیان بۆ دەدەن و بە عەقڵی سەلەفی، بە بیركردنەوەی دواكەوتوانەی كۆنەپەرستانەی سەلەفی... دەزانین تائێستا چی لە كۆمەڵی ئێمە دەكات؟ كەناڵە سەلەفییەكان دەبینن؟ مزگەوتە سەلەفیەكان دەبینن؟ حوجرە سەلەفیەكان دەبینن؟ پەیمانگە سەلەفیەكان دەبینن؟".
لێرەوە بەڕونی دیارە کە (مەلا بەختیار) ڕاستەوخۆ داعش ناگێڕێتەوە بۆ (ئیسلام) وەکو ئایینێک کە لە سەدەی (٧ ز.) دا سەری هەڵ‌داوە، بەڵکو ئاماژە بۆ ئاڕاستەیەکی سەلەفی و کۆنەپارێز دەکات کە "ئیسلامگەرا" یە واتە ئیسلام بۆ ئەم سەردەمە وەکو بەدیلی هەمو دەستکەوتە شارستانیەکان تەرح دەکات، ئینجا ئەمەش بە شێوازە سەلەفیەکەی کە دەگەڕێتەوە بۆ ڕێبازە وەههابیەکە کە لەسەر کوفراندنی کۆمەڵگەی موسوڵماننشین وەستاوە. بۆیە لە وتارەکەدا نە ئیسلامی سەدە کۆنەکان تۆمەتبار کراوە بە دروستکردنی داعش، نە ئیسلامی خۆماڵی‌کراوی کوردەواری، بەڵکو ڕونە پەنجەی ئاماژە ڕو دەکاتە کێ: گروپ و لایەنە سەلەفیەکان، و بەتایبەتییش ئەوانەی مەیلێکی ڕونیان هەیە بەلای باڵە جیهادیەکەی تەوژمی سەلەفیدا. لە وڵاتی ئێمە حیزبە ئیسلامیەکانی (بزوتنەوەی ئیسلامی) و (کۆمەڵی ئیسلامی) [و "بزوتنەوەی ڕاپەڕین" و "بزوتنەوەی یەک‌بون" لە ڕابردودا] لە بنەڕەتدا لەو ئاڕاستە سەلەفی-جیهادیەوە هاتون، هەرچەند بۆ ئێستە هەوڵ دەدەن لە بزوتنەوەی چەکداری بکەون و ببنە حیزب و هێزی سیاسی، بەڵام ئەو فیکرە سەلەفی-جیهادیە هێشتا لەناویاندا وەکو فیکر ئامادەیە، ئەگەرچی وەکو گروپە جیهادیەکان کار ناکەن (بەکورتی دەتوانین بڵێین ئەم حیزبە ئیسلامیانەی کوردستان کە باکگراوندی جیهادییان هەیە؛ ئێستە وەکو درێژەی ئاڕاستەی "صەحوە" ی سعودییە وان، کە کەسانی وەکو مەلا "سەفەر حەوالی" و "سەلمان ئەل‌عۆدە" دایان‌مەزراندوە و لەژێر کاریگەریی قوتابخانەی سەیید قوطبدان. ئەم ئاڕاستەیە ڕێک قۆناغێکە لەنێوان سەلەفی‌بون و جیهادی "تێرۆریست" بون، و ڕۆڵی گوێزەرەوە و پەرەپێدەر دەبینێت، واتە فیکرە سەلەفیەکە بە بارێکی سیاسیدا پەرە پێ دەدات و مەیدان و شێوازی کاری دەگوازێتەوە هەتا ببێتە تەوژمێک بۆ ڕوبەڕوبونەوەی سیستەمەکان، جا بە شێوەی سیاسی بێت یان چەکداری و تێرۆر). ئەمە جگە لە هەندێک گروپی جیهادی (تێرۆریست) کە لە کوردستاندا و لەو میراتیەی ئاڕاستە جیهادیەی کوردستان دروست بون، وەکو گروپی "تەوحید و جیهاد" و هەروەها "جوندولئیسلام" و پاشان "ئەنصارولئیسلام". ئەم ئاڕاستە ئیسلامگەرایە سەلەفی-جیهادیە لە کوردستاندا، کەس ناتوانێت نکولی لەوە بکات کە سەدان کوردی تێرۆریستی دروست کردوە و ئاوقای کوردستان و ناوچەکەی کردون و لە ڕێکخراوە تێرۆریستیەکانی کوردستان و عێراق و سوریا بەشداریی پێ کردون و کردونی بە دوژمنی کوردستان و ئەزمونەکەی و ئازادیەکەی. سەرباری ئەوەش ئاڕاستەیەکی سەلەفییش کە نا-جیهادی یان نا-حیزبیە، لە کوردستاندا تەشەنەی کردوە، کە لە لایەنی بیروباوەڕ و فیقهەوە لەگەڵ سەلەفیە جیهادیەکان جیاوازییان نیە، و جیاوازیەکە تەنها لە شێوازی کاردایە: دوژمنی ئاڕاستە سەلەفیەکە زیاتر ئەهلی تەصەووف و ئیسلامە خۆماڵی‌کراوەکە و ڕێبازە ئیسلامیەکانی تری وەکو ئەشعەری و شیعە و موعتەزیلەیە، و بە شێوازی گروپی چەکدار و حیزب کار ناکات بەڵکو زیاتر وەکو ئەڵقەی دەوری "شەیخ" و مەلا وەههابیەکانی سعودییە تەشەنە دەکەن، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم تەوژمە قوتابخانەی یەکەمی تەوژمە جیهادیەکەیە. هەمو جیهادیەکان لە بنەڕەتدا قوتابیی "شەیخ" و مەلاکانی ئەم تەوژمە سەلەفیە بون، و دوایی ویستویانە ئەوەی فێری بون و وەریان‌گرتوە؛ جێبەجێی بکەن، لە بیروباوەڕی "وەلاء و بەڕاء" و لە یاسای "جیهاد" و لە پۆلێن‌کردن و "ئەحکام" ی "کافیر" و "موشریک" و "موڕتەدد" و... هتد. جیاوازیی ئەم سەلەفی-جیهادیانە ئەوەیە دوژمنی ڕاستەوخۆیان سیستەمەکانە، بەتایبەتی هێزە خۆرئاواییەکان، و پاشان سیستەمە نیشتمانیەکان ئەوانەیان کە نا-ئیسلامین یان نا-سوننین. ئیتر (داعش) یش تەنها گروپێکی هەڵتۆقیوی بزێو و لەخۆبایی ئەم تەوژمە سەلەفی-جیهادیەیە، و ئەو ڕەخنە و دژایەتیەیش کە لە تەوژمە جیهادیەکەوە ڕوبەڕوی داعش دەبێتەوە؛ هۆکارەکەی ململانێ و هەوڵی داعشە بۆ قوتدان و تواندنەوەی گروپەکانی تر لە خۆیدا نەک جیاوازییەکی جەوهەری لەنێوانیاندا. کەواتە بیری ئیسلامیی نوێ، و ـ بە دیاریکراوی ـ تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکە، قوتابخانەی پێگەیاندنی گەنجی ئیسلامیی خۆبەکوشت‌دەری ڕیزەکانی داعشە. ئیتر ئەمە ڕاستییەکە عەلی باپیر و هاوشێوەکانی ناتوانن بیشارنەوە.
ناوبراو بۆ شاردنەوەی ئەو ڕاستیە پەنا بۆ چەند شێوازێک دەبات کە یەک لە یەک مەکشوفترن:
* پێش هەمو شتێک خوێنەر چەواشە دەکات و سەرنجی خوێنەر لە تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکە هەڵ‌دەگرێت و خۆی بێئاگا دەکات لەو ئاماژە ڕون و ئاشکرایەی کراوە بۆ ئەو تەوژمە سەلەفی-جیهادیە، و هەوڵ دەدات بە شێوەیەک کێشمەکێشەکە بەڕێوە ببات وەکو ئەوەی ڕاستەوخۆ (ئیسلام و قورئان و شەریعەت) تۆمەتبار کرابێت بە دروستکردنی داعش! ئەو دەزانێت بەم شێوەیە دەتوانێت سۆزی کۆمەڵێک خوێنەر ببزوێنێت و لەپەنای پیرۆزیی (ئیسلام و قورئان و شەریعەت) دا تەوژمی سەلەفی-جیهادی لە قەفەزی تۆمەتباری بباتە دەرەوە. کە ئەمە تەنها چەواشەکارییە، و لە لایەکی تریشەوە خۆبێئاگاکردنە لە ڕاستییەکی زۆر سادە کە ئەویش گەشەکردنی گروپی وەکو داعشە لە چوارچێوەی تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکەدا.
* ئینجا لە هەموی کۆمیدیاییتر؛ ئەوەیە پەنا دەبات بۆ هەندێک لێدوانی سیاسیی هەندێک سیاسەتمەداری وەکو (باراك ئۆباما)! بۆیە دەڵێت: "زۆرێك له سیاسه‌تمه‌دارانی دیاری جیهان، له‌نێویاندا (باراك ئۆباما)، دانیان به‌و ڕاستیه‌دا هێناوه، كه ئیسلام و قوڕئان له (داعش) و بیروڕاو ڕه‌فتاره په‌ڕگیرانه‌كانی دورن"! باشە ئەگەر ئۆباما بۆ ڕاگرتنی هەستی هاوڵاتیە موسوڵمانەکانی بەو شێوەیە لێدوان بدات؛ دەکرێت ئیتر عەلی باپیر ئۆبامای لێ ببێتە "ئیمام" و وتەبێژی ئیسلام و قورئان و لە ئۆباماوە هەڵسەنگاندنی بیروڕاو ڕه‌فتاری داعش بە پێوەری ئیسلام و قورئان وەربگرێت؟! ئەمە لە کەیەوە ئیسلامیەکان لە ئۆباماوە پێوەرەکانی ئیسلام و قورئان وەردەگرن و لە زمانی ئۆباماوە هەڵسەنگاندنی گروپە ئیسلامیەکان دەسەلمێنن؟!
* پاشان ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە "زۆربه‌ی هه‌ره زۆری لایه‌نه ئیسلامییه‌كان و، زانا و شاره‌زایانی موعته‌به‌ری هاوچه‌رخی جیهانی ئیسلامی، ڕایانگه‌یاندوه: كه ئیسلام و شه‌ریعه‌ت له‌وه‌ی ڕێكخراوه په‌ڕگیره‌كان و ـ له‌پێش هه‌موویانه‌وه (داعش) ـ ده‌یكه‌ن؛ به‌رین". ئەمە دیارە ئاماژە دەکات بۆ "نامە کراوەکە" ی کۆمەڵێک لە زانایانی ئایینیی ئیسلامی کە ئاڕاستەی (ئەبو بەکری بەغدادی) ـیان کردبو، بە ناونیشانی "رسالة مفتوحة إلى الدكتور إبراهيم عواد البدري الملقب بـ أبو بكر البغدادي". لەم نامەیەدا ئەو مەلا و کەسایەتیە ئیسلامیانە هەوڵ دەدەن بڵێن ئەم کارانەی گروپی وەکو داعش لە ئیسلامدا جێیان نابێتەوە. بەڵام بۆچی نەیانتوانی بەم نامەیە ئەبو بەکری بەغدادی و شوێنکەوتوانی لەو "نافەرمانی و پێچەوانەییەی ئیسلام" بگێڕنەوە؟! بۆچی هێشتا داعش پێی وایە ڕێنماییەکانی ئیسلام جێبەجێ دەکات؟! من لێرەدا بواری ئەوەم نیە لەسەر دەقی "رسالة مفتوحة.." بڕۆم، بەڵام تەنها ئاماژە بۆ ئەوە دەکەم کە لەم دەقەدا هەوڵ دراوە بوترێت کە "جیهاد" لە ئیسلامدا تەنها جیهادی "دیفاعی" ـە و بۆ بەرگریە لە داگیرکاری و هێرشی دوژمن، و ئیتر گوایە جیهادی "هجومی" لە ئیسلامدا نیە! کە ئەمە خۆبێئاگاکردنە لەو کەلەپورە ئیسلامیە دەوڵەمەندەی "جیهاد" کە بەڕونی دو جۆر جیهادی تێدا جیا کراوەتەوە: یەکەم: جیهادی "دیفاعی"، دوەم جیهادی "هجومی" کە ئەمەیان زیاتر بە "جهاد" ناو براوە و ئەوەی یەکەمیان زۆر جار هەر بە "دفع الصائل" ناو براوە، و دەتوانین بڵێین: هەمو "غەزوە" و "فەتح" ـەکانی ئیسلام لە بابەتی جیهادی "هجومی" بون. ئەم جۆرە جیهادە "هجومی" ـە؛ کۆدەنگی "ئیجماع" ی فیقهزانەکانی ئیسلامی لەسەر بوە کە "فەڕزی کیفایە" یە. کەواتە ئەو زانا ئایینیانەی بە ڕێزەوە نامەیەکیان ناردوە بۆ (بەغدادی) ی تێرۆریست؛ بەو قسەیە سەلماندویانە کە نە ئاگاداری فیقهی ئیسلامین نە لە مێژوی ئیسلامی تێگەیشتون، یان خۆیان بێئاگا دەکەن لێی. ئیتر ئینجا دیارە بۆچی ئەو جۆرە قسانە لای جیهادیەکان و ـ بەتایبەتی ـ داعش هیچ قورساییەکیان نیە (چونکە ئەمان باش دەزانن بنەمای "جیهاد" لە ئیسلامدا چۆنە و کاریشی پێ دەکەن)، و لێرەوە ڕون دەبێتەوە کە شەریعەتی ئیسلامی مادەم یاسای "جیهادی هجومی" ی تێدایە (کە ڕێک ئەو تاوانەیە پێی دەوترێت "تێرۆر")؛ کەواتە بەری نیە لە کاری ڕێکخراوە تێرۆریستەکان و لەپێشی هەمویانەوە داعش، بەڵکو بنچینە و هاندەر و مایەی "شەرعیەت" ی کاری ئەو گروپانەیشە.
تێبینی: درێژەی ئەم باسە (جیهادی دیفاعی و جیهادی هجومی) لە لێکۆڵینەوەیەکمدا بە ناونیشانی "جیهاد و غه‌زو له ئیسلامدا: عه‌قڵیه‌تی پشتی جه‌نگه پیرۆزه‌كانی ئیسلام یان هه‌ڵمه‌تی داگیركاری (فتوحات) ی ئیسلامی ـ چمكێك له ئه‌ده‌بیاتی ئیسلامیی (جیهاد) و (غه‌زو)"، خستومەتە ڕو، لەگەڵ بەڵگە قورئانی و حەدیثی و فیقهیەکانی. هەر خوێنەوارێکی ئیسلامی گومانی لەو باسە هەیە؛ دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەو لێکۆڵینەوەیە، و ئەگەر دەتوانێت نکولیی لێ بکات؛ دەتوانێت وەڵامی ئەو لێکۆڵینەوەیە بداتەوە.
* ناوبراو هۆكاری سه‌ره‌كیی سه‌رهه‌ڵدان و ته‌شه‌نه‌كردنی توندڕەوی و بەتایبەتی ڕێكخراوی (داعش)، دەگێڕێتەوە بۆ "حاڵه‌تی شێواو و شیرازه‌ی تێكچوی جیهانی ئیسلامی"، لە دو لایەنەوە:
١. "دوریی موسوڵمانان و به‌جێماوییان له قوڕئان و سوننه‌ت". ناوبراو ئەمە بە هۆکاری دروست‌بونی داعش دەزانێت، و ئەمەش بەڕواڵەت بەوە دەفامرێتەوە کە پەیدابونی داعش و بیروباوەڕ و کاری داعش لە خۆیدا دورکەوتنەوەیە لە ئیسلام! بەڵام ئایا وایە؟ ئایا کێشەی داعش ئەوەیە دور کەوتوەتەوە لە ئیسلام و ـ بۆ نمونە ـ لە بیری خۆرئاوایی نزیک بوەتەوە، یان کێشەکەی ئەوەیە دەیەوێت بە شێوەیەکی دەقاودەق و پیت‌بەپیت و تەقلیدی و ڕواڵەتبینانە ئیسلام جێبەجێ بکات؟ کێشەی داعش ئەوەیە نیە لە ئیسلام دور کەوتوەتەوە، بەڵکو کێشەکەی ئەوەیە نوساوە بە شێوەیەکی کۆن و تەقلیدیی ئیسلامەوە و گۆڕانکاریەکانی سەردەم نابینێت یان نایەوێت دانیان پێدا بنێت. بەڵام ئەمە تەنها تێگەیشتنێکی ڕواڵەتیە بۆ قسەی ناوبراو، ئێمە لە کۆدی ئەم قسەیە تێدەگەین و دەزانین کە مەبەست ئەمەیە: موسوڵمانان دور کەوتونەتەوە لە جێبەجێکردنی ئیسلام، و ئەمەش وای کردوە گروپی وەکو داعش دروست ببێت بۆ گێڕانەوەی چەرخی زێڕینی جێبەجێکردنی ئیسلام.
ڕاستە داعش بە شێوەیەک ناشیرین بوە کە تازە ئیسلامیەکان ناتوانن پەسەندی بکەن، بەڵام ئێمە دڵنیاین کە خەونی گێڕانەوەی حوکمی ئیسلام خەونی هەمو ئیسلامیەکانە. بەبێ ئەوەی بزانن ئایا ئەمە "مومکین" ـە یان زیاتر لە "موستەحیل" ـەوە نزیکە، و بەبێ ئەوەی بزانن کە هەر چۆن بکرێت؛ لە هەوڵەکانی کۆماری ئیسلامی و سعودیە و تالیبان و داعش جوانتر نابێت. حوکمێک لەسەر دابەشکردنی کۆمەڵگا و مامەڵەی جیاواز و نایەکسان لەگەڵ "تائیفە" و گروپە ئایینی/مەزهەبیەکان دامەزرابێت؛ هەر چۆن بیری لێ بکرێتەوە؛ هەر ناشیرینە و نەگونجاوە.
٢. "سته‌م و ده‌ستدرێژیی زلهێزان و، خۆ فه‌ڕزكردن و زه‌بر و زۆر و دیكتاتۆریی ڕژێمه سیكۆلاریسته‌كان له لایه‌كی دیكه‌وه، كه به ئاگر و ئاسن حوكمڕانیی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا مسوڵماننشینه‌كاندا ده‌كه‌ن". لێرەدا ناوبراو "خەتا" ی سێکیولاریزم دەگرێت و پێی وایە ئەو توندڕەویەی گروپە ئیسلامیەکان بەرهەمێکی لاوەکیی سێکیولاریزمە! ئەمە چۆن؟! بەو پێیەی "دیکتاتۆریی ڕژێمە نائیسلامیەکانی وڵاتانی موسوڵماننشین (کە ئیسلامیەکان ـ هەتا میانەڕەوەکانیشیان ـ لە زیندان توند دەکەن و ئەگەریش لە هەڵبژاردندا ئیسلامیەکان بیبەنەوە؛ کودەتایان بەسەردا دەکەن) پاڵ بە خەڵکانی ئیسلامیەوە دەنێت توشی نائومێدی ببن و هەست بکەن بە بنبەست گەیشتون و ئیتر بیر لە ڕێگەی توندوتیژی دەکەنەوە".
سەرەتا ئێمەش ئەوە دەزانین کە هەمیشە دیکتاتۆریەت و نەبونی ئازادیی سیاسی ژینگەیەکی لەبار و بەڵکو پاڵنەرێکیشە بۆ گەشە و تەشەنەی تێرۆریستان. ئەم ڕاستیە لە مێژوی سەرهەڵدانی تێرۆریزمی ئیسلامیی نوێدا بەرجەستە بوە: دیکتاتۆریەتی حوکمی ئیسلامی و بنەماڵەیی ئال‌سعود/ئال‌شەیخ لە سعودیە، کە هیچ تروسکاییەکی بۆ ئازادیی سیاسی (سەرباری ئازادی و مافەکانی تر) نەهێشتوەتەوە، و لەگەڵ ئەوەشدا هاوڵاتیانی لەسەر بیری سەلەفیی توند پەروەردە کردوە، خۆیشی لەگەڵ لایەنە خۆرئاواییەکان بۆ بەرژەوەندی دەستی تێکەڵ کردوە، ئیتر لە ئەنجامدا و لەو ژینگە لەبارەدا یەکەم جار تێرۆریزمی ئیسلامیی نوێ شاخی دەرکرد و دەرکەوت، و گوازرایەوە بۆ وڵاتانی دەوروبەریش.
ئینجا ئیتر ڕژێمە دیکتاتۆرە خۆرهەڵاتیەکانی تر، کە ڕژێمی "ئیسلامی" نین و بنەمای ڕەوایەتیی دەسەڵاتیان لە ئایینەوە وەرنەگرتوە بەڵکو لەسەر بنەمای تاکە حیزب یان دەسەڵاتی سوپا و کودەتای سەربازی دامەزراون.. ئەمانەش بە هەمان شێوە بە سەرکوتکردنی ئازادیەکان ـ بەتایبەتی ئازادیی سیاسی ـ و بە ترساندنی خەڵک و پەنابردن بۆ هەمو کارێک بۆ پاراستنی کورسیە لەقەکانیان؛ ژینگەی لەبار بۆ تێرۆریزم دەسازێنن. جا ئەمانە ئەگەر دوژمن و ڕکەبەرە سیاسیەکانیان هێزی ئیسلامی بن؛ ئەوە ئیتر خۆیان بە بنەمای عەلمانیەتدا هەڵ‌دەواسن و بەوە پاساو بۆ خۆیان دەهێننەوە کە ئەگەر ئەمان بڕۆن؛ جێگرەوەیان هێزە ئیسلامیە توندڕەوەکانە! کە ئەمانە لە ڕاستیدا "زڕە عەلمانی" ـن، و بە هەمو شێوەیەکیش ئایین لە بەرژەوەندیی خۆیان بەکار دەهێنن.
جا عەلی باپیر ئەم سیستەمە دیکتاتۆر و گەندەڵانەی خۆرهەڵات دەکاتە نمونەی سێکیولاریزم و بە "ڕژێمه سیكۆلاریسته‌كان" ناویان دەبات! وەکو ئەوەی کێشەی ئەم سیستەمانە ئەوە بێت کە "سێکیولاریست" ـن! ئاخر سیستەمێک لەسەر بنەمای دەسەڵاتی تاکە حیزب "الحزب الواحد" دامەزرابێت کە هەر باویشی نەماوە؛ چۆن دەبێتە هەڵگری بیری بنەمای "سێکیولاریزم"؟! سیستەمێک هەمو هێزێکی ناڕازی و ئۆپۆزیسیۆن سەرکوت بکات؛ ئیتر چۆن متمانەی پێ دەکرێت کاتێک لافی ئەوە لێ دەدات کە بە ڕاوەدونانی "ئیسلامیەکان" هەوڵ بۆ پاراستنی ئەزمونی حوکمی عەلمانی دەدات؟!
گریمان سیستەمێک لەم سیستەمانە بەڕاستی لەسەر بنەمای بیری عەلمانی دامەزرابێت؛ هێشتا چۆن دەبێت کار و هەڵوێست و مەبەستە تایبەتیەکانی و خۆسەپاندن و گەندەڵیەکانی لەسەر بنەمای "عەلمانیەت" حساب بکرێت؟ ئەمە هەمان ئەو هەڵە نیە کە عەلی باپیر لە کۆتایی ئەم قسانەیدا ڕوبەڕوی ئەوانەی داعش لەسەر تەوژمە ئیسلامیەکە حساب دەکەن هاوار دەکات کە هەڵەیە؟! کاتێک دەڵێت: "بێ‌ئینسافی و سته‌مه كه به‌هه‌ڵه لێ‌تێگه‌یشتن و موماره‌سه‌كردنی ده‌قه‌كانی ئایین و به‌رنامه‌یه‌ك و، خراپه و تاوانی په‌یڕه‌وانێكی لاده‌ری، له‌سه‌ر ئه‌و ئایین و به‌رنامه‌یه حیساب بكرێ".
لێرەدا سەرنجی ناوبراو و خوێنەرانیش ڕادەکێشین بۆ جیاوازییەکی گرنگ: لەنێوان "عەلمانی" secular، واتە "دونیایی" یان "نا-ئایینی"، و نێوان "عەلمانیەت‌گەرا" secularist واتە هەڵگری بیری "جیاکردنەوەی دین و دەوڵەت". ڕاستە گەلێک لەم ڕژێمانەی خۆرهەڵات ڕژێمی نا-ئایینین و بەم پێناسەیە دەکرێت بە "عەلمانی" secular پۆلێن بکرێن، بەڵام بەدڵنیاییەوە "عەلمانیەت‌گەرا" secularist نین و هەڵگری ئەو بیرە نین. ئەوە چەواشەکاریە کە نوسەرە ئیسلامیەکان هەر ڕژێمێکی نا-ئیسلامیی خۆرهەڵات بە نوێنەری عەلمانیەت و بە "سێکیولاریست" لە قەڵەم دەدەن تا لەم ڕێگەیەوە شەڕێک بە فیکری عەلمانیەت بگێڕن. سێکیولاریزم چوارچێوەی فیکریی خۆی هەیە، نا-ئیسلامی‌بونی دەسەڵاتێک بەتەنها نایکاتە "سێکیولاریست".
* هەر لە درێژەی ئەو چەواشەکاریەدا، ناوبراو "هۆکاری سەرەکیی په‌یدابون و ته‌شه‌نه‌كردنی ڕێكخراوی داعش" لە "ڕژێمی بەششار ئەسەدی سیكۆلاریستی دیكتاتۆر له سوریا" و "حوكمڕانیه تائیفیه تاكڕه‌وانه‌كه‌ی نوری مالیكی له عێراق" ـدا دەبینێتەوە، و پێی وایە ئەمە ڕاستییەکە کە ناگونجێت نکولیی لێ بکرێت!
لێرەدا سەرنجی ئەم پۆلێن‌کردن و ناونانە پڕ چەواشەکاریە بدەن: ڕژێمی ئەسەد بەلای ناوبراوەوە ڕژێمی "سێکیولاریست" ـە، بەڵام ڕژێمی نوری مالیکی ـ کە خۆیشی بە "حوکمڕانیی تائیفی" ناوی دەبات ـ ڕژێمێکی "ئیسلامگەرا" نیە! ئایا هەمو حوکمڕانییەکی مەزهەبی و تائیفی لە کۆتاییدا حوکمڕانییەکی ئایینی نیە؟! ئەگەر ئەو مەزهەب و تائیفەیە سەر بە ئیسلام بێت؛ لە کۆتاییدا حوکمڕانیەکەی حوکمڕانییەکی ئیسلامی نیە؟! ئیتر بۆچی ڕژێمی ئەسەد (کە تائیفییشە) "سێکیولاریست" ـە، بەڵام ڕژێمی شیعەی عێراق ڕژێمێکی ئایینی نیە؟!
نابێت ئەوەش لە ناوبراو بسەلمێنین و بهێڵین بەسەرماندا تێپەڕێت کە ڕژێمی ئەسەد بە "عەلمانی" دەزانێت. ڕاستە لە سوریا ئەو دروشمە هەیە: "دین بۆ خوا، و نیشتمان بۆ هەموان"، و تا ڕادەیەکیش ئەو ڕژێمە لە ڕابردودا ئازادیی ئایینیی دابین کردوە. بەڵام لە ڕاستیدا ڕژێمی ئەسەد لە کۆتاییدا ڕژێمێکی تائیفیە، و شارراوە نیە کە نوێنەری دەسەڵاتی تائیفەی "عەلەوی" ـە، و لە ماوەی جەنگی ناوخۆیی سوریادا ئەو ڕاستیە ڕونتر بۆ هەموان دەرکەوت. هەر بۆیە ئەو ڕژێمە پشتگیریی ڕژێم و هێزە شیعیەکانی دەوروبەری هەیە، و هەر بۆیە ڕژێم و هێزە سوننیەکانی ناوچەکە هەوڵی خستنی دەدەن و ئەمە بە "جیهاد" دەزانن!
* لەو شێوە قسەکردنەی ناوبراوەوە ڕون دەبێتەوە کە هێشتا ئەو و ئیسلامیەکانی تر لەوە نەگەیشتون کە ئێمە باسی باکگراوندی سیاسیی سەرهەڵدانی داعش ناکەین. ڕاستە دیکتاتۆریەتی شیعەکانی عێراق و بەتایبەتی بەڕێوەبردنی مالیکی بوەتە هۆی پەنگخواردنەوەی ناڕەزایی و ڕقی ئەهلی سوننە لە سێگۆشەی سوننی، و داعش سودی لەم واقیعە بینی (هەرچەند پێشینە و ڕەگ‌وڕیشەکانی یەکەمی داعش دەگەڕێنەوە بۆ پێش قەیراناوی‌بونی ئەو بارودۆخەش)، بەڵکو ئێمە باسی کارەکانیان و جێبەجێکردنی حوکمە شەرعیەکان دەکەین. داعش ئەحکامی "موشریک" و "جیهاد" ی "کافران" لە کوێوە هێناوە؟ بە چ بەڵگەیەک بەو شێوەیە مامەڵەی کرد لەگەڵ مەسیحیەکان و ئێزیدیەکان؟ بە چ بەڵگەیەک پیاوی ئێزیدیەکان دەکوژێت و ژنەکانیان دەڕفێنێت؟ یاسای کوشتنی "موڕتەدد" ی لە کوێوە هێناوە؟ یاسای "ڕەجم" و "جەڵد" و ئەوانەی تری لە کوێوە هێناوە؟!
کاکی خۆم! داعش بەوە ناشیرین نەبو کە گوایە بە ڕوی دیکتاتۆریەتی مالیکیدا هەڵ‌شاخاوە، بەڵکو بە جێبەجێکردنی ئەو حوکمە شەرعیانە و ـ بۆ نمونە ـ قەتڵ‌وعام و ئەتکی ئێزیدیەکان ناشیرین بو. ئێوە تا کەی خۆتان ناحاڵی پێشان دەدەن؟!
ئەم باسەش بەو بیانوە دەهێنێتەوە کە گوایە (مەلا بەختیار) لە وتاری دەستپێکی كۆنفڕانسی دامەزراندنی ڕێكخراوی (دابڕان) ـدا "ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئیسلام سه‌رچاوه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی (داعش)ـه"! بەم شێوەیە و بەبێ گواستنەوەی ورد و "ئەمین" ی دەقی قسەکان، بە شێوەیەک تەنها دەبێتە کورتکردنەوەیەکی ستەمکارانەی کۆی قسەکان.
سەرەتا با بزانین کاک (مەلا بەختیار) لەو وتارەدا چیی وتوە دەربارەی ڕیشە و بنچینە ئایینیەکانی داعش:
سەرەتا ئاماژە بۆ "ڕوباری كۆنەپەرستیی ئیسلامگەرایی سەلەفی" و "عەقڵی دواكەوتویی كۆمەڵایەتی، كە تا ئێستاش ژنكوژی لە بەشێكی وڵاتی ئێمەدا كارێكی زۆر ئاساییە"، دەکات، و ئینجا دەڵێت: "ئەو بێباكی و تێنەگەیشتنە، ئەو بەسەقەتی تێگەیشتنە لە كۆمەڵێك لەو چەمكانە؛ بێ گومان لە ئەنجامدا وای كرد هەم لە عیراق و لە كوردستانیشدا بینیمان داعش هەڵستا و چ كارەساتێكیشی خوڵقاندوە"، و هەروەها دەڵێت: "بە داخەوە هەموو كەسێك نازانێت بنەماكانی داعش، سەرچاوەكانی بیركردنەوەی، سەرچاوە ئیسلامیەكانی، سەرچاوە مەزهەبیەكانی بیری داعش، سەرچاوە كۆمەڵایەتیەكانی داعش، تا ئێستا بە داخەوە وردبونەوەی لەسەر نەكراوە". پاشان ئاماژەی ڕونتر دەکات بۆ بانگخواز و مەلا سەلەفیەکان و دەڵێت: "داعش شەڕت لەگەڵ دەكات و ئەمەش ئاشكرایە. بەڵام دەبینین كە هەندێك كەس لێرە و لەوێ چۆن باسی ئاڵای كوردستان و داعش دەكات.. هەندێك لە مزگەوتەكان دەبینن، كە مەلای سەلەفی خیتابیان بۆ دەدەن و بە عەقڵی سەلەفی، بە بیركردنەوەی دواكەوتوانەی كۆنەپەرستانەی سەلەفی... دەزانین تائێستا چی لە كۆمەڵی ئێمە دەكات؟ كەناڵە سەلەفییەكان دەبینن؟ مزگەوتە سەلەفیەكان دەبینن؟ حوجرە سەلەفیەكان دەبینن؟ پەیمانگە سەلەفیەكان دەبینن؟".
لێرەوە بەڕونی دیارە کە (مەلا بەختیار) ڕاستەوخۆ داعش ناگێڕێتەوە بۆ (ئیسلام) وەکو ئایینێک کە لە سەدەی (٧ ز.) دا سەری هەڵ‌داوە، بەڵکو ئاماژە بۆ ئاڕاستەیەکی سەلەفی و کۆنەپارێز دەکات کە "ئیسلامگەرا" یە واتە ئیسلام بۆ ئەم سەردەمە وەکو بەدیلی هەمو دەستکەوتە شارستانیەکان تەرح دەکات، ئینجا ئەمەش بە شێوازە سەلەفیەکەی کە دەگەڕێتەوە بۆ ڕێبازە وەههابیەکە کە لەسەر کوفراندنی کۆمەڵگەی موسوڵماننشین وەستاوە. بۆیە لە وتارەکەدا نە ئیسلامی سەدە کۆنەکان تۆمەتبار کراوە بە دروستکردنی داعش، نە ئیسلامی خۆماڵی‌کراوی کوردەواری، بەڵکو ڕونە پەنجەی ئاماژە ڕو دەکاتە کێ: گروپ و لایەنە سەلەفیەکان، و بەتایبەتییش ئەوانەی مەیلێکی ڕونیان هەیە بەلای باڵە جیهادیەکەی تەوژمی سەلەفیدا. لە وڵاتی ئێمە حیزبە ئیسلامیەکانی (بزوتنەوەی ئیسلامی) و (کۆمەڵی ئیسلامی) [و "بزوتنەوەی ڕاپەڕین" و "بزوتنەوەی یەک‌بون" لە ڕابردودا] لە بنەڕەتدا لەو ئاڕاستە سەلەفی-جیهادیەوە هاتون، هەرچەند بۆ ئێستە هەوڵ دەدەن لە بزوتنەوەی چەکداری بکەون و ببنە حیزب و هێزی سیاسی، بەڵام ئەو فیکرە سەلەفی-جیهادیە هێشتا لەناویاندا وەکو فیکر ئامادەیە، ئەگەرچی وەکو گروپە جیهادیەکان کار ناکەن (بەکورتی دەتوانین بڵێین ئەم حیزبە ئیسلامیانەی کوردستان کە باکگراوندی جیهادییان هەیە؛ ئێستە وەکو درێژەی ئاڕاستەی "صەحوە" ی سعودییە وان، کە کەسانی وەکو مەلا "سەفەر حەوالی" و "سەلمان ئەل‌عۆدە" دایان‌مەزراندوە و لەژێر کاریگەریی قوتابخانەی سەیید قوطبدان. ئەم ئاڕاستەیە ڕێک قۆناغێکە لەنێوان سەلەفی‌بون و جیهادی "تێرۆریست" بون، و ڕۆڵی گوێزەرەوە و پەرەپێدەر دەبینێت، واتە فیکرە سەلەفیەکە بە بارێکی سیاسیدا پەرە پێ دەدات و مەیدان و شێوازی کاری دەگوازێتەوە هەتا ببێتە تەوژمێک بۆ ڕوبەڕوبونەوەی سیستەمەکان، جا بە شێوەی سیاسی بێت یان چەکداری و تێرۆر). ئەمە جگە لە هەندێک گروپی جیهادی (تێرۆریست) کە لە کوردستاندا و لەو میراتیەی ئاڕاستە جیهادیەی کوردستان دروست بون، وەکو گروپی "تەوحید و جیهاد" و هەروەها "جوندولئیسلام" و پاشان "ئەنصارولئیسلام". ئەم ئاڕاستە ئیسلامگەرایە سەلەفی-جیهادیە لە کوردستاندا، کەس ناتوانێت نکولی لەوە بکات کە سەدان کوردی تێرۆریستی دروست کردوە و ئاوقای کوردستان و ناوچەکەی کردون و لە ڕێکخراوە تێرۆریستیەکانی کوردستان و عێراق و سوریا بەشداریی پێ کردون و کردونی بە دوژمنی کوردستان و ئەزمونەکەی و ئازادیەکەی. سەرباری ئەوەش ئاڕاستەیەکی سەلەفییش کە نا-جیهادی یان نا-حیزبیە، لە کوردستاندا تەشەنەی کردوە، کە لە لایەنی بیروباوەڕ و فیقهەوە لەگەڵ سەلەفیە جیهادیەکان جیاوازییان نیە، و جیاوازیەکە تەنها لە شێوازی کاردایە: دوژمنی ئاڕاستە سەلەفیەکە زیاتر ئەهلی تەصەووف و ئیسلامە خۆماڵی‌کراوەکە و ڕێبازە ئیسلامیەکانی تری وەکو ئەشعەری و شیعە و موعتەزیلەیە، و بە شێوازی گروپی چەکدار و حیزب کار ناکات بەڵکو زیاتر وەکو ئەڵقەی دەوری "شەیخ" و مەلا وەههابیەکانی سعودییە تەشەنە دەکەن، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم تەوژمە قوتابخانەی یەکەمی تەوژمە جیهادیەکەیە. هەمو جیهادیەکان لە بنەڕەتدا قوتابیی "شەیخ" و مەلاکانی ئەم تەوژمە سەلەفیە بون، و دوایی ویستویانە ئەوەی فێری بون و وەریان‌گرتوە؛ جێبەجێی بکەن، لە بیروباوەڕی "وەلاء و بەڕاء" و لە یاسای "جیهاد" و لە پۆلێن‌کردن و "ئەحکام" ی "کافیر" و "موشریک" و "موڕتەدد" و... هتد. جیاوازیی ئەم سەلەفی-جیهادیانە ئەوەیە دوژمنی ڕاستەوخۆیان سیستەمەکانە، بەتایبەتی هێزە خۆرئاواییەکان، و پاشان سیستەمە نیشتمانیەکان ئەوانەیان کە نا-ئیسلامین یان نا-سوننین. ئیتر (داعش) یش تەنها گروپێکی هەڵتۆقیوی بزێو و لەخۆبایی ئەم تەوژمە سەلەفی-جیهادیەیە، و ئەو ڕەخنە و دژایەتیەیش کە لە تەوژمە جیهادیەکەوە ڕوبەڕوی داعش دەبێتەوە؛ هۆکارەکەی ململانێ و هەوڵی داعشە بۆ قوتدان و تواندنەوەی گروپەکانی تر لە خۆیدا نەک جیاوازییەکی جەوهەری لەنێوانیاندا. کەواتە بیری ئیسلامیی نوێ، و ـ بە دیاریکراوی ـ تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکە، قوتابخانەی پێگەیاندنی گەنجی ئیسلامیی خۆبەکوشت‌دەری ڕیزەکانی داعشە. ئیتر ئەمە ڕاستییەکە عەلی باپیر و هاوشێوەکانی ناتوانن بیشارنەوە.
ناوبراو بۆ شاردنەوەی ئەو ڕاستیە پەنا بۆ چەند شێوازێک دەبات کە یەک لە یەک مەکشوفترن:
* پێش هەمو شتێک خوێنەر چەواشە دەکات و سەرنجی خوێنەر لە تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکە هەڵ‌دەگرێت و خۆی بێئاگا دەکات لەو ئاماژە ڕون و ئاشکرایەی کراوە بۆ ئەو تەوژمە سەلەفی-جیهادیە، و هەوڵ دەدات بە شێوەیەک کێشمەکێشەکە بەڕێوە ببات وەکو ئەوەی ڕاستەوخۆ (ئیسلام و قورئان و شەریعەت) تۆمەتبار کرابێت بە دروستکردنی داعش! ئەو دەزانێت بەم شێوەیە دەتوانێت سۆزی کۆمەڵێک خوێنەر ببزوێنێت و لەپەنای پیرۆزیی (ئیسلام و قورئان و شەریعەت) دا تەوژمی سەلەفی-جیهادی لە قەفەزی تۆمەتباری بباتە دەرەوە. کە ئەمە تەنها چەواشەکارییە، و لە لایەکی تریشەوە خۆبێئاگاکردنە لە ڕاستییەکی زۆر سادە کە ئەویش گەشەکردنی گروپی وەکو داعشە لە چوارچێوەی تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکەدا.
* ئینجا لە هەموی کۆمیدیاییتر؛ ئەوەیە پەنا دەبات بۆ هەندێک لێدوانی سیاسیی هەندێک سیاسەتمەداری وەکو (باراك ئۆباما)! بۆیە دەڵێت: "زۆرێك له سیاسه‌تمه‌دارانی دیاری جیهان، له‌نێویاندا (باراك ئۆباما)، دانیان به‌و ڕاستیه‌دا هێناوه، كه ئیسلام و قوڕئان له (داعش) و بیروڕاو ڕه‌فتاره په‌ڕگیرانه‌كانی دورن"! باشە ئەگەر ئۆباما بۆ ڕاگرتنی هەستی هاوڵاتیە موسوڵمانەکانی بەو شێوەیە لێدوان بدات؛ دەکرێت ئیتر عەلی باپیر ئۆبامای لێ ببێتە "ئیمام" و وتەبێژی ئیسلام و قورئان و لە ئۆباماوە هەڵسەنگاندنی بیروڕاو ڕه‌فتاری داعش بە پێوەری ئیسلام و قورئان وەربگرێت؟! ئەمە لە کەیەوە ئیسلامیەکان لە ئۆباماوە پێوەرەکانی ئیسلام و قورئان وەردەگرن و لە زمانی ئۆباماوە هەڵسەنگاندنی گروپە ئیسلامیەکان دەسەلمێنن؟!
* پاشان ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە "زۆربه‌ی هه‌ره زۆری لایه‌نه ئیسلامییه‌كان و، زانا و شاره‌زایانی موعته‌به‌ری هاوچه‌رخی جیهانی ئیسلامی، ڕایانگه‌یاندوه: كه ئیسلام و شه‌ریعه‌ت له‌وه‌ی ڕێكخراوه په‌ڕگیره‌كان و ـ له‌پێش هه‌موویانه‌وه (داعش) ـ ده‌یكه‌ن؛ به‌رین". ئەمە دیارە ئاماژە دەکات بۆ "نامە کراوەکە" ی کۆمەڵێک لە زانایانی ئایینیی ئیسلامی کە ئاڕاستەی (ئەبو بەکری بەغدادی) ـیان کردبو، بە ناونیشانی "رسالة مفتوحة إلى الدكتور إبراهيم عواد البدري الملقب بـ أبو بكر البغدادي". لەم نامەیەدا ئەو مەلا و کەسایەتیە ئیسلامیانە هەوڵ دەدەن بڵێن ئەم کارانەی گروپی وەکو داعش لە ئیسلامدا جێیان نابێتەوە. بەڵام بۆچی نەیانتوانی بەم نامەیە ئەبو بەکری بەغدادی و شوێنکەوتوانی لەو "نافەرمانی و پێچەوانەییەی ئیسلام" بگێڕنەوە؟! بۆچی هێشتا داعش پێی وایە ڕێنماییەکانی ئیسلام جێبەجێ دەکات؟! من لێرەدا بواری ئەوەم نیە لەسەر دەقی "رسالة مفتوحة.." بڕۆم، بەڵام تەنها ئاماژە بۆ ئەوە دەکەم کە لەم دەقەدا هەوڵ دراوە بوترێت کە "جیهاد" لە ئیسلامدا تەنها جیهادی "دیفاعی" ـە و بۆ بەرگریە لە داگیرکاری و هێرشی دوژمن، و ئیتر گوایە جیهادی "هجومی" لە ئیسلامدا نیە! کە ئەمە خۆبێئاگاکردنە لەو کەلەپورە ئیسلامیە دەوڵەمەندەی "جیهاد" کە بەڕونی دو جۆر جیهادی تێدا جیا کراوەتەوە: یەکەم: جیهادی "دیفاعی"، دوەم جیهادی "هجومی" کە ئەمەیان زیاتر بە "جهاد" ناو براوە و ئەوەی یەکەمیان زۆر جار هەر بە "دفع الصائل" ناو براوە، و دەتوانین بڵێین: هەمو "غەزوە" و "فەتح" ـەکانی ئیسلام لە بابەتی جیهادی "هجومی" بون. ئەم جۆرە جیهادە "هجومی" ـە؛ کۆدەنگی "ئیجماع" ی فیقهزانەکانی ئیسلامی لەسەر بوە کە "فەڕزی کیفایە" یە. کەواتە ئەو زانا ئایینیانەی بە ڕێزەوە نامەیەکیان ناردوە بۆ (بەغدادی) ی تێرۆریست؛ بەو قسەیە سەلماندویانە کە نە ئاگاداری فیقهی ئیسلامین نە لە مێژوی ئیسلامی تێگەیشتون، یان خۆیان بێئاگا دەکەن لێی. ئیتر ئینجا دیارە بۆچی ئەو جۆرە قسانە لای جیهادیەکان و ـ بەتایبەتی ـ داعش هیچ قورساییەکیان نیە (چونکە ئەمان باش دەزانن بنەمای "جیهاد" لە ئیسلامدا چۆنە و کاریشی پێ دەکەن)، و لێرەوە ڕون دەبێتەوە کە شەریعەتی ئیسلامی مادەم یاسای "جیهادی هجومی" ی تێدایە (کە ڕێک ئەو تاوانەیە پێی دەوترێت "تێرۆر")؛ کەواتە بەری نیە لە کاری ڕێکخراوە تێرۆریستەکان و لەپێشی هەمویانەوە داعش، بەڵکو بنچینە و هاندەر و مایەی "شەرعیەت" ی کاری ئەو گروپانەیشە.
تێبینی: درێژەی ئەم باسە (جیهادی دیفاعی و جیهادی هجومی) لە لێکۆڵینەوەیەکمدا بە ناونیشانی "جیهاد و غه‌زو له ئیسلامدا: عه‌قڵیه‌تی پشتی جه‌نگه پیرۆزه‌كانی ئیسلام یان هه‌ڵمه‌تی داگیركاری (فتوحات) ی ئیسلامی ـ چمكێك له ئه‌ده‌بیاتی ئیسلامیی (جیهاد) و (غه‌زو)"، خستومەتە ڕو، لەگەڵ بەڵگە قورئانی و حەدیثی و فیقهیەکانی. هەر خوێنەوارێکی ئیسلامی گومانی لەو باسە هەیە؛ دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەو لێکۆڵینەوەیە، و ئەگەر دەتوانێت نکولیی لێ بکات؛ دەتوانێت وەڵامی ئەو لێکۆڵینەوەیە بداتەوە.
* ناوبراو هۆكاری سه‌ره‌كیی سه‌رهه‌ڵدان و ته‌شه‌نه‌كردنی توندڕەوی و بەتایبەتی ڕێكخراوی (داعش)، دەگێڕێتەوە بۆ "حاڵه‌تی شێواو و شیرازه‌ی تێكچوی جیهانی ئیسلامی"، لە دو لایەنەوە:
١. "دوریی موسوڵمانان و به‌جێماوییان له قوڕئان و سوننه‌ت". ناوبراو ئەمە بە هۆکاری دروست‌بونی داعش دەزانێت، و ئەمەش بەڕواڵەت بەوە دەفامرێتەوە کە پەیدابونی داعش و بیروباوەڕ و کاری داعش لە خۆیدا دورکەوتنەوەیە لە ئیسلام! بەڵام ئایا وایە؟ ئایا کێشەی داعش ئەوەیە دور کەوتوەتەوە لە ئیسلام و ـ بۆ نمونە ـ لە بیری خۆرئاوایی نزیک بوەتەوە، یان کێشەکەی ئەوەیە دەیەوێت بە شێوەیەکی دەقاودەق و پیت‌بەپیت و تەقلیدی و ڕواڵەتبینانە ئیسلام جێبەجێ بکات؟ کێشەی داعش ئەوەیە نیە لە ئیسلام دور کەوتوەتەوە، بەڵکو کێشەکەی ئەوەیە نوساوە بە شێوەیەکی کۆن و تەقلیدیی ئیسلامەوە و گۆڕانکاریەکانی سەردەم نابینێت یان نایەوێت دانیان پێدا بنێت. بەڵام ئەمە تەنها تێگەیشتنێکی ڕواڵەتیە بۆ قسەی ناوبراو، ئێمە لە کۆدی ئەم قسەیە تێدەگەین و دەزانین کە مەبەست ئەمەیە: موسوڵمانان دور کەوتونەتەوە لە جێبەجێکردنی ئیسلام، و ئەمەش وای کردوە گروپی وەکو داعش دروست ببێت بۆ گێڕانەوەی چەرخی زێڕینی جێبەجێکردنی ئیسلام.
ڕاستە داعش بە شێوەیەک ناشیرین بوە کە تازە ئیسلامیەکان ناتوانن پەسەندی بکەن، بەڵام ئێمە دڵنیاین کە خەونی گێڕانەوەی حوکمی ئیسلام خەونی هەمو ئیسلامیەکانە. بەبێ ئەوەی بزانن ئایا ئەمە "مومکین" ـە یان زیاتر لە "موستەحیل" ـەوە نزیکە، و بەبێ ئەوەی بزانن کە هەر چۆن بکرێت؛ لە هەوڵەکانی کۆماری ئیسلامی و سعودیە و تالیبان و داعش جوانتر نابێت. حوکمێک لەسەر دابەشکردنی کۆمەڵگا و مامەڵەی جیاواز و نایەکسان لەگەڵ "تائیفە" و گروپە ئایینی/مەزهەبیەکان دامەزرابێت؛ هەر چۆن بیری لێ بکرێتەوە؛ هەر ناشیرینە و نەگونجاوە.
٢. "سته‌م و ده‌ستدرێژیی زلهێزان و، خۆ فه‌ڕزكردن و زه‌بر و زۆر و دیكتاتۆریی ڕژێمه سیكۆلاریسته‌كان له لایه‌كی دیكه‌وه، كه به ئاگر و ئاسن حوكمڕانیی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا مسوڵماننشینه‌كاندا ده‌كه‌ن". لێرەدا ناوبراو "خەتا" ی سێکیولاریزم دەگرێت و پێی وایە ئەو توندڕەویەی گروپە ئیسلامیەکان بەرهەمێکی لاوەکیی سێکیولاریزمە! ئەمە چۆن؟! بەو پێیەی "دیکتاتۆریی ڕژێمە نائیسلامیەکانی وڵاتانی موسوڵماننشین (کە ئیسلامیەکان ـ هەتا میانەڕەوەکانیشیان ـ لە زیندان توند دەکەن و ئەگەریش لە هەڵبژاردندا ئیسلامیەکان بیبەنەوە؛ کودەتایان بەسەردا دەکەن) پاڵ بە خەڵکانی ئیسلامیەوە دەنێت توشی نائومێدی ببن و هەست بکەن بە بنبەست گەیشتون و ئیتر بیر لە ڕێگەی توندوتیژی دەکەنەوە".
سەرەتا ئێمەش ئەوە دەزانین کە هەمیشە دیکتاتۆریەت و نەبونی ئازادیی سیاسی ژینگەیەکی لەبار و بەڵکو پاڵنەرێکیشە بۆ گەشە و تەشەنەی تێرۆریستان. ئەم ڕاستیە لە مێژوی سەرهەڵدانی تێرۆریزمی ئیسلامیی نوێدا بەرجەستە بوە: دیکتاتۆریەتی حوکمی ئیسلامی و بنەماڵەیی ئال‌سعود/ئال‌شەیخ لە سعودیە، کە هیچ تروسکاییەکی بۆ ئازادیی سیاسی (سەرباری ئازادی و مافەکانی تر) نەهێشتوەتەوە، و لەگەڵ ئەوەشدا هاوڵاتیانی لەسەر بیری سەلەفیی توند پەروەردە کردوە، خۆیشی لەگەڵ لایەنە خۆرئاواییەکان بۆ بەرژەوەندی دەستی تێکەڵ کردوە، ئیتر لە ئەنجامدا و لەو ژینگە لەبارەدا یەکەم جار تێرۆریزمی ئیسلامیی نوێ شاخی دەرکرد و دەرکەوت، و گوازرایەوە بۆ وڵاتانی دەوروبەریش.
ئینجا ئیتر ڕژێمە دیکتاتۆرە خۆرهەڵاتیەکانی تر، کە ڕژێمی "ئیسلامی" نین و بنەمای ڕەوایەتیی دەسەڵاتیان لە ئایینەوە وەرنەگرتوە بەڵکو لەسەر بنەمای تاکە حیزب یان دەسەڵاتی سوپا و کودەتای سەربازی دامەزراون.. ئەمانەش بە هەمان شێوە بە سەرکوتکردنی ئازادیەکان ـ بەتایبەتی ئازادیی سیاسی ـ و بە ترساندنی خەڵک و پەنابردن بۆ هەمو کارێک بۆ پاراستنی کورسیە لەقەکانیان؛ ژینگەی لەبار بۆ تێرۆریزم دەسازێنن. جا ئەمانە ئەگەر دوژمن و ڕکەبەرە سیاسیەکانیان هێزی ئیسلامی بن؛ ئەوە ئیتر خۆیان بە بنەمای عەلمانیەتدا هەڵ‌دەواسن و بەوە پاساو بۆ خۆیان دەهێننەوە کە ئەگەر ئەمان بڕۆن؛ جێگرەوەیان هێزە ئیسلامیە توندڕەوەکانە! کە ئەمانە لە ڕاستیدا "زڕە عەلمانی" ـن، و بە هەمو شێوەیەکیش ئایین لە بەرژەوەندیی خۆیان بەکار دەهێنن.
جا عەلی باپیر ئەم سیستەمە دیکتاتۆر و گەندەڵانەی خۆرهەڵات دەکاتە نمونەی سێکیولاریزم و بە "ڕژێمه سیكۆلاریسته‌كان" ناویان دەبات! وەکو ئەوەی کێشەی ئەم سیستەمانە ئەوە بێت کە "سێکیولاریست" ـن! ئاخر سیستەمێک لەسەر بنەمای دەسەڵاتی تاکە حیزب "الحزب الواحد" دامەزرابێت کە هەر باویشی نەماوە؛ چۆن دەبێتە هەڵگری بیری بنەمای "سێکیولاریزم"؟! سیستەمێک هەمو هێزێکی ناڕازی و ئۆپۆزیسیۆن سەرکوت بکات؛ ئیتر چۆن متمانەی پێ دەکرێت کاتێک لافی ئەوە لێ دەدات کە بە ڕاوەدونانی "ئیسلامیەکان" هەوڵ بۆ پاراستنی ئەزمونی حوکمی عەلمانی دەدات؟!
گریمان سیستەمێک لەم سیستەمانە بەڕاستی لەسەر بنەمای بیری عەلمانی دامەزرابێت؛ هێشتا چۆن دەبێت کار و هەڵوێست و مەبەستە تایبەتیەکانی و خۆسەپاندن و گەندەڵیەکانی لەسەر بنەمای "عەلمانیەت" حساب بکرێت؟ ئەمە هەمان ئەو هەڵە نیە کە عەلی باپیر لە کۆتایی ئەم قسانەیدا ڕوبەڕوی ئەوانەی داعش لەسەر تەوژمە ئیسلامیەکە حساب دەکەن هاوار دەکات کە هەڵەیە؟! کاتێک دەڵێت: "بێ‌ئینسافی و سته‌مه كه به‌هه‌ڵه لێ‌تێگه‌یشتن و موماره‌سه‌كردنی ده‌قه‌كانی ئایین و به‌رنامه‌یه‌ك و، خراپه و تاوانی په‌یڕه‌وانێكی لاده‌ری، له‌سه‌ر ئه‌و ئایین و به‌رنامه‌یه حیساب بكرێ".
لێرەدا سەرنجی ناوبراو و خوێنەرانیش ڕادەکێشین بۆ جیاوازییەکی گرنگ: لەنێوان "عەلمانی" secular، واتە "دونیایی" یان "نا-ئایینی"، و نێوان "عەلمانیەت‌گەرا" secularist واتە هەڵگری بیری "جیاکردنەوەی دین و دەوڵەت". ڕاستە گەلێک لەم ڕژێمانەی خۆرهەڵات ڕژێمی نا-ئایینین و بەم پێناسەیە دەکرێت بە "عەلمانی" secular پۆلێن بکرێن، بەڵام بەدڵنیاییەوە "عەلمانیەت‌گەرا" secularist نین و هەڵگری ئەو بیرە نین. ئەوە چەواشەکاریە کە نوسەرە ئیسلامیەکان هەر ڕژێمێکی نا-ئیسلامیی خۆرهەڵات بە نوێنەری عەلمانیەت و بە "سێکیولاریست" لە قەڵەم دەدەن تا لەم ڕێگەیەوە شەڕێک بە فیکری عەلمانیەت بگێڕن. سێکیولاریزم چوارچێوەی فیکریی خۆی هەیە، نا-ئیسلامی‌بونی دەسەڵاتێک بەتەنها نایکاتە "سێکیولاریست".
* هەر لە درێژەی ئەو چەواشەکاریەدا، ناوبراو "هۆکاری سەرەکیی په‌یدابون و ته‌شه‌نه‌كردنی ڕێكخراوی داعش" لە "ڕژێمی بەششار ئەسەدی سیكۆلاریستی دیكتاتۆر له سوریا" و "حوكمڕانیه تائیفیه تاكڕه‌وانه‌كه‌ی نوری مالیكی له عێراق" ـدا دەبینێتەوە، و پێی وایە ئەمە ڕاستییەکە کە ناگونجێت نکولیی لێ بکرێت!
لێرەدا سەرنجی ئەم پۆلێن‌کردن و ناونانە پڕ چەواشەکاریە بدەن: ڕژێمی ئەسەد بەلای ناوبراوەوە ڕژێمی "سێکیولاریست" ـە، بەڵام ڕژێمی نوری مالیکی ـ کە خۆیشی بە "حوکمڕانیی تائیفی" ناوی دەبات ـ ڕژێمێکی "ئیسلامگەرا" نیە! ئایا هەمو حوکمڕانییەکی مەزهەبی و تائیفی لە کۆتاییدا حوکمڕانییەکی ئایینی نیە؟! ئەگەر ئەو مەزهەب و تائیفەیە سەر بە ئیسلام بێت؛ لە کۆتاییدا حوکمڕانیەکەی حوکمڕانییەکی ئیسلامی نیە؟! ئیتر بۆچی ڕژێمی ئەسەد (کە تائیفییشە) "سێکیولاریست" ـە، بەڵام ڕژێمی شیعەی عێراق ڕژێمێکی ئایینی نیە؟!
نابێت ئەوەش لە ناوبراو بسەلمێنین و بهێڵین بەسەرماندا تێپەڕێت کە ڕژێمی ئەسەد بە "عەلمانی" دەزانێت. ڕاستە لە سوریا ئەو دروشمە هەیە: "دین بۆ خوا، و نیشتمان بۆ هەموان"، و تا ڕادەیەکیش ئەو ڕژێمە لە ڕابردودا ئازادیی ئایینیی دابین کردوە. بەڵام لە ڕاستیدا ڕژێمی ئەسەد لە کۆتاییدا ڕژێمێکی تائیفیە، و شارراوە نیە کە نوێنەری دەسەڵاتی تائیفەی "عەلەوی" ـە، و لە ماوەی جەنگی ناوخۆیی سوریادا ئەو ڕاستیە ڕونتر بۆ هەموان دەرکەوت. هەر بۆیە ئەو ڕژێمە پشتگیریی ڕژێم و هێزە شیعیەکانی دەوروبەری هەیە، و هەر بۆیە ڕژێم و هێزە سوننیەکانی ناوچەکە هەوڵی خستنی دەدەن و ئەمە بە "جیهاد" دەزانن!
* لەو شێوە قسەکردنەی ناوبراوەوە ڕون دەبێتەوە کە هێشتا ئەو و ئیسلامیەکانی تر لەوە نەگەیشتون کە ئێمە باسی باکگراوندی سیاسیی سەرهەڵدانی داعش ناکەین. ڕاستە دیکتاتۆریەتی شیعەکانی عێراق و بەتایبەتی بەڕێوەبردنی مالیکی بوەتە هۆی پەنگخواردنەوەی ناڕەزایی و ڕقی ئەهلی سوننە لە سێگۆشەی سوننی، و داعش سودی لەم واقیعە بینی (هەرچەند پێشینە و ڕەگ‌وڕیشەکانی یەکەمی داعش دەگەڕێنەوە بۆ پێش قەیراناوی‌بونی ئەو بارودۆخەش)، بەڵکو ئێمە باسی کارەکانیان و جێبەجێکردنی حوکمە شەرعیەکان دەکەین. داعش ئەحکامی "موشریک" و "جیهاد" ی "کافران" لە کوێوە هێناوە؟ بە چ بەڵگەیەک بەو شێوەیە مامەڵەی کرد لەگەڵ مەسیحیەکان و ئێزیدیەکان؟ بە چ بەڵگەیەک پیاوی ئێزیدیەکان دەکوژێت و ژنەکانیان دەڕفێنێت؟ یاسای کوشتنی "موڕتەدد" ی لە کوێوە هێناوە؟ یاسای "ڕەجم" و "جەڵد" و ئەوانەی تری لە کوێوە هێناوە؟!
کاکی خۆم! داعش بەوە ناشیرین نەبو کە گوایە بە ڕوی دیکتاتۆریەتی مالیکیدا هەڵ‌شاخاوە، بەڵکو بە جێبەجێکردنی ئەو حوکمە شەرعیانە و ـ بۆ نمونە ـ قەتڵ‌وعام و ئەتکی ئێزیدیەکان ناشیرین بو. ئێوە تا کەی خۆتان ناحاڵی پێشان دەدەن؟!
سێکیولاریزم و دیمۆکراسی
(عەلی باپیر) لە "کورتە وەڵام"ـەکەیدا بۆ وتارەکەی (مەلا بەختیار) لە کۆنفڕانسی دامەزرێنیی ڕێکخراوی (دابڕان) ـدا، ڕەخنە لەوە دەگرێت کە لەو وتارەدا پەیوەستیی دیمۆکراسی و سێکیولاریزم دوپات کراوەتەوە و وتراوە دیمۆکراسی بەبێ سێکیولاریزم نابێت. عەلی باپیر ئەمە بە هەڵەیەکی ڕون و ئاشکرا دەزانێت، و پێی وایە دیمۆکراسی ـ " وه‌ك میكانیزمی حوكمڕانی" ـ پەکی لەسەر سێکیولاریزم نەکەوتوە، و دەڵێت "مه‌رج نیه هه‌ر كه‌س و لایه‌نێك سێكیولاریست بو؛ دیمۆكراتیش بێت، و به پێچه‌وانه‌شه‌وه: مەرج نیە هه‌ر كه‌س و لایه‌نێك سێكیولاریست نه‌بو؛ له هه‌موو خێر و بێرێكی دیمۆكراسی بێبه‌ش بێت". بەڵگەیشی بۆ ئەم باوەڕەی ئەوەیە "زۆر حیزب و ڕژێم هه‌بوون و هه‌ن، هه‌تا سه‌ر ئێسكیان سێكیولاریستن، به‌ڵام له هه‌مان كاتیشدا: یان دیكتاتۆرن، یان به‌شێكی باشیان له دیكتاتۆری و تاكڕه‌وی و خۆسه‌پاندن (استبداد) دا هه‌بوه و هه‌یه". ئیتر ئینجا نمونە بە "هیتله‌ری نازی" و "مۆسۆلێنیی فاشی" و "ستالینی ماركسی" و و "حیزب و ڕژێمه‌كانیان" دەهێنێتەوە کە ئەمانە ـ "سێكیولاریستی ته‌واو عه‌یار"(!) و دیكتاتۆرێكی به‌دڕه‌فتاریش بوون. بۆیە دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە سێکیولاریزم لە خۆیدا خوازیاری دیمۆکراسی نیە، و دیمۆکراسی پەکی لەسەر سێکیولاریزم نەکەوتوە. چونکە ـ دەڵێت ـ جەوهەری سێکیولاریزم ئەوەیە شەریعەتی خوایی لە ژیانی مرۆڤدا حوکم نەکات و مرۆڤ تەنها بە پشت‌بەستن بە خۆی ژیانی خۆی بەڕێوە ببات، و ئیتر ئایا بە سیستەمی دیمۆکراسی بەڕێوەی ببات یان بە دیکتاتۆری؛ ئەمە سێکیولاریزم هەقی بەسەریەوە نیە، و ـ دەڵێت ـ هەر بۆیە لەنێو جیهانی سێکیولاریزمدا کەس و لایەن و حیزب و ڕژێمی دیمۆکرات و هی دیکتاتۆر و تاک‌ڕەویش هەن.
هەڵەی سەرەکیی ئەم بیرکردنەوەیە ئەوەیە "سێکیولاریزم" Secularism ی ـ وەکو فیکر و تەوژم و بنەمایەک ـ تێکەڵ کردوە لەگەڵ "سێکیولاریتی" Secularity ـ وەکو حاڵەتی "دنیایی‌بون" (عەلمانی‌بون) ـ (کە بەشێکی تێکەڵیەکە لەوەوە دێت بە عەرەبی هەردوکیان هەر دەبنە "علمانیّة")، و تێکەڵکردنی "سێکیولاریست" secularist ـە لەگەڵ "سێکیولار" secular، وەکو لە ئەڵقەی پێشویشدا ئەم هەڵەیەمان بۆ ڕاست کردەوە (کە ئەم جۆرە هەڵانە توانای زۆریان لە تێکەڵ‌کردن و سەرلێ‌شێواندندا هەیە!). لێرەدا دەبینین ناوبراو تێرمی "سێکیولاریست" بۆ وەسفی هەمو سیستەمێکی نا-ئایینی و نا-ئیسلامی بەکار دەهێنێت، لە کاتێکدا ئەمانە تەنها ـ بە واتایەک لە واتاکان ـ "نا-ئایینی" (سێکیولار) ن، و مەرج نیە "سێکیولاریست" بن، زۆر سیستەم هەن ئایینی نین و ڕەوایەتی لە ئایینەوە وەرناگرن یان لەسەر ئایدیۆلۆجیایەکی نا-ئایینی یان هەتا دژە-ئایینییش دروست دەبن، بەڵام ئینتیمایان بۆ سێکیولاریزم وەکو ئەو ڕێبازەی کە هەیە (و بەتایبەتی لایسیتێ Laïcité ی فڕەنسی) نیە. ناوبراو ئەوەی دەرک نەکردوە کە سێکیولاریزم ڕێبازێکی فیکریە و بنەمایەکە (کە بریتیە لە بنەمای "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت" یان نا-ئایینی‌بونی دەوڵەت)، و ئەم بنەمایە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکریی تەواوی خۆی هەیە، بە شێوەیەک دەتوانین بڵێین دوای بەرپابونی چاکسازیەکان و شۆڕشە فیکری و زانستیەکان وەکو یاسایەک لە دەوڵەتە خۆرئاواییەکاندا چەسپیوە. یانی ـ بۆ نمونە ـ له سه‌ده‌ی (١٨ ز.) دا بزاڤی ڕۆشنگه‌ری (به فڕەنسی Lumières "ڕوناکیه‌کان") سەری هەڵ‌دا و بو بە تەوژمێکی بەهێز، کە بزاڤی به‌رگریکردنە له عه‌قڵانیه‌ت وه‌کو بنچینه‌ی سیسته‌می مه‌عریفه و ڕه‌وشت. بەڵام "دەوڵەتی سێکیولاریست" ی فڕەنسا یان "سێکیولاریزمی دەوڵەت" لە فڕەنسا بە یاسایەک (بە ناوی یاسای "جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵەت") لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە لە ساڵی ١٩٠٥ ـدا چەسپێنرا. چەسپانی دیمۆکراسییش (مەبەستمان "دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ") و بەشداریی جەماوەری لە ژیانی سیاسیی ئەو وڵاتەدا؛ دەگەڕێتەوە بۆ چارەکی دوەم و سێیەمی سەدەی (١٩ ز.). لێرەوە دەبینین سێکیولاریزم ـ وەکو یاسا و بنەمای دەوڵەت ـ لە چوارچێوەیەکی فیکریی تایبەتدا هاتوەتە کایە و وەکو ترۆپکێکی ئەو شۆڕشە فیکری و سیاسیانە دەرکەوتوە، بۆیە جیاکردنەوەی سێکیولاریزم لە چوارچێوە فیکریەکەی و ڕێخۆشەکیەکانی؛ وەکو جیاکردنەوەی هەر کار و ڕوداوێکە لە باکگراوند و هۆکارەکانی. بە هەمان شێوە دیمۆکراسی (ی لیبێڕاڵ) یش، ناکرێت لە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکری و شارستانیی خۆی داببڕرێت، و ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ نمونەی فڕەنسا؛ دەبینین دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ چەسپاوە و ئینجا جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت بوەتە یاسایەک و بڕگەیەک لە دەستور، و هەر ئەو دیمۆکراسیەش داخوازیی جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەتی کردوە و ئەمە ترۆپکێکی کاریگەری و داخوازیەکانی بوە. کەواتە دیمۆکراسی و سێکیولاریزم پێکەوە پەیوەستن. بەڵام ناوبراو کۆمەڵێک هەڵە دەکات هەتا بتوانێت چەمکەکان ئاوەژو بکاتەوە: سەرەتا سێکیولاریزم وەکو ڕێبازێکی فەلسەفیی گشتگیر (نا-ئایینی‌بونی گشتی) پێناسە دەکات و ئەمە دەخاتە جێی ئەو سێکیولاریزمەی کە پەیوەندیی بە باسی سیستەمی سیاسیەوە هەیە کە تەنها نائایینی‌بونی دەوڵەتە نەک نا-ئایینی‌بونی گشتی (هەر بۆیە نمونەی ئەو ڕژێمانە دەهێنێتەوە بەر چاو کە بە زەبر و زەنگ و سەپاندن ویستویانە نا-ئایینی‌بون بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنن یان مۆدێلێکی نا-ئایینی یان ڕەگەزپەرستی یان دەسەڵاتی تاکە حیزب و تاکە سەرۆک بکەن بە ناسنامەی کۆمەڵگا و بیکەن بە بەریدا.. و ئەمانە بە "سێكیولاریستی ته‌واو عه‌یار" دادەنێت! چونکە لای ئەو سێکیولاریزم بە سەپاندنی نا-ئایینی‌بونی گشتی فامراوەتەوە). ئینجا "سێکیولار" و "سێکیولاریست" تێکەڵ دەکات، بۆ ئەوەی بتوانێت هەمو سیستەمێکی "سێکیولار" ـ واتە نا-ئایینی ـ لەسەر "سێکیولاریست"ـەکان و بنەمای سێکیولاریزم (یان لایسیتێ) حسێب بکات، کە ئەمە تێکەڵکردنی حاڵەتی نا-ئایینی‌بونە لەگەڵ سێکیولاریزم وەکو فیکر و وەکو بنەما.
ناوبراو سەیری ئەو کەس و لایەن و حیزب و ڕژێمانە دەکات کە ـ بۆ نمونە ـ ئیسلامی نین و مەسیحی نین (و هەر ئەمەش لای ئەو بەسە بۆ ئەوەی بە "سێکیولاریست" پۆلێنیان بکات، و ئەگەر دژایەتیی ئایینیش بکەن؛ ئەوە بەلای ئەوەوە کەواتە " سێكیولاریستی ته‌واو عه‌یار " ن!)، و دەبینێت دیکتاتۆر و خۆسەپێنیان تێدایە و دیمۆکرات و ئازادیخوازیشیان تێدایە؛ لێرەوە دەڵێت کەواتە دیمۆکراسی و سێکیولاریزم بە یەکەوە نەبەسراونەتەوە و دەگونجێت سیستەمێکی سێکیولار دیکتاتۆریش بێت، و مەرج نیە سیستەمێک بۆ ئەوەی دیمۆکراسی بێت؛ پێویست بێت سێکیولاریش بێت. بەڵام وەکو بینیمان؛ دیمۆکراسی و سێکیولاریزم یەکتر داخوازی دەکەن، و یەکتر بەرهەم دەهێنن، و ئەو ڕژێمانەی کە دیمۆکراسی نین؛ ناتوانن سێکیولاریست بن (چونکە یان ئایینی‌بون یان نا-ئایینی‌بون دەسەپێنن بەسەر کۆمەڵگادا، لە کاتێکدا ئامانجی سێکیولاریزم ئازادکردنی تاکەکانی کۆمەكگایە لە ئایینی‌بون و نا-ئایینی‌بوندا)، و ئەو ڕژێمانەش کە سێکیولاریست نین؛ ناتوانن دیمۆکراسی بن (چونکە ڕژێمەکە لەسەر بنەمایەکی ئایینی و بە ڕەوایەتیی ئایینی دامەزراوە نەک لەسەر بنەمای داخوازیی جەماوەر، و ناتوانێت بەیەکسانی ماف و ئازادیەکان دابەش بکات چونکە یاسایەکی ئایینیی جیاکار دەسەپێنێت بەسەر کۆمەڵگادا، و لەبەر ئەوەی دەوڵەتەکە ئایینیە و دەسەڵاتێکی پیرۆزکراوە و لەژێر دەستی هەڵبژاردیەکی ئایینی-سیاسیدایە؛ ئازادیی سیاسییش نابێت و دیکتاتۆریەتی ئایینی یان دیکتاتۆریەتی پیرۆزکراو جێی دیمۆکراسی دەگرێتەوە). بەڵام بۆچی ناوبراو هەست بەم جیاوازیانە ناکات و بەو شێوەیە تێکەڵیان دەکات؟ لەبەر ئەوەی ئەو سێکیولاریزم بە دژایەتیی ئایین تێگەیشتوە، و هەمو ڕژێمێکی نا-ئایینی (سێکیولار) بە "سێکیولاریست" ناو دەبات و دەیکاتە بەرجەستەکەری فیکر و بنەمای سێکیولاریزم.
ئینجا ئەگەر باسی ئەوە بکەین کە ڕژێمی وا هەیە سێکیولاریست و دیمۆکراتیشە و بەڵام ئەم پەیمانی دیمۆکرات‌بونەی ناباتە سەر و بە ڕێژەی زۆر و کەم خۆسەپاندنی هەیە؛ ئەمە شتێکی جیاوازە لە بنەما. ئەمە جیاوازیی بنەمایە لە جێبەجێ‌کردن، و جیاوازیی تیۆریە لە واقیع. هەر وڵاتێكی وەکو فڕەنسا کە وەکو ڕوگەی ئازادیەکان ڕوی تێ‌دەکرێت؛ بە سیستەمێکی پڕاوپڕ دیمۆکراسی دانانرێت و ـ لەم لایەنەوە ـ زۆر لە دوای وڵاتانی نەرویج و سوید و دانمارک و سویسێرا و کەنەدا و فینلەندا و ـ هەتاکو ـ دوای بریتانیا و ئەمەریکایش دێت.
سەرچاوەیەکی تری ئەم تێکەڵ‌کردنەی ناوبراو؛ ئەمەیە کە چەمکێکی تایبەت و بچوک‌کراوە و "کلک‌وگوێ‌کراو" و متوربەکراو لە (دیمۆکراسی) لە بیرکردنەوەیدا بۆ خۆی دروست کردوە، و هەر بەم تایبەت‌کردن و بچوک‌کردنەوە و "کلک‌وگوێ‌کردن" و متوربەکردنەوە دەتوانێت ـ و هێشتا بە "حەزەر" و "تحفظ" ێکی زۆرەوە ـ دان بنێت بە دیمۆکراسیدا و بیگونجێنێت لەگەڵ ئەو ئیسلامەدا کە خۆی باوەڕی پێیەتی، و هەم بەم ڕێگەیە دەتوانێت جیاکردنەوەی لە سێکیولاریزم بۆ بچێتە سەر. ئەمە لەم سەرباسەی تردا تیشک دەخەینە سەری:
هەڵەی سەرەکیی ئەم بیرکردنەوەیە ئەوەیە "سێکیولاریزم" Secularism ی ـ وەکو فیکر و تەوژم و بنەمایەک ـ تێکەڵ کردوە لەگەڵ "سێکیولاریتی" Secularity ـ وەکو حاڵەتی "دنیایی‌بون" (عەلمانی‌بون) ـ (کە بەشێکی تێکەڵیەکە لەوەوە دێت بە عەرەبی هەردوکیان هەر دەبنە "علمانیّة")، و تێکەڵکردنی "سێکیولاریست" secularist ـە لەگەڵ "سێکیولار" secular، وەکو لە ئەڵقەی پێشویشدا ئەم هەڵەیەمان بۆ ڕاست کردەوە (کە ئەم جۆرە هەڵانە توانای زۆریان لە تێکەڵ‌کردن و سەرلێ‌شێواندندا هەیە!). لێرەدا دەبینین ناوبراو تێرمی "سێکیولاریست" بۆ وەسفی هەمو سیستەمێکی نا-ئایینی و نا-ئیسلامی بەکار دەهێنێت، لە کاتێکدا ئەمانە تەنها ـ بە واتایەک لە واتاکان ـ "نا-ئایینی" (سێکیولار) ن، و مەرج نیە "سێکیولاریست" بن، زۆر سیستەم هەن ئایینی نین و ڕەوایەتی لە ئایینەوە وەرناگرن یان لەسەر ئایدیۆلۆجیایەکی نا-ئایینی یان هەتا دژە-ئایینییش دروست دەبن، بەڵام ئینتیمایان بۆ سێکیولاریزم وەکو ئەو ڕێبازەی کە هەیە (و بەتایبەتی لایسیتێ Laïcité ی فڕەنسی) نیە. ناوبراو ئەوەی دەرک نەکردوە کە سێکیولاریزم ڕێبازێکی فیکریە و بنەمایەکە (کە بریتیە لە بنەمای "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت" یان نا-ئایینی‌بونی دەوڵەت)، و ئەم بنەمایە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکریی تەواوی خۆی هەیە، بە شێوەیەک دەتوانین بڵێین دوای بەرپابونی چاکسازیەکان و شۆڕشە فیکری و زانستیەکان وەکو یاسایەک لە دەوڵەتە خۆرئاواییەکاندا چەسپیوە. یانی ـ بۆ نمونە ـ له سه‌ده‌ی (١٨ ز.) دا بزاڤی ڕۆشنگه‌ری (به فڕەنسی Lumières "ڕوناکیه‌کان") سەری هەڵ‌دا و بو بە تەوژمێکی بەهێز، کە بزاڤی به‌رگریکردنە له عه‌قڵانیه‌ت وه‌کو بنچینه‌ی سیسته‌می مه‌عریفه و ڕه‌وشت. بەڵام "دەوڵەتی سێکیولاریست" ی فڕەنسا یان "سێکیولاریزمی دەوڵەت" لە فڕەنسا بە یاسایەک (بە ناوی یاسای "جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵەت") لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە لە ساڵی ١٩٠٥ ـدا چەسپێنرا. چەسپانی دیمۆکراسییش (مەبەستمان "دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ") و بەشداریی جەماوەری لە ژیانی سیاسیی ئەو وڵاتەدا؛ دەگەڕێتەوە بۆ چارەکی دوەم و سێیەمی سەدەی (١٩ ز.). لێرەوە دەبینین سێکیولاریزم ـ وەکو یاسا و بنەمای دەوڵەت ـ لە چوارچێوەیەکی فیکریی تایبەتدا هاتوەتە کایە و وەکو ترۆپکێکی ئەو شۆڕشە فیکری و سیاسیانە دەرکەوتوە، بۆیە جیاکردنەوەی سێکیولاریزم لە چوارچێوە فیکریەکەی و ڕێخۆشەکیەکانی؛ وەکو جیاکردنەوەی هەر کار و ڕوداوێکە لە باکگراوند و هۆکارەکانی. بە هەمان شێوە دیمۆکراسی (ی لیبێڕاڵ) یش، ناکرێت لە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکری و شارستانیی خۆی داببڕرێت، و ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ نمونەی فڕەنسا؛ دەبینین دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ چەسپاوە و ئینجا جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت بوەتە یاسایەک و بڕگەیەک لە دەستور، و هەر ئەو دیمۆکراسیەش داخوازیی جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەتی کردوە و ئەمە ترۆپکێکی کاریگەری و داخوازیەکانی بوە. کەواتە دیمۆکراسی و سێکیولاریزم پێکەوە پەیوەستن. بەڵام ناوبراو کۆمەڵێک هەڵە دەکات هەتا بتوانێت چەمکەکان ئاوەژو بکاتەوە: سەرەتا سێکیولاریزم وەکو ڕێبازێکی فەلسەفیی گشتگیر (نا-ئایینی‌بونی گشتی) پێناسە دەکات و ئەمە دەخاتە جێی ئەو سێکیولاریزمەی کە پەیوەندیی بە باسی سیستەمی سیاسیەوە هەیە کە تەنها نائایینی‌بونی دەوڵەتە نەک نا-ئایینی‌بونی گشتی (هەر بۆیە نمونەی ئەو ڕژێمانە دەهێنێتەوە بەر چاو کە بە زەبر و زەنگ و سەپاندن ویستویانە نا-ئایینی‌بون بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنن یان مۆدێلێکی نا-ئایینی یان ڕەگەزپەرستی یان دەسەڵاتی تاکە حیزب و تاکە سەرۆک بکەن بە ناسنامەی کۆمەڵگا و بیکەن بە بەریدا.. و ئەمانە بە "سێكیولاریستی ته‌واو عه‌یار" دادەنێت! چونکە لای ئەو سێکیولاریزم بە سەپاندنی نا-ئایینی‌بونی گشتی فامراوەتەوە). ئینجا "سێکیولار" و "سێکیولاریست" تێکەڵ دەکات، بۆ ئەوەی بتوانێت هەمو سیستەمێکی "سێکیولار" ـ واتە نا-ئایینی ـ لەسەر "سێکیولاریست"ـەکان و بنەمای سێکیولاریزم (یان لایسیتێ) حسێب بکات، کە ئەمە تێکەڵکردنی حاڵەتی نا-ئایینی‌بونە لەگەڵ سێکیولاریزم وەکو فیکر و وەکو بنەما.
ناوبراو سەیری ئەو کەس و لایەن و حیزب و ڕژێمانە دەکات کە ـ بۆ نمونە ـ ئیسلامی نین و مەسیحی نین (و هەر ئەمەش لای ئەو بەسە بۆ ئەوەی بە "سێکیولاریست" پۆلێنیان بکات، و ئەگەر دژایەتیی ئایینیش بکەن؛ ئەوە بەلای ئەوەوە کەواتە " سێكیولاریستی ته‌واو عه‌یار " ن!)، و دەبینێت دیکتاتۆر و خۆسەپێنیان تێدایە و دیمۆکرات و ئازادیخوازیشیان تێدایە؛ لێرەوە دەڵێت کەواتە دیمۆکراسی و سێکیولاریزم بە یەکەوە نەبەسراونەتەوە و دەگونجێت سیستەمێکی سێکیولار دیکتاتۆریش بێت، و مەرج نیە سیستەمێک بۆ ئەوەی دیمۆکراسی بێت؛ پێویست بێت سێکیولاریش بێت. بەڵام وەکو بینیمان؛ دیمۆکراسی و سێکیولاریزم یەکتر داخوازی دەکەن، و یەکتر بەرهەم دەهێنن، و ئەو ڕژێمانەی کە دیمۆکراسی نین؛ ناتوانن سێکیولاریست بن (چونکە یان ئایینی‌بون یان نا-ئایینی‌بون دەسەپێنن بەسەر کۆمەڵگادا، لە کاتێکدا ئامانجی سێکیولاریزم ئازادکردنی تاکەکانی کۆمەكگایە لە ئایینی‌بون و نا-ئایینی‌بوندا)، و ئەو ڕژێمانەش کە سێکیولاریست نین؛ ناتوانن دیمۆکراسی بن (چونکە ڕژێمەکە لەسەر بنەمایەکی ئایینی و بە ڕەوایەتیی ئایینی دامەزراوە نەک لەسەر بنەمای داخوازیی جەماوەر، و ناتوانێت بەیەکسانی ماف و ئازادیەکان دابەش بکات چونکە یاسایەکی ئایینیی جیاکار دەسەپێنێت بەسەر کۆمەڵگادا، و لەبەر ئەوەی دەوڵەتەکە ئایینیە و دەسەڵاتێکی پیرۆزکراوە و لەژێر دەستی هەڵبژاردیەکی ئایینی-سیاسیدایە؛ ئازادیی سیاسییش نابێت و دیکتاتۆریەتی ئایینی یان دیکتاتۆریەتی پیرۆزکراو جێی دیمۆکراسی دەگرێتەوە). بەڵام بۆچی ناوبراو هەست بەم جیاوازیانە ناکات و بەو شێوەیە تێکەڵیان دەکات؟ لەبەر ئەوەی ئەو سێکیولاریزم بە دژایەتیی ئایین تێگەیشتوە، و هەمو ڕژێمێکی نا-ئایینی (سێکیولار) بە "سێکیولاریست" ناو دەبات و دەیکاتە بەرجەستەکەری فیکر و بنەمای سێکیولاریزم.
ئینجا ئەگەر باسی ئەوە بکەین کە ڕژێمی وا هەیە سێکیولاریست و دیمۆکراتیشە و بەڵام ئەم پەیمانی دیمۆکرات‌بونەی ناباتە سەر و بە ڕێژەی زۆر و کەم خۆسەپاندنی هەیە؛ ئەمە شتێکی جیاوازە لە بنەما. ئەمە جیاوازیی بنەمایە لە جێبەجێ‌کردن، و جیاوازیی تیۆریە لە واقیع. هەر وڵاتێكی وەکو فڕەنسا کە وەکو ڕوگەی ئازادیەکان ڕوی تێ‌دەکرێت؛ بە سیستەمێکی پڕاوپڕ دیمۆکراسی دانانرێت و ـ لەم لایەنەوە ـ زۆر لە دوای وڵاتانی نەرویج و سوید و دانمارک و سویسێرا و کەنەدا و فینلەندا و ـ هەتاکو ـ دوای بریتانیا و ئەمەریکایش دێت.
سەرچاوەیەکی تری ئەم تێکەڵ‌کردنەی ناوبراو؛ ئەمەیە کە چەمکێکی تایبەت و بچوک‌کراوە و "کلک‌وگوێ‌کراو" و متوربەکراو لە (دیمۆکراسی) لە بیرکردنەوەیدا بۆ خۆی دروست کردوە، و هەر بەم تایبەت‌کردن و بچوک‌کردنەوە و "کلک‌وگوێ‌کردن" و متوربەکردنەوە دەتوانێت ـ و هێشتا بە "حەزەر" و "تحفظ" ێکی زۆرەوە ـ دان بنێت بە دیمۆکراسیدا و بیگونجێنێت لەگەڵ ئەو ئیسلامەدا کە خۆی باوەڕی پێیەتی، و هەم بەم ڕێگەیە دەتوانێت جیاکردنەوەی لە سێکیولاریزم بۆ بچێتە سەر. ئەمە لەم سەرباسەی تردا تیشک دەخەینە سەری:
ئیسلام و دیمۆکراسی
عەلی باپیر، پێی وایە هیچ لەمپەرێک لەبەردەم حیزب و قەوارەیەکی سیاسیی ئیسلامیدا نیە میکانیزمەکانی دیمۆکراسی بەکار بهێنێت، و لەم لایەنەوە پێی وایە دیمۆکراسی ـ وەکو کۆمەڵێک میکانیزمی حوکمڕانی و بەڕێوەبردن ـ لەگەڵ ئیسلام پێچەوانە نیە، و بەڵکو پێی وایە دەقەکانی (قورئان) و (سوننەت) زۆربەی میکانیزمەکانی دیمۆکراسییان لە خۆ گرتوە و کۆمەڵی موسوڵمانیان ناچار کردوە کە پێیانەوە پابەند ببن!
با ـ سەرەتا ـ بزانین ناوبراو چۆن پێی وایە "دەقەکانی (قورئان) و (سوننەت) زۆربەی میکانیزمەکانی دیمۆکراسییان لە خۆ گرتوە"!
١. گوایە لە ئیسلامیشدا خەڵک و کۆمەڵگا سەرچاوەی دەسەڵاتە. یانی بەو پێیەی خەڵک خۆی بەرپرسانی خۆی (کەسانی شایستە و پەسەند بۆ لێپرسراویی بوارەکانی یاسادانان و، جێ‌به‌جێ‌كردن و دادوه‌ری) هەڵ‌دەبژێرێت. جارێ ئێمە لە هەمو مێژوی ئیسلامدا (بە مێژوە پیرۆزەکەیشیەوە) نمونەی لەو شێوەیە نابینینەوە کە خەڵک بۆ خۆی بەرپرسەکانیان هەڵ‌بژاردبێت. بەڵکو میکانیزمی هەڵبژاردن وەکو ئەوەی ئێستە هەیە ئەو کاتە لەو کۆمەڵگا عەرەبی و ئیسلامیەدا نەبوە. ئەوەی هەبوە؛ یان دەسەڵاتداری یەکەم لە شوێنێکدا دایناوە یان وەکو جێنشینی خۆی دیاریی کردوە و دوای خۆی دەسەڵاتی ڕەهای گرتوەتە دەست، یان چەند کەسێکی دیاریکراو دیارییان کردوە و پرس بە کەسی تر نەکراوە، یان گروپێک هەڵیان بژاردوە و "بەیعەت" ـیان پێ داوە و ئیتر چاوەڕێ بوە ناوچەکانی تریش ملکەچی ببن، یان بە شەڕ و شۆر و ئاگر و ئاسن خۆی سەپاندوە و بوەتە دەسەڵاتی یەکەم. دەسەڵاتی ئیسلام بە درێژایی مێژوەکەی لەم بابەتانە بوە. ئینجا دوای ئەمەش دەقێک نابینینەوە ئاماژە بۆ میکانیزمی هەڵبژاردنی دەسەڵاتدار بکات. ئینجا ئایا لە ئیسلامدا خەڵک بۆ خۆی داوای ماف و ئازادیەکانی خۆی دەکات و دەنگیان لەسەر دەدات یان هەر پێشوەخت هەمو مافەکان و سنورەکانی ئازادیەکان لە "شەریعەت" ـدا دیاری‌کراون؟!
٢. گوایە لە ئیسلامیشدا هەڵبژاردن میکانیزمی دانانی بەرپرسانە لەلایەن خەڵکەوە، و بۆ ئەمەش بەڵگە بە هەندێک دەق دەهێنێتەوە: دەقێک لە قورئان: "وأمرهم شورى بينهم" (الشورى: ٣٨)، کە ئەمە بنەمای "ڕاوێژ" ە و پێش ئیسلامیش وەکو شێوازێکی دانایانەی خێڵ بۆ گەیشتنە بڕیاری ڕاست و دروست هەبوە، و لە ئیسلامیشدا هەر بە هەمان شێوەیە: سەرکردەی ئیسلامی ڕاوێژ بە دەوروبەرەکەی و دارودەستەکەی و پیاوە داناکانی پەراوێزەکەی دەکات هەتا عاقڵانەترین بیروڕا لەناو ئاماژە و پێشنیارەکانی ئەواندا ببینێتەوە، هەتا بتوانێت بڕیار بدات و ئیتر پەلە نەکات لە بڕیارداندا. ئەمەیە ڕاوێژ "شوری" لە کولتوری عەرەبی-ئیسلامیدا، و مەرج نیە دەسەڵاتداری ئیسلامی بە پێشنیارەکانی ئەو ڕاوێژەوە ببەسرێتەوە، بەڵکو دەتوانێت بیروڕای خۆی بە باشتر بزانێت، و ئیتر ناچارکەر "ملزم" نیە. ئیتر ئەو دەقە ڕاوێژ وەکو سیفەتێکی باشی موسوڵمانان باس دەکات کە ڕاوێژ بە یەکتر دەکەن، و ئەمە ـ بە زۆرکاری نەبێت ـ ناکرێت بە بنەمای هەڵبژاردن و کێبەرکێی نێوان خۆپاڵاوتوان بەراورد بکرێت کە لە سیستەمی دیمۆکراسیدا هەیە. ئینجا ئایا بنەمای "شوری" ـ وەکو هەڵبژاردنی دەسەڵاتدار و سەرۆک ـ نمونەی جێبەجێکردنی هەیە لە ئیسلامدا؟ من شتی وا نابینمەوە: ئەبو بەکر بە ئاماژەی موحەممەد و بە دەستپێشخەریی عومەر دانراوە، عومەر بە وەسێتی ئەبو بەکر دانراوە، عوثمان لەلایەن لیژنەکەوە هەڵ‌بژێرراوە کە عومەر وەسێتی کردوە لەنێوانی خۆیاندا "ڕاوێژ" بکەن و لەنێوان چەند ناوێکدا کەسێک بە زۆرینەی دەنگیان هەڵ‌بژێرن و ئیتر ئەوانی تریش ناچارن ملکەچی ئەو ئەنجامە ببن، ئیتر ـ وا دیارە ـ ئەمە نمونەی جێبەجێکردنی ئەو "ڕاوێژ" ەیە کە بە هاوتای "هەڵبژاردن" ی سیستەمی دیمۆکراسی دادەنرێت! کە لە ڕاستیدا تەگبیر و ڕاوێژێک بوە لەنێوان چەند کەسێکی دیاریکراودا بۆ هەڵبژاردنی یەکێک لە چەند کەسێکی دیاریکراودا، و ئەو لیژنەی هەڵ‌بژاردنە و ئەو چەند ناوە پاڵێوراوەش لەلایەن دەسەڵاتداری پێشوەوە و بە "وەسیەت" ی ئەو دیاری‌کراون کە بۆیان نەبوە لێی لا بدەن! ئەمەیە "هەڵبژاردن" ی دیمۆکراسیانە؟!! عەلییش کۆمەڵێکی تایبەت "بەیعەت" ـیان پێ داوە و کردویانە بە "خەلیفە" ی خۆیان و ئەوانی تر دژی ئەو بڕیارە بون، و ئەو کێشمەکێشەی لەوەوە پەیدا بوە دورترین شتێکە لەوەی پێی بوترێت سیستەمی دیمۆکراسی.
هەروەها ناوبراو بەڵگە (ی ئایینی بۆ بنەمای هەڵبژاردن) بەوە دەهێنێتەوە کە پێغەمەری ئیسلام لە کاتی خۆیدا چەند نوێنەر و سەرۆک "نقیب" ێکی وەکو نوێنەری هەردو خێڵی (ئەوس) و (خەزرەج) داوا کردوە کە بیانبینێت و بەیعەتی بدەنێ.. بەڵام ئایا ئەمە هەڵ‌بژاردنە؟! چەند کەسێک کە پێشتریش هەر دیار و دەسەڵاتدار و زاڵ و قسەڕۆیشتو بون لەناویاندا چونەتە پێشەوە و خۆیان کردوە بە نوێنەری ئەوانی تر؛ ئەمە چ پەیوەندییەکی بە بنەمای هەڵبژاردنی دەسەڵاتدارەوە هەیە؟!
٣. گوایە لە ئیسلامیشدا "دابینكردنی ماف و ئازادیه‌كان بۆ هه‌مو هاووڵاتیان" هەیە! بۆ ئەمەش بەڵگە بە دەقێکی ناڕۆشن دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "ولقد كرمنا بني آدم" (الإسراء: ٧٠)، کە تەنها باسی ڕێزی مرۆڤ دەکات لەچاو گیاندارەکانی تر، و دەیەوێت ئەمە ببێتە مانئفێستۆی ئازادیەکان! ئەگەر ناوبراو خۆی بێئاگا نەکات؛ دەزانێت کە لە ئیسلامدا ئەوەندە یاسا و ڕێسای تایبەت هەن کە بەتەواوی ئازادیەکان و مافەکان تەسک دەکەنەوە، بەتایبەتی لەوانەی کە ئایینیان جیاوازە، تا ئەو ڕادەیەی ئەو تاک و گروپانەی کە موسوڵمان نین و ئامادە نین موسوڵمان ببن؛ مافی ژیانیشیان نیە، مەگەر بە موسوڵمان‌بون یان سەرانەدان مافی ژیان بکڕنەوە!! کە مافی ژیان و سەلامەتیی ژیانی تاکەکەس ئیتر گڕوگاڵ و خاڵی یەکەمی ئازادیەکانە. ئیتر ئاشکرایە کە ئازادیی بیروباوەڕ و ویژدان لە ئیسلامدا نیە: ئەو موسوڵمانەی وازی لە ئیسلام هێنا؛ یاسای ئیسلامی وایە دەکوژرێت! ئازادیی ڕادەربڕینیش نیە ئەگەر بە شێوەیەک پێچەوانە بون لەگەڵ باوەڕی ئیسلامی، بەڵکو ئیسلام پێی باشترە مرۆڤ دوڕو "منافق" بێت نەک بیروڕای خۆی دەرببڕێت!
٤. گوایە لە ئیسلامدا چاودێری‌كردنی ده‌سه‌ڵات و به‌رپرسان و ڕاست‌كردنه‌وه و لێپرسینه‌وه‌یان له كاتی هه‌ڵه و لاداندا؛ نه‌ك هه‌ر ماف، بگره ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو موسوڵمانێکە. ئەمەش بەپێی دەقی: "المؤمنون والمؤمنات؛ بعضهم أولياء بعض: يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر" (التوبة: ٧١)، یانی بەپێی بنەمای "فەرمان‌دان بە چاکە و نەهێشتنی خراپە"، ئەمەش خاڵێکی جەوهەر نیە، چونکە پێناسەی ئیسلام ـ و هەر ئایینێک و کولتورێک ـ بۆ چاکە "معروف" و خراپە "منکر" جیاوازە لە ئایین و کولتور و سیستەمەکانی تر. ئەمە جگە لەوەی لە سایەی نەبونی ئازادیی بیروباوەڕ و ئازادیی ڕادەربڕیندا؛ ئەم خاڵەش دەبێتە "ئیمتیاز" ی بەشێک لە "ڕەعیەت"ـەکانی دەوڵەتی ئیسلامی کە موسوڵمانەکانن و بەتایبەتی ئەوانەیان کە سەر بە ڕێبازی دەوڵەتن و لە دام‌ودەزگاکانیەوە نزیکن، بەڵکو ڕەنگە بسپێررێت بە دەستەیەکی دیاریکراو!
دوای ئەم هەوڵە سەرنەکەوتوە بۆ بەراوردی بنەماکانی ئیسلام و میکانیزمەکانی دیمۆکراسی؛ دەگەڕێتەوە و دان دەنێت بەوەدا کە دیمۆکراسی لەگەڵ ئیسلاندا دژ و ناکۆکە لەوەدا کە مافی دانان و دەنگ‌کدان لەسەر یاساکان دەداتە دەستی خەڵک و جەماوەر (و نوێنەرەکانیان)، و نایگێڕێتەوە بۆ "شەریعەت" ی خوایی.
لێرەوە تێدەگەین کە دیمۆکراسی لای ناوبراو نوسخەیەکی کورت‌کراوە و "کلک‌وگوێ‌کراو" و متوربەکراوی دیمۆکراسیە. و ئەگەر هەر کەس و لایەک بتوانێت ئەم تێرمە بۆ شێوەیەکی تایبەتی هەڵبژاردن و دەستاودەست‌كردنی دەسەڵات و دەسەڵاتی زۆرینە بەکار بهێنێت؛ ئەوە دەکرێت لە خێڵێکیشدا بێتە دی، و ڕەنگە لە هەندێک لە کۆمەڵگا کۆنەکانیشدا هەبوبێت، و ئەو "دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ"ـە نیە کە ئێمە باسی لێ دەکەین، کە لەسەر بنەمای پاراستنی ماف و ئازادیە مەدەنی و سیاسیەکانی تاک، و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، و سەروەریی یاسا، و بونی دەستور و دیاریکردنی دەست‌کراوەیی حکومەت، وەستاوە. ناوبراو لە کۆتاییدا هەوڵ دەدات هەندێک لەم خاڵانەش وا بخاتە ڕو کە لەگەڵ ئیسلام و دەقەکانی قورئان و سوننەتدا گونجاون، بەڵام ئەم جارەیان بە خێرایی و بەبێ ئاماژە بۆ هیچ دەقێک بەسەریاندا تێپەڕ دەبێت!
ئەمەش هەموی بۆ ئەوەی بڵێت: سیستەمی دیمۆکراسی بۆ دیمۆکراسی‌بونی؛ پێویست بکات سێکیولاریست بێت. کە ئێمە جارێکی تریش دوپاتی دەکەینەوە: ڕژێمێک دیمۆکراسی نەبێت؛ ناتوانێت سێکیولاریست بێت، و ڕژێمێکیش سێکیولاریست نەبێت؛ ناتوانێت دیمۆکراسی بێت.
با ـ سەرەتا ـ بزانین ناوبراو چۆن پێی وایە "دەقەکانی (قورئان) و (سوننەت) زۆربەی میکانیزمەکانی دیمۆکراسییان لە خۆ گرتوە"!
١. گوایە لە ئیسلامیشدا خەڵک و کۆمەڵگا سەرچاوەی دەسەڵاتە. یانی بەو پێیەی خەڵک خۆی بەرپرسانی خۆی (کەسانی شایستە و پەسەند بۆ لێپرسراویی بوارەکانی یاسادانان و، جێ‌به‌جێ‌كردن و دادوه‌ری) هەڵ‌دەبژێرێت. جارێ ئێمە لە هەمو مێژوی ئیسلامدا (بە مێژوە پیرۆزەکەیشیەوە) نمونەی لەو شێوەیە نابینینەوە کە خەڵک بۆ خۆی بەرپرسەکانیان هەڵ‌بژاردبێت. بەڵکو میکانیزمی هەڵبژاردن وەکو ئەوەی ئێستە هەیە ئەو کاتە لەو کۆمەڵگا عەرەبی و ئیسلامیەدا نەبوە. ئەوەی هەبوە؛ یان دەسەڵاتداری یەکەم لە شوێنێکدا دایناوە یان وەکو جێنشینی خۆی دیاریی کردوە و دوای خۆی دەسەڵاتی ڕەهای گرتوەتە دەست، یان چەند کەسێکی دیاریکراو دیارییان کردوە و پرس بە کەسی تر نەکراوە، یان گروپێک هەڵیان بژاردوە و "بەیعەت" ـیان پێ داوە و ئیتر چاوەڕێ بوە ناوچەکانی تریش ملکەچی ببن، یان بە شەڕ و شۆر و ئاگر و ئاسن خۆی سەپاندوە و بوەتە دەسەڵاتی یەکەم. دەسەڵاتی ئیسلام بە درێژایی مێژوەکەی لەم بابەتانە بوە. ئینجا دوای ئەمەش دەقێک نابینینەوە ئاماژە بۆ میکانیزمی هەڵبژاردنی دەسەڵاتدار بکات. ئینجا ئایا لە ئیسلامدا خەڵک بۆ خۆی داوای ماف و ئازادیەکانی خۆی دەکات و دەنگیان لەسەر دەدات یان هەر پێشوەخت هەمو مافەکان و سنورەکانی ئازادیەکان لە "شەریعەت" ـدا دیاری‌کراون؟!
٢. گوایە لە ئیسلامیشدا هەڵبژاردن میکانیزمی دانانی بەرپرسانە لەلایەن خەڵکەوە، و بۆ ئەمەش بەڵگە بە هەندێک دەق دەهێنێتەوە: دەقێک لە قورئان: "وأمرهم شورى بينهم" (الشورى: ٣٨)، کە ئەمە بنەمای "ڕاوێژ" ە و پێش ئیسلامیش وەکو شێوازێکی دانایانەی خێڵ بۆ گەیشتنە بڕیاری ڕاست و دروست هەبوە، و لە ئیسلامیشدا هەر بە هەمان شێوەیە: سەرکردەی ئیسلامی ڕاوێژ بە دەوروبەرەکەی و دارودەستەکەی و پیاوە داناکانی پەراوێزەکەی دەکات هەتا عاقڵانەترین بیروڕا لەناو ئاماژە و پێشنیارەکانی ئەواندا ببینێتەوە، هەتا بتوانێت بڕیار بدات و ئیتر پەلە نەکات لە بڕیارداندا. ئەمەیە ڕاوێژ "شوری" لە کولتوری عەرەبی-ئیسلامیدا، و مەرج نیە دەسەڵاتداری ئیسلامی بە پێشنیارەکانی ئەو ڕاوێژەوە ببەسرێتەوە، بەڵکو دەتوانێت بیروڕای خۆی بە باشتر بزانێت، و ئیتر ناچارکەر "ملزم" نیە. ئیتر ئەو دەقە ڕاوێژ وەکو سیفەتێکی باشی موسوڵمانان باس دەکات کە ڕاوێژ بە یەکتر دەکەن، و ئەمە ـ بە زۆرکاری نەبێت ـ ناکرێت بە بنەمای هەڵبژاردن و کێبەرکێی نێوان خۆپاڵاوتوان بەراورد بکرێت کە لە سیستەمی دیمۆکراسیدا هەیە. ئینجا ئایا بنەمای "شوری" ـ وەکو هەڵبژاردنی دەسەڵاتدار و سەرۆک ـ نمونەی جێبەجێکردنی هەیە لە ئیسلامدا؟ من شتی وا نابینمەوە: ئەبو بەکر بە ئاماژەی موحەممەد و بە دەستپێشخەریی عومەر دانراوە، عومەر بە وەسێتی ئەبو بەکر دانراوە، عوثمان لەلایەن لیژنەکەوە هەڵ‌بژێرراوە کە عومەر وەسێتی کردوە لەنێوانی خۆیاندا "ڕاوێژ" بکەن و لەنێوان چەند ناوێکدا کەسێک بە زۆرینەی دەنگیان هەڵ‌بژێرن و ئیتر ئەوانی تریش ناچارن ملکەچی ئەو ئەنجامە ببن، ئیتر ـ وا دیارە ـ ئەمە نمونەی جێبەجێکردنی ئەو "ڕاوێژ" ەیە کە بە هاوتای "هەڵبژاردن" ی سیستەمی دیمۆکراسی دادەنرێت! کە لە ڕاستیدا تەگبیر و ڕاوێژێک بوە لەنێوان چەند کەسێکی دیاریکراودا بۆ هەڵبژاردنی یەکێک لە چەند کەسێکی دیاریکراودا، و ئەو لیژنەی هەڵ‌بژاردنە و ئەو چەند ناوە پاڵێوراوەش لەلایەن دەسەڵاتداری پێشوەوە و بە "وەسیەت" ی ئەو دیاری‌کراون کە بۆیان نەبوە لێی لا بدەن! ئەمەیە "هەڵبژاردن" ی دیمۆکراسیانە؟!! عەلییش کۆمەڵێکی تایبەت "بەیعەت" ـیان پێ داوە و کردویانە بە "خەلیفە" ی خۆیان و ئەوانی تر دژی ئەو بڕیارە بون، و ئەو کێشمەکێشەی لەوەوە پەیدا بوە دورترین شتێکە لەوەی پێی بوترێت سیستەمی دیمۆکراسی.
هەروەها ناوبراو بەڵگە (ی ئایینی بۆ بنەمای هەڵبژاردن) بەوە دەهێنێتەوە کە پێغەمەری ئیسلام لە کاتی خۆیدا چەند نوێنەر و سەرۆک "نقیب" ێکی وەکو نوێنەری هەردو خێڵی (ئەوس) و (خەزرەج) داوا کردوە کە بیانبینێت و بەیعەتی بدەنێ.. بەڵام ئایا ئەمە هەڵ‌بژاردنە؟! چەند کەسێک کە پێشتریش هەر دیار و دەسەڵاتدار و زاڵ و قسەڕۆیشتو بون لەناویاندا چونەتە پێشەوە و خۆیان کردوە بە نوێنەری ئەوانی تر؛ ئەمە چ پەیوەندییەکی بە بنەمای هەڵبژاردنی دەسەڵاتدارەوە هەیە؟!
٣. گوایە لە ئیسلامیشدا "دابینكردنی ماف و ئازادیه‌كان بۆ هه‌مو هاووڵاتیان" هەیە! بۆ ئەمەش بەڵگە بە دەقێکی ناڕۆشن دەهێنێتەوە کە دەڵێت: "ولقد كرمنا بني آدم" (الإسراء: ٧٠)، کە تەنها باسی ڕێزی مرۆڤ دەکات لەچاو گیاندارەکانی تر، و دەیەوێت ئەمە ببێتە مانئفێستۆی ئازادیەکان! ئەگەر ناوبراو خۆی بێئاگا نەکات؛ دەزانێت کە لە ئیسلامدا ئەوەندە یاسا و ڕێسای تایبەت هەن کە بەتەواوی ئازادیەکان و مافەکان تەسک دەکەنەوە، بەتایبەتی لەوانەی کە ئایینیان جیاوازە، تا ئەو ڕادەیەی ئەو تاک و گروپانەی کە موسوڵمان نین و ئامادە نین موسوڵمان ببن؛ مافی ژیانیشیان نیە، مەگەر بە موسوڵمان‌بون یان سەرانەدان مافی ژیان بکڕنەوە!! کە مافی ژیان و سەلامەتیی ژیانی تاکەکەس ئیتر گڕوگاڵ و خاڵی یەکەمی ئازادیەکانە. ئیتر ئاشکرایە کە ئازادیی بیروباوەڕ و ویژدان لە ئیسلامدا نیە: ئەو موسوڵمانەی وازی لە ئیسلام هێنا؛ یاسای ئیسلامی وایە دەکوژرێت! ئازادیی ڕادەربڕینیش نیە ئەگەر بە شێوەیەک پێچەوانە بون لەگەڵ باوەڕی ئیسلامی، بەڵکو ئیسلام پێی باشترە مرۆڤ دوڕو "منافق" بێت نەک بیروڕای خۆی دەرببڕێت!
٤. گوایە لە ئیسلامدا چاودێری‌كردنی ده‌سه‌ڵات و به‌رپرسان و ڕاست‌كردنه‌وه و لێپرسینه‌وه‌یان له كاتی هه‌ڵه و لاداندا؛ نه‌ك هه‌ر ماف، بگره ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو موسوڵمانێکە. ئەمەش بەپێی دەقی: "المؤمنون والمؤمنات؛ بعضهم أولياء بعض: يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر" (التوبة: ٧١)، یانی بەپێی بنەمای "فەرمان‌دان بە چاکە و نەهێشتنی خراپە"، ئەمەش خاڵێکی جەوهەر نیە، چونکە پێناسەی ئیسلام ـ و هەر ئایینێک و کولتورێک ـ بۆ چاکە "معروف" و خراپە "منکر" جیاوازە لە ئایین و کولتور و سیستەمەکانی تر. ئەمە جگە لەوەی لە سایەی نەبونی ئازادیی بیروباوەڕ و ئازادیی ڕادەربڕیندا؛ ئەم خاڵەش دەبێتە "ئیمتیاز" ی بەشێک لە "ڕەعیەت"ـەکانی دەوڵەتی ئیسلامی کە موسوڵمانەکانن و بەتایبەتی ئەوانەیان کە سەر بە ڕێبازی دەوڵەتن و لە دام‌ودەزگاکانیەوە نزیکن، بەڵکو ڕەنگە بسپێررێت بە دەستەیەکی دیاریکراو!
دوای ئەم هەوڵە سەرنەکەوتوە بۆ بەراوردی بنەماکانی ئیسلام و میکانیزمەکانی دیمۆکراسی؛ دەگەڕێتەوە و دان دەنێت بەوەدا کە دیمۆکراسی لەگەڵ ئیسلاندا دژ و ناکۆکە لەوەدا کە مافی دانان و دەنگ‌کدان لەسەر یاساکان دەداتە دەستی خەڵک و جەماوەر (و نوێنەرەکانیان)، و نایگێڕێتەوە بۆ "شەریعەت" ی خوایی.
لێرەوە تێدەگەین کە دیمۆکراسی لای ناوبراو نوسخەیەکی کورت‌کراوە و "کلک‌وگوێ‌کراو" و متوربەکراوی دیمۆکراسیە. و ئەگەر هەر کەس و لایەک بتوانێت ئەم تێرمە بۆ شێوەیەکی تایبەتی هەڵبژاردن و دەستاودەست‌كردنی دەسەڵات و دەسەڵاتی زۆرینە بەکار بهێنێت؛ ئەوە دەکرێت لە خێڵێکیشدا بێتە دی، و ڕەنگە لە هەندێک لە کۆمەڵگا کۆنەکانیشدا هەبوبێت، و ئەو "دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ"ـە نیە کە ئێمە باسی لێ دەکەین، کە لەسەر بنەمای پاراستنی ماف و ئازادیە مەدەنی و سیاسیەکانی تاک، و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، و سەروەریی یاسا، و بونی دەستور و دیاریکردنی دەست‌کراوەیی حکومەت، وەستاوە. ناوبراو لە کۆتاییدا هەوڵ دەدات هەندێک لەم خاڵانەش وا بخاتە ڕو کە لەگەڵ ئیسلام و دەقەکانی قورئان و سوننەتدا گونجاون، بەڵام ئەم جارەیان بە خێرایی و بەبێ ئاماژە بۆ هیچ دەقێک بەسەریاندا تێپەڕ دەبێت!
ئەمەش هەموی بۆ ئەوەی بڵێت: سیستەمی دیمۆکراسی بۆ دیمۆکراسی‌بونی؛ پێویست بکات سێکیولاریست بێت. کە ئێمە جارێکی تریش دوپاتی دەکەینەوە: ڕژێمێک دیمۆکراسی نەبێت؛ ناتوانێت سێکیولاریست بێت، و ڕژێمێکیش سێکیولاریست نەبێت؛ ناتوانێت دیمۆکراسی بێت.
"ئیلحاد"، و ڕەخنەگرتن لە ئایین
مەلا (عەلی باپیر)، لە کۆتایی "کورتە وەڵام"ـەکەیدا دێتە سەر ئەو بابەتەی کە بەلای ئیسلامیەکانەوە لە هەمو شتێكی تر زیاتر جەوهەری بو، و زۆر هەلپەرستانە بەکاریان هێنا بۆ ناشیرین‌کردنی پەیام و ئامانجی ڕاگەیەنراوی ڕێکخراوی (دابڕان)، ئەویش ئەو هەندە ئاماژەی (مەلا بەختیار) بو بە هەندێک بیروباوەڕ و ڕێسا و یاسای ئیسلامی، لە میانەی وەڵامی بەشداری و پرسیاری ئامادەبوانی کۆنفڕانسدا.
بۆیە ناوبراو باسێکی تر بەم ناونیشانە دەکاتەوە: "مولحید نیه و، ڕه‌خنه له خوا و قوڕئان ده‌گرێ، شه‌ل نیه، به‌ڵام پای شكاوه!"، و دەڵێت کە مەلا بەختیار لە وتارەکەیدا وتویەتی: "ئێمە نە مولحیدین و نە ئیلحادیش قبوڵ دەکەین"، و دواییش لە وەڵامی پرسیارەکاندا چەند قسەیەک دەکات دەبارەی هەندێک حەرام‌کردن و حەڵاڵ‌کردن (گۆشتی بەراز و گۆشتی وشتر)، و هەندێک یاسای ئیسلامی (باڵاپۆشی، و یاسای چوار ژن بۆ پیاو)، و دەربارەی کۆکردنەوەی قورئان.. کە بە بڕوای مەلا عەلی باپیر ئەو قسانە هەم بە "ڕه‌خنه‌گرتن له خوا و قوڕئان" و هەم بە " گاڵته‌كردن بە قوڕئان و چه‌ند حوكمێكی قوڕئان" حسێبن!
لێرەدا ناوبراو پێشانی خوێنەرانی دەدات کە نە دەزانێت "ئیلحاد" چیە، و نە توانیویەتی "ڕەخنە و سەرنج و پرسیار" لە "گاڵتە‌پێ‌کردن" جیا بکاتەوە. ئەمەش دەردێکی فیکریی هەمیشەیی ئیسلامیەکانە، کە بەشێکی گەمەکردنە بە زاراوەکان بۆ ناشیرین‌کردنی ئامانجێک کە دەیانەوێت ناشیرینی بکەن، و بەشێکیشی نەزانی و تێنەگەیشتن و "درشتی" ـە لە بەراورد و لێکدانەوەدا.
با ئێمەش سەرنج بدەین:
١. مەلا بەختیار وتویەتی: "ئه‌ی خوا ! بۆ گۆشتی به‌راز حه‌ڕام كراوه؟!". ئەمە کە دەکرێت وەکو پرسیارێک بۆ تێگەیشتن لە هۆکاری قەدەغەکردنی گۆشتی بەراز لێک‌بدرێتەوە؛ لای عەلی باپیر "ڕه‌خنه‌گرتنه له خوا كه بۆچی گۆشتی به‌رازی قه‌ده‌غه‌كردوه؟!". لە کاتێکدا مافی هەمو مرۆڤێکە ئەو پرسیارە بکات و هەوڵ بدات لە نهێنیی ئەو یاسا ئایینیانە تێ‌بگات و پرسیار و سەرنجی هەبێت لەسەریان.
٢. هەروەها وتویەتی: ئیسلام گۆشتی وشتری حەڵاڵ کردوە، و گۆشتی بەرازی حەرام کردوە، و ئینجا وتویەتی: " ده‌ی به ویژدانتان گۆشتی حوشتر خۆشتره یان گۆشتی به‌راز؟!". بەلای عەلی باپیرەوە ئەمەش ڕەخنەگرتن و گاڵتەپێ‌کردنە، و ئەو ئەنجامەشی لێ بەدەست دەهێنێت کە گوایە ئەو قسەیەی مەلا بەختیار نیشانەی ئەوەیە بڕوای وایە گۆشتی بەراز لەپێشتر بوە بۆ حەڵاڵی چونکە لە گۆشتی وشتر خۆشترە! و ئینجا دەقێکی قورئان دەکات بە گژی ئەو قسەیەدا، کە دەڵێت: "وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ" (الأعراف: ١٥٧) کە یانی: هەرچی حەڵاڵ کراوە؛ خۆش و بەسودە، و هەرچی قەدەغە کراوە؛ پیس و زیانبەخشە.
ئەمە لە کاتێکدا ئەو لێدوانە خێرا و سەرپێییەی کاک مەلا بەختیار لەسەر ئەو بابەتە هەوڵێک بوە بۆ پشکنینێکی عەقڵی بۆ یاسای قەدەغەکردنی گۆشتی بەراز لە ئیسلامدا، و ئامانجەکەی ئەوە بوە کە بڵێت: ژینگە و بەرهەمهێنان کاریگەریی هەیە لەسەر هەندێک یاسای ئایینی، و نمونەش ئەوەیە: مرۆڤی عەرەبی زۆر پشتی بەستوە بە وشتر، بۆ گۆشتەکەی و شیرەکەی و سواربونی و بارەبەری (و هەتا میزەکەیشی!)، ئەمەش لە ئیسلامدا ڕەنگی داوەتەوە و بۆیە لە ئیسلامدا گۆشتی وشتر حەڵاڵە و بە هەمان شێوەی عەرەبی پێش ئیسلام مرۆڤی عەرەبی موسوڵمان سودی بینیوە لە وشتر و گۆشتەکەی.. لە کاتێکدا لە (تەوڕات) ـدا گۆشتی وشتر حەڵاڵ نیە! لە بەرامبەرەوە گۆشتی بەراز لەبەر ئەوەی پێشتریش لای عەرەب (و ئارامیەکان و زۆر گەلی تری ناوچەکە) پەسەندکراو نەبوە و باو نەبوە و بەرازیان ڕانەگرتوە، بۆیە ئیسلامیش ـ بە شوێن تەوڕاتدا ـ گۆشتی بەرازی بە "گڵاو" و قەدەغە داناوە. ئەمە لە کاتێکدا ڕەنگە گۆشتی بەراز لە کۆمەڵگایەکدا کە بەرازی تێدا ڕابگیرێت پەسەندکراوتر و "خۆشتر" بێت لەچاو گۆشتی وشتر.. یانی تام و خۆشیەکە لێرەدا ڕۆڵێکی نەبوە بەڵکو ژینگە و ئاژەڵداریی باو کاریگەریی خۆیی هەبوە لەسەر ئەو یاسایانە (سەرباری بیرکردنەوە ئەفسانەییەکە دەربارەی گۆشتی بەراز و هەروەها سەگ و هەندێک گیانداری تریش، کە ئەمانە لە کۆندا پیرۆز بون و لە قوربانیدا بەکار هاتون، و بە هۆی ئەمەشەوە دواتر نەخوراون و قێزیان لێ کراوەتەوە).
٣. هەروەها باسی لە تاوسەندنی داب‌ونەریتی باڵاپۆشی و سەرپۆش کردوە، و وتویەتی "ته‌نانه‌ت دواكه‌وتوانه‌تر له ساڵانی شه‌سته‌كان". ئەمەش واتە باڵاپۆشیی ئیسلامی بۆ ژن بە "داب‌ونەریت" ێک دادەنێت، و بە شتێکی "دواکەوتوانە" یشی دادەنێت، لە کاتێکدا دەقی قورئان هەیە لەسەر باڵاپۆشی و سەرپۆش بۆ ژنی موسوڵمان، بۆ نمونە: "وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ" (النور: ٣١). ڕاستە باڵاپۆشیی ژن لە ئیسلامدا یاسایەکی ئایینیە و تەنها داب‌ونەریتێک نیە، بەڵام لە سەرەتای سەردەمی نوێدا داب‌ونەریتێکی باو نەبو، و گەڕانەوەی ئەم داب‌ونەریتە دەگەڕێتەوە بۆ هەژمونی تەوژمی ئیسلامگەراکان لە کۆمەڵگا موسوڵمان‌نشینەکاندا. و تاوسەندنی ئەم دیاردەیە لە کاتێکدا بۆ نمونە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا بەو شێوەیە نەبوە؛ نیشانەی گەڕانەوە دوای کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینە، بە کاریگەریی تەوژمی ـ بە ناو ـ "ڕابونی ئیسلامی".
٤. هەروەها مەلا بەختیار پرسیاری کردوە و تویەتی: "په‌روه‌ردگار بۆچی چوار ژنه‌ی بۆ پیاو ـ به مه‌رجی توانای ماددی و سێكسی ـ حه‌ڵاڵ كردوه و ژنیش ده‌یان كۆت و به‌ند خراوه‌ته گه‌ردنی؟". لای عەلی باپیر ئەمەش ناڕازی‌بون و ڕەخنەگرتنە لە خوا و قورئان. و دەشڵێت کە فرەژنی دەقی قورئانی لەسەرە. و دەڵێت: مەرجی بڕواداری؛ ڕازی‌بونە بە حوکم و بڕیارەکانی خوا و پێغەمبەر. کە ئێمە پێمان وایە ئەو پرسیارانە مافی ڕەوای هەمو مرۆڤێکن، و بڕوام وایە موسوڵمانێکیش لەم سەردەمەدا ئەو پرسیارەی بە مێشکدا دێت، ئەگەرچی ڕەنگە لەبەر دەسەڵاتی پیاوانی ئایینی نەتوانێت بیدرکێنێت. بۆ نمونە: بڕوام وایە ژنێکی موسوڵمانیش ئەو پرسیارەی بە دڵدا دێت و سکاڵای دەبێت لەو جیاوازی‌کردنە لەنێوان ژن و پیاودا، چونکە ژنیش وەکو پیاو پێی ناخۆشە "شەریک" ی هەبێت لە هاوسەرەکەیدا!
٥. هەروەها دیسان لەسەر فرەژنی و بەرەنجامەکانی دواوە و وتویەتی: " ئه‌گه‌ر هه‌مو پیاوێك به‌پێی ئه‌و قاعیده‌یه هه‌قی چوار ژنه‌ی هه‌بێ؛ كه‌واته هه‌موو پیاوێكی مسوڵمان له‌سه‌ر زه‌وی ده‌توانێ به‌ئاسانی به پێنچ دۆلار چوار ژن بێنێ!!". ئەمەش بەلای عەلی باپیرەوە "گاڵتەکردن"ـە بە یاسای فرەژنی لە ئیسلامدا، و دەڵێت: گاڵتەکردن بە خوا و "ئایەت"ـەکانی خوا و پێغەمبەر؛ بەپێی دەقی قورئان "کوفر"ە.
٦. هەروەها دەربارەی کۆکردنەوەی قورئان و بژاردنی فەرمودە، وتویەتی: "چۆن چۆنی یه‌قینمان هه‌بێ كه قوڕئان دوای ده‌یان ساڵ له‌كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر كۆكراوه‌ته‌وه، له‌ناو سه‌دان هه‌زار فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ر دوای سه‌ده‌یه‌ك فه‌رمووده بژێركراون‌و، باقیه‌كه‌ی نه‌سه‌لمێنراون، چۆن چۆنی؟!". بەلای عەلی باپیرەوە ئەم قسەیەش "گومان‌خستنە سەر قورئان"ـە، بەو پێیەی دوای پێغەمبەر کۆ کراوەتەوە. ئینجا دەڵێت: "له قوڕئان له گوماندا بوون"؛ "کوفر" ێکی بێ پێچ و پەنایە. ئینجا ڕەخنەی ئەوە دەگرێت کە ناوبراو وتویەتی: "دەیان ساڵ" دوای پێغەمبەر کۆ کراوەتەوە. و ئەمە بە "درۆیەکی زەق" ناو دەبات، و بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە کە هەر لە ژیانی پێغەمبەر خۆیدا نوسەر هەبون لە بەردەستیدا کە دەست‌بەجێ "ئایەت"ـەکانیان نوسیوەتەوە.
لێرەدا "کۆکردنەوەی قورئان" مەبەست دەرکردنی نوسخەی ستاندارد بوە کە لە سەردەمی (عوثمان) ـدا کراوە، و ئەمەش دوا کەوتوە بۆ ساڵی (٢٥ ک.)، ڕاستە ئەم ماوەیە ناکاتە دەیان ساڵ، بەڵام گرنگ ئەوەیە دوای پێغەمبەریش نوسخەی جیاوازی قورئان هەبون هەتا لیژنەیەک بە فەرمانی خەلیفەی سێیەم نوسخەی ستاندارد دەردەکەن، کە بێ گومان ئەم نوسخەیە جیاوازیی هەبوە لە هەندێک نوسخەی تر. و ئەم بابەتە ـ واتە کۆکردنەوەی قورئان ـ یەکێکە لە بابەتە تەم‌ومژاویەکانی مێژوی قورئان، و مافی هەمو مرۆڤێک و هەتا موسوڵمانیشە بە چاوی ڕەخنە و پشکنینەوە بۆ هەواڵ و گێڕانەوەکانی ئەم باسە بڕوانێت و هەوڵ بدات بزانێت بە چ پێوەرێک نوسخەی ستاندارد دەرکراوە، و ئایا لەم "کۆکردنەوە" کۆتاییەدا هیچ لە دەقی قورئان نەفەتاوە یان بە شێوەیەکی جیاواز تۆمار نەکراوە؟
بەڵام عەلی باپیر چاوی لە قۆناغی یەکەمی "کۆکردنەوەی قورئان" ـە، کە مەبەست کۆکردنەوەی دەقەکانیەتی کاتێک لەبەر کراوە و لە "سنگ"ـدا هەڵ‌گیراوە، ئیتر لە ژیانی پێغەمبەردا لە شێوەی کتێبدا نەبوە. و چاو لەوە دەپۆشێت کە دەرکردنی نوسخەی کۆتایی دواکەوتوە بۆ سەردەمی خەلیفەی سێیەم.
ئیتر عەلی باپیر ئەم قسانە هەموی بە "کوفر" دادەنێت، و ئەمەیە ئامانجەکەی کە لە وتەکانی مەلا بەختیاردا "کوفر" هەیە. و دەڵێت گرنگ نیە ناوبراو بچێتە ڕیزی ئەوانەی باوەڕیان بە خوا و ئیسلام و قورئان نیە، بەڵام ئەوەی کە ناکرێت لێی بێدەنگ بین ئەوەیە کەسێک ڕەخنە لە خوا و قورئانەکەی بگرێت و گاڵتە بە "حوکم"ـەکانیان بکات و بیشڵێت "بێ‌بڕوا و مولحید" نیم!
عەلی باپیر لێرەدا لە دو لاوە بابەتەکان تێکەڵ دەکات:
ـ لە لایەکەوە ڕەخنەگرتن لە ئایینێک لە ئایینەکان، کە لێرەدا ئیسلامە، بە "ئیلحاد" دەزانێت! ئەوەی کەمێک ئاگادار بێت و چەمکەکان تێکەڵ نەکات؛ دەزانێت "ئیلحاد" ـ کە لە بنەڕەتدا زاراوەیەکی ئیسلامیە ـ بە "ئاتێیزم" دەوترێت کە بریتیە لە (بێ‌خواگەرایی)، واتە نەبونی باوەڕ بە "خوا" وەکو دروستکەر و بەو شێوەیەی لە ئایینەکاندا هەیە. ئەمەیە کە کاک مەلا بەختیار نایەوێت ڕێکخراوەکەی تێی بکەوێت (هەرچەند من بۆ خۆم ئەم سڵ‌کردنەوەیە لە "ئیلحاد" بە بێ‌پاساو دەزانم و پێم وایە ئەوەی پێی دەوترێت "ئیلحاد" هیچ نیە جگە لە هۆشیاریی زانستی وەکو بەدیلێک بۆ هۆشیاریی ئەفسانەیی، و ئەمەش مەرجێکی سەرەکیی مرۆڤی ڕوناکبیری سەردەمە. لەگەڵ ئەوەی منیش شێوازی خۆم هەیە بۆ خستنەڕوی بابەتەکە و مەرج نیە هەرچی لەژێر ئەو ناونیشانەدا دەوترێت پەسەندی بکەم). بەڵام عەلی باپیر ڕەخنەگرتن لە هەندێک ڕێسا و یاسای ئایینێک و بەتایبەتی ڕەخنەگرتن لە زیندوکردنەوەیان لە ئێستادا؛ بە "ئیلحاد" دەزانێت! کە ئەمەش تێکەڵ‌کردنێک (ی بێ‌ئاگایانە یان بەمەبەست)ـە، یان ئەو وا دیارە لەسەر پێناسە و چەمکە کۆنەکە ڕۆشتوە کە "ئیلحاد" (یان "دەهرییەت") لە کۆندا بە "نکولی‌کردن لە بڕوای پەیامی خوایی و پێغەمبەرایەتی" پێناسە کراوە. عەلی باپیر دەزانێت کە "ئیلحاد" لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا ناوبانگێکی خراپی هەیە، بۆیە ئەمە بەکار دەهێنێت، و سەرنج و تێبینیەکانی مەلا بەختیار لە هەندێک یاسا و ڕێسای ئیسلامی بە "ئیلحاد" ناو دەبات. و ئەم ڕەخنانەی کە دەگیرێن لە ئیسلام و دەقە پیرۆزە سەرەکیەکەی ـ کە قورئانە ـ بە ڕەخنەگرتن لە "خوا" دەزانێت! بەم شێوەیە باوەڕداری موسوڵمان خوا لە "الله" ـدا کورت دەکاتەوە، و ڕەخنەگرتن لەو باوەڕ و یاسایانەی لە ئیسلامدا دراونەتە پاڵ "الله" بە "ڕەخنەگرتن لە خوا" دادەنێت! موسوڵمان هێشتا لەوە نەگەیشتوە کە بۆی نیە چەمکی "خوا" بۆ خۆی قۆرخ بکات و هەمو باسێک دەربارەی "خوا" بە باس دەربارەی "الله" لێک‌بداتەوە.
ـ لە لایەکی تریشەوە عەلی باپیر ـ وەکو زۆربەی ئیسلامیەکانی تر و مەلاکان ـ هەمو ڕەخنە و سەرنج و تێبینی و پرسیارێک لەسەر چەمک و دەقە ئایینیەکان ـ بە "گاڵتە‌پێ‌کردن" لە قەڵەم دەدات. ئەمانە هێشتا ناتوانن ڕەخنە جیا بکەنەوە لە گاڵتە‌پێ‌کردن و سوکایەتی، کە ئەمەش کێشەیەکی بەردەوامە و لێک‌تێنەگەشتنی زۆری دروست کردوە.
بۆیە ناوبراو باسێکی تر بەم ناونیشانە دەکاتەوە: "مولحید نیه و، ڕه‌خنه له خوا و قوڕئان ده‌گرێ، شه‌ل نیه، به‌ڵام پای شكاوه!"، و دەڵێت کە مەلا بەختیار لە وتارەکەیدا وتویەتی: "ئێمە نە مولحیدین و نە ئیلحادیش قبوڵ دەکەین"، و دواییش لە وەڵامی پرسیارەکاندا چەند قسەیەک دەکات دەبارەی هەندێک حەرام‌کردن و حەڵاڵ‌کردن (گۆشتی بەراز و گۆشتی وشتر)، و هەندێک یاسای ئیسلامی (باڵاپۆشی، و یاسای چوار ژن بۆ پیاو)، و دەربارەی کۆکردنەوەی قورئان.. کە بە بڕوای مەلا عەلی باپیر ئەو قسانە هەم بە "ڕه‌خنه‌گرتن له خوا و قوڕئان" و هەم بە " گاڵته‌كردن بە قوڕئان و چه‌ند حوكمێكی قوڕئان" حسێبن!
لێرەدا ناوبراو پێشانی خوێنەرانی دەدات کە نە دەزانێت "ئیلحاد" چیە، و نە توانیویەتی "ڕەخنە و سەرنج و پرسیار" لە "گاڵتە‌پێ‌کردن" جیا بکاتەوە. ئەمەش دەردێکی فیکریی هەمیشەیی ئیسلامیەکانە، کە بەشێکی گەمەکردنە بە زاراوەکان بۆ ناشیرین‌کردنی ئامانجێک کە دەیانەوێت ناشیرینی بکەن، و بەشێکیشی نەزانی و تێنەگەیشتن و "درشتی" ـە لە بەراورد و لێکدانەوەدا.
با ئێمەش سەرنج بدەین:
١. مەلا بەختیار وتویەتی: "ئه‌ی خوا ! بۆ گۆشتی به‌راز حه‌ڕام كراوه؟!". ئەمە کە دەکرێت وەکو پرسیارێک بۆ تێگەیشتن لە هۆکاری قەدەغەکردنی گۆشتی بەراز لێک‌بدرێتەوە؛ لای عەلی باپیر "ڕه‌خنه‌گرتنه له خوا كه بۆچی گۆشتی به‌رازی قه‌ده‌غه‌كردوه؟!". لە کاتێکدا مافی هەمو مرۆڤێکە ئەو پرسیارە بکات و هەوڵ بدات لە نهێنیی ئەو یاسا ئایینیانە تێ‌بگات و پرسیار و سەرنجی هەبێت لەسەریان.
٢. هەروەها وتویەتی: ئیسلام گۆشتی وشتری حەڵاڵ کردوە، و گۆشتی بەرازی حەرام کردوە، و ئینجا وتویەتی: " ده‌ی به ویژدانتان گۆشتی حوشتر خۆشتره یان گۆشتی به‌راز؟!". بەلای عەلی باپیرەوە ئەمەش ڕەخنەگرتن و گاڵتەپێ‌کردنە، و ئەو ئەنجامەشی لێ بەدەست دەهێنێت کە گوایە ئەو قسەیەی مەلا بەختیار نیشانەی ئەوەیە بڕوای وایە گۆشتی بەراز لەپێشتر بوە بۆ حەڵاڵی چونکە لە گۆشتی وشتر خۆشترە! و ئینجا دەقێکی قورئان دەکات بە گژی ئەو قسەیەدا، کە دەڵێت: "وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ" (الأعراف: ١٥٧) کە یانی: هەرچی حەڵاڵ کراوە؛ خۆش و بەسودە، و هەرچی قەدەغە کراوە؛ پیس و زیانبەخشە.
ئەمە لە کاتێکدا ئەو لێدوانە خێرا و سەرپێییەی کاک مەلا بەختیار لەسەر ئەو بابەتە هەوڵێک بوە بۆ پشکنینێکی عەقڵی بۆ یاسای قەدەغەکردنی گۆشتی بەراز لە ئیسلامدا، و ئامانجەکەی ئەوە بوە کە بڵێت: ژینگە و بەرهەمهێنان کاریگەریی هەیە لەسەر هەندێک یاسای ئایینی، و نمونەش ئەوەیە: مرۆڤی عەرەبی زۆر پشتی بەستوە بە وشتر، بۆ گۆشتەکەی و شیرەکەی و سواربونی و بارەبەری (و هەتا میزەکەیشی!)، ئەمەش لە ئیسلامدا ڕەنگی داوەتەوە و بۆیە لە ئیسلامدا گۆشتی وشتر حەڵاڵە و بە هەمان شێوەی عەرەبی پێش ئیسلام مرۆڤی عەرەبی موسوڵمان سودی بینیوە لە وشتر و گۆشتەکەی.. لە کاتێکدا لە (تەوڕات) ـدا گۆشتی وشتر حەڵاڵ نیە! لە بەرامبەرەوە گۆشتی بەراز لەبەر ئەوەی پێشتریش لای عەرەب (و ئارامیەکان و زۆر گەلی تری ناوچەکە) پەسەندکراو نەبوە و باو نەبوە و بەرازیان ڕانەگرتوە، بۆیە ئیسلامیش ـ بە شوێن تەوڕاتدا ـ گۆشتی بەرازی بە "گڵاو" و قەدەغە داناوە. ئەمە لە کاتێکدا ڕەنگە گۆشتی بەراز لە کۆمەڵگایەکدا کە بەرازی تێدا ڕابگیرێت پەسەندکراوتر و "خۆشتر" بێت لەچاو گۆشتی وشتر.. یانی تام و خۆشیەکە لێرەدا ڕۆڵێکی نەبوە بەڵکو ژینگە و ئاژەڵداریی باو کاریگەریی خۆیی هەبوە لەسەر ئەو یاسایانە (سەرباری بیرکردنەوە ئەفسانەییەکە دەربارەی گۆشتی بەراز و هەروەها سەگ و هەندێک گیانداری تریش، کە ئەمانە لە کۆندا پیرۆز بون و لە قوربانیدا بەکار هاتون، و بە هۆی ئەمەشەوە دواتر نەخوراون و قێزیان لێ کراوەتەوە).
٣. هەروەها باسی لە تاوسەندنی داب‌ونەریتی باڵاپۆشی و سەرپۆش کردوە، و وتویەتی "ته‌نانه‌ت دواكه‌وتوانه‌تر له ساڵانی شه‌سته‌كان". ئەمەش واتە باڵاپۆشیی ئیسلامی بۆ ژن بە "داب‌ونەریت" ێک دادەنێت، و بە شتێکی "دواکەوتوانە" یشی دادەنێت، لە کاتێکدا دەقی قورئان هەیە لەسەر باڵاپۆشی و سەرپۆش بۆ ژنی موسوڵمان، بۆ نمونە: "وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ" (النور: ٣١). ڕاستە باڵاپۆشیی ژن لە ئیسلامدا یاسایەکی ئایینیە و تەنها داب‌ونەریتێک نیە، بەڵام لە سەرەتای سەردەمی نوێدا داب‌ونەریتێکی باو نەبو، و گەڕانەوەی ئەم داب‌ونەریتە دەگەڕێتەوە بۆ هەژمونی تەوژمی ئیسلامگەراکان لە کۆمەڵگا موسوڵمان‌نشینەکاندا. و تاوسەندنی ئەم دیاردەیە لە کاتێکدا بۆ نمونە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا بەو شێوەیە نەبوە؛ نیشانەی گەڕانەوە دوای کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینە، بە کاریگەریی تەوژمی ـ بە ناو ـ "ڕابونی ئیسلامی".
٤. هەروەها مەلا بەختیار پرسیاری کردوە و تویەتی: "په‌روه‌ردگار بۆچی چوار ژنه‌ی بۆ پیاو ـ به مه‌رجی توانای ماددی و سێكسی ـ حه‌ڵاڵ كردوه و ژنیش ده‌یان كۆت و به‌ند خراوه‌ته گه‌ردنی؟". لای عەلی باپیر ئەمەش ناڕازی‌بون و ڕەخنەگرتنە لە خوا و قورئان. و دەشڵێت کە فرەژنی دەقی قورئانی لەسەرە. و دەڵێت: مەرجی بڕواداری؛ ڕازی‌بونە بە حوکم و بڕیارەکانی خوا و پێغەمبەر. کە ئێمە پێمان وایە ئەو پرسیارانە مافی ڕەوای هەمو مرۆڤێکن، و بڕوام وایە موسوڵمانێکیش لەم سەردەمەدا ئەو پرسیارەی بە مێشکدا دێت، ئەگەرچی ڕەنگە لەبەر دەسەڵاتی پیاوانی ئایینی نەتوانێت بیدرکێنێت. بۆ نمونە: بڕوام وایە ژنێکی موسوڵمانیش ئەو پرسیارەی بە دڵدا دێت و سکاڵای دەبێت لەو جیاوازی‌کردنە لەنێوان ژن و پیاودا، چونکە ژنیش وەکو پیاو پێی ناخۆشە "شەریک" ی هەبێت لە هاوسەرەکەیدا!
٥. هەروەها دیسان لەسەر فرەژنی و بەرەنجامەکانی دواوە و وتویەتی: " ئه‌گه‌ر هه‌مو پیاوێك به‌پێی ئه‌و قاعیده‌یه هه‌قی چوار ژنه‌ی هه‌بێ؛ كه‌واته هه‌موو پیاوێكی مسوڵمان له‌سه‌ر زه‌وی ده‌توانێ به‌ئاسانی به پێنچ دۆلار چوار ژن بێنێ!!". ئەمەش بەلای عەلی باپیرەوە "گاڵتەکردن"ـە بە یاسای فرەژنی لە ئیسلامدا، و دەڵێت: گاڵتەکردن بە خوا و "ئایەت"ـەکانی خوا و پێغەمبەر؛ بەپێی دەقی قورئان "کوفر"ە.
٦. هەروەها دەربارەی کۆکردنەوەی قورئان و بژاردنی فەرمودە، وتویەتی: "چۆن چۆنی یه‌قینمان هه‌بێ كه قوڕئان دوای ده‌یان ساڵ له‌كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر كۆكراوه‌ته‌وه، له‌ناو سه‌دان هه‌زار فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ر دوای سه‌ده‌یه‌ك فه‌رمووده بژێركراون‌و، باقیه‌كه‌ی نه‌سه‌لمێنراون، چۆن چۆنی؟!". بەلای عەلی باپیرەوە ئەم قسەیەش "گومان‌خستنە سەر قورئان"ـە، بەو پێیەی دوای پێغەمبەر کۆ کراوەتەوە. ئینجا دەڵێت: "له قوڕئان له گوماندا بوون"؛ "کوفر" ێکی بێ پێچ و پەنایە. ئینجا ڕەخنەی ئەوە دەگرێت کە ناوبراو وتویەتی: "دەیان ساڵ" دوای پێغەمبەر کۆ کراوەتەوە. و ئەمە بە "درۆیەکی زەق" ناو دەبات، و بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە کە هەر لە ژیانی پێغەمبەر خۆیدا نوسەر هەبون لە بەردەستیدا کە دەست‌بەجێ "ئایەت"ـەکانیان نوسیوەتەوە.
لێرەدا "کۆکردنەوەی قورئان" مەبەست دەرکردنی نوسخەی ستاندارد بوە کە لە سەردەمی (عوثمان) ـدا کراوە، و ئەمەش دوا کەوتوە بۆ ساڵی (٢٥ ک.)، ڕاستە ئەم ماوەیە ناکاتە دەیان ساڵ، بەڵام گرنگ ئەوەیە دوای پێغەمبەریش نوسخەی جیاوازی قورئان هەبون هەتا لیژنەیەک بە فەرمانی خەلیفەی سێیەم نوسخەی ستاندارد دەردەکەن، کە بێ گومان ئەم نوسخەیە جیاوازیی هەبوە لە هەندێک نوسخەی تر. و ئەم بابەتە ـ واتە کۆکردنەوەی قورئان ـ یەکێکە لە بابەتە تەم‌ومژاویەکانی مێژوی قورئان، و مافی هەمو مرۆڤێک و هەتا موسوڵمانیشە بە چاوی ڕەخنە و پشکنینەوە بۆ هەواڵ و گێڕانەوەکانی ئەم باسە بڕوانێت و هەوڵ بدات بزانێت بە چ پێوەرێک نوسخەی ستاندارد دەرکراوە، و ئایا لەم "کۆکردنەوە" کۆتاییەدا هیچ لە دەقی قورئان نەفەتاوە یان بە شێوەیەکی جیاواز تۆمار نەکراوە؟
بەڵام عەلی باپیر چاوی لە قۆناغی یەکەمی "کۆکردنەوەی قورئان" ـە، کە مەبەست کۆکردنەوەی دەقەکانیەتی کاتێک لەبەر کراوە و لە "سنگ"ـدا هەڵ‌گیراوە، ئیتر لە ژیانی پێغەمبەردا لە شێوەی کتێبدا نەبوە. و چاو لەوە دەپۆشێت کە دەرکردنی نوسخەی کۆتایی دواکەوتوە بۆ سەردەمی خەلیفەی سێیەم.
ئیتر عەلی باپیر ئەم قسانە هەموی بە "کوفر" دادەنێت، و ئەمەیە ئامانجەکەی کە لە وتەکانی مەلا بەختیاردا "کوفر" هەیە. و دەڵێت گرنگ نیە ناوبراو بچێتە ڕیزی ئەوانەی باوەڕیان بە خوا و ئیسلام و قورئان نیە، بەڵام ئەوەی کە ناکرێت لێی بێدەنگ بین ئەوەیە کەسێک ڕەخنە لە خوا و قورئانەکەی بگرێت و گاڵتە بە "حوکم"ـەکانیان بکات و بیشڵێت "بێ‌بڕوا و مولحید" نیم!
عەلی باپیر لێرەدا لە دو لاوە بابەتەکان تێکەڵ دەکات:
ـ لە لایەکەوە ڕەخنەگرتن لە ئایینێک لە ئایینەکان، کە لێرەدا ئیسلامە، بە "ئیلحاد" دەزانێت! ئەوەی کەمێک ئاگادار بێت و چەمکەکان تێکەڵ نەکات؛ دەزانێت "ئیلحاد" ـ کە لە بنەڕەتدا زاراوەیەکی ئیسلامیە ـ بە "ئاتێیزم" دەوترێت کە بریتیە لە (بێ‌خواگەرایی)، واتە نەبونی باوەڕ بە "خوا" وەکو دروستکەر و بەو شێوەیەی لە ئایینەکاندا هەیە. ئەمەیە کە کاک مەلا بەختیار نایەوێت ڕێکخراوەکەی تێی بکەوێت (هەرچەند من بۆ خۆم ئەم سڵ‌کردنەوەیە لە "ئیلحاد" بە بێ‌پاساو دەزانم و پێم وایە ئەوەی پێی دەوترێت "ئیلحاد" هیچ نیە جگە لە هۆشیاریی زانستی وەکو بەدیلێک بۆ هۆشیاریی ئەفسانەیی، و ئەمەش مەرجێکی سەرەکیی مرۆڤی ڕوناکبیری سەردەمە. لەگەڵ ئەوەی منیش شێوازی خۆم هەیە بۆ خستنەڕوی بابەتەکە و مەرج نیە هەرچی لەژێر ئەو ناونیشانەدا دەوترێت پەسەندی بکەم). بەڵام عەلی باپیر ڕەخنەگرتن لە هەندێک ڕێسا و یاسای ئایینێک و بەتایبەتی ڕەخنەگرتن لە زیندوکردنەوەیان لە ئێستادا؛ بە "ئیلحاد" دەزانێت! کە ئەمەش تێکەڵ‌کردنێک (ی بێ‌ئاگایانە یان بەمەبەست)ـە، یان ئەو وا دیارە لەسەر پێناسە و چەمکە کۆنەکە ڕۆشتوە کە "ئیلحاد" (یان "دەهرییەت") لە کۆندا بە "نکولی‌کردن لە بڕوای پەیامی خوایی و پێغەمبەرایەتی" پێناسە کراوە. عەلی باپیر دەزانێت کە "ئیلحاد" لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا ناوبانگێکی خراپی هەیە، بۆیە ئەمە بەکار دەهێنێت، و سەرنج و تێبینیەکانی مەلا بەختیار لە هەندێک یاسا و ڕێسای ئیسلامی بە "ئیلحاد" ناو دەبات. و ئەم ڕەخنانەی کە دەگیرێن لە ئیسلام و دەقە پیرۆزە سەرەکیەکەی ـ کە قورئانە ـ بە ڕەخنەگرتن لە "خوا" دەزانێت! بەم شێوەیە باوەڕداری موسوڵمان خوا لە "الله" ـدا کورت دەکاتەوە، و ڕەخنەگرتن لەو باوەڕ و یاسایانەی لە ئیسلامدا دراونەتە پاڵ "الله" بە "ڕەخنەگرتن لە خوا" دادەنێت! موسوڵمان هێشتا لەوە نەگەیشتوە کە بۆی نیە چەمکی "خوا" بۆ خۆی قۆرخ بکات و هەمو باسێک دەربارەی "خوا" بە باس دەربارەی "الله" لێک‌بداتەوە.
ـ لە لایەکی تریشەوە عەلی باپیر ـ وەکو زۆربەی ئیسلامیەکانی تر و مەلاکان ـ هەمو ڕەخنە و سەرنج و تێبینی و پرسیارێک لەسەر چەمک و دەقە ئایینیەکان ـ بە "گاڵتە‌پێ‌کردن" لە قەڵەم دەدات. ئەمانە هێشتا ناتوانن ڕەخنە جیا بکەنەوە لە گاڵتە‌پێ‌کردن و سوکایەتی، کە ئەمەش کێشەیەکی بەردەوامە و لێک‌تێنەگەشتنی زۆری دروست کردوە.
بەزاندن و نەبەزاندنی "هێڵی سور"
ئەوە بو ئیسلامیەکان و ڕاگەیاندنی ئیسلامیی میللی و بەتایبەتی لاپەڕەکانیان لە فەیسبوک، هەلپەرستانە کەوتنە بڵاوکردنەوە و لەقاودان و شێواندنی هەندێک قسەوباسی کاک (مەلا بەختیار) کە پەیوەندییان بە "حەڵاڵ و حەرام" ی ئایینی و ڕێسا ئایینیەکان و مێژوی دەقە ئایینیەکانەوە هەبو. دوای ئەوە هەندێک پەستان و گوشاری سیاسییشی هاتە سەر، و لێدوانەکان ئاڕاستەیەکی تریان وەرگرت.
من دەزانم مەلا بەختیار دوژمنی سیاسی و دوژمنی ئایدیۆلۆجیاییشی هەیە. جا دوژمنە سیاسیەکانی؛ بۆ زیان‌‌پێ‌گەیاندنی پەنا بۆ ڕێگە و بیانوی ئایینییش دەبەن. دوژمنە ئایدیۆلۆجیاییەکانیشی (بەتایبەتی ئیسلامیەکان)؛ بۆ دژایەتی‌کردنی پەنا بۆ ڕێگە و بیانوی سیاسییش دەبەن. هەر بۆیە دژ و ڕکەبەرە سیاسیەکان و ئایدیۆلۆجیاییەکانیش کەوتنە هاندانی جەماوەر دژی ئەو هەندە وتە و لێدوانەی مەلا بەختیار کە لە دەرەوەی وتارە سەرەکیەکەی خۆیشیەوە بون و لە وەڵامی بەشداری و پرسیارەکاندا هاتبون.
بەڵام هێشتا هەوڵی دژ و دوژمنە سیاسی و ئایدیۆلۆجیاییەکان، ئەوانەی لە دەرەوەی قەڵا سیاسی و ئایدیۆلۆجیاییەکەی کاک مەلا بەختیارن؛ هێشتا هەوڵەکەیان کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبو، بەڵکو ڕەنگە بە بارێکی تردا سودێکیشی بوبێت (لەو لایەنەوە کە زیاتر پڕۆژەی "دابڕان" ی بە خەڵک ناساند). بەڵام ئەوەی دەتوانێت تا ڕادەیەک کاریگەرییەکی نەرێنیی خراپی هەبێت؛ ئەوانەن کە لە ناوەوەی قەڵا سیاسیەکەن! مەبەستم مەلاکانی (یەکێتیی زانایان) ـە، کە هەندێکیان سەر بە پارتین و هەندێكیان سەر بە یەکێتین (بەڵکو هەر وەکو بارودۆخی هەرێمی دوای "ڕێکەوتنی ستراتیجی"؛ سەرۆکەکەی پارتیە و جێگرەکەی یەکێتیە!)، و ئەوانیش خۆیان بە بەشێک لە "شۆڕشی نوێ" و خەباتی کوردایەتی دەزانن! ئەمانە ئەگەر بێتە سەر کوردایەتی و ڕێبازی بارزانی و تاڵەبانی؛ بەشی ئەوەندە پارتین و یەکێتین کە خەڵکانێکی تریش بە "کوردایەتی" قەرزار بکەنەوە! وەکو ئیسلامیەکان نین کە خۆیان گومانیان لە خۆیان هەیە و کە دێتە سەر باسی کێشمەکێشی کورد و داعش قسەکانیان دەبنە پاکانە و داکۆکی لە خۆ و پاساوهێنانەوە. بەڵام مەلاکانی یەکێتیی زانایان ئەم هەستەیان نیە، بەڵکو خۆیان بە خاترجەمیش دەزانن لەلای سەرکردە و سیاسیە گەورەکان. هەر بۆیە دەشزانن چۆن و لە کوێوە پەستان و گوشاری سیاسییش دەکەن! بۆیە پەستانی ئەمانە کاریگەریی خۆیی هەبو، لە کاتێکدا پەستانی ئیسلامیەکان و گۆڕان-ئیسلامیەکان یەک-لە-سەدی ئەو کاریگەریەی نەبو. هەر بۆیە کاک مەلا بەختیار ناچار بو ـ بۆ هێورکردنەوەی بارودۆخ و وەکو دڵنیاکردنەوەیەک ـ ئەو لێدوانە بدات کە "خوا و پێغەمبەر و قورئان؛ هێڵی سورن". کە دواتر لە کۆڕێکیشدا ـ کە ئەمیش هەر بۆ لابردنی ئەو تەم‌ومژە بو ـ هەمان لێدوانی دوپات کردەوە کە ئەوان "دژی ئیلحادن" و جگە لەوەش بەلایانەوە "خوا و پێغەمبەر و قورئان؛ هێڵی سورن".
(عەلی باپیر) یش هەمان لێدوان بە بیر دەهێنێتەوە کە "ده‌ڵێ: خوا و قورئان و پێغه‌مبه‌ر، خه‌تی سورن، و ڕێ به خۆم ناده‌م بیان‌به‌زێنم". و دەڵێت: "زۆرمان پێ خۆشه، و پێویستیشه كه بێڕێزی‌نواندن به‌رانبه‌ر به خوا و قورئان و پێغه‌مبه‌ر، بگره سه‌رجه‌م كتێبه‌كانی خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كانی؛ خه‌تی سوور بن و نه‌به‌زێنرێن". بەڵام دەگەڕێتەوە و ئەم لێدوانەی مەلا بەختیار و "خەتە سورەکان" بە پێچەوانە دەزانێت لە وتە و لێدوانە سەرپێییەکانی لە کۆنفڕانسەکەدا، و دەڵێت ئەو قسانەی بەڕونی "ڕه‌خنه‌‌لێ‌گرتن و گاڵته‌پێ‌كردن" ـیان بەرامبەر بە خوا و قورئان تێدایە!
پێش هەمو شتێک؛ هەر لە لێدوانەکەی کاک مەلا بەختیارەوە، هەتاکو شێوازی وەرگرتن و لێکدانەوەی لە لایەن ئیسلامیەکان و بەتایبەتی عەلی باپیرەوە، و ئەم هەوڵەی عەلی باپیریش بۆ پێکداکێشان و بەگژیەکداکردنی وتەکانی مەلا بەختیار؛ سەرلەبەری ئەمانە تێکەڵ‌کردن و ئاڵۆزکردنێکی تێدایە. دەبوایە هەر لە بنەڕەتەوە ڕون بوایە کە "خوا و پێغەمبەر و قورئان" بە چ واتایەک "هێڵی سور" ن؟! چونکە ئەگەر مەبەست ئەوە بێت کە پێویستە خوا و پێغەمبەر و قورئان لە سەروی هەمو ڕەخنە و تێبینییەکەوە بن؛ ئەمە دەکاتە حوکمێکی ئایینیی سەپێنەر و خنکێنەر کە من دەزانم کاک مەلا بەختیار بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ شتێکی وادا نیە. بەڵکو بەم شێوەیە لێدوانەکە ڕێک کت‌ومت دەبێتە نمونەیەک لە پڕۆژە یاسای "پاراستنی پیرۆزیەکان" کە پارتی (بەتایبەتی مەلا بەشیر) و هەندێک لە ئیسلامیەکان (بەتایبەتی کۆمەڵی ئیسلامی) ویستیان بیکەن بە یاسا و بیکەن بە کۆت‌وبەندێک بۆ گەردنی ئازادیی ڕادەربڕین لە هەرێم. بڕوانن! ئەو پڕۆژە یاسایەش ئامانجەکەی هەر ئەوە بو "خوا" و "پێغەمبەر(ەکان)" و "قورئان" (و کتێبە "ئاسمانی"ـەکانی تر) "هێڵی سور" بن! [لێدوانەکە ئەوەندە لێکچونی لەگەڵ ئەو پرۆژە یاسایە هەبو؛ بە ڕادەیەک من گومانم کرد مەلاکانی یەکێتیی زانایان خۆیان ئەو قسەیەیان بۆ کاک مەلا بەختیار "ڕاهاویشتبێت" و ئەویش پەسەندی کردبێت!]. جا ئەم پڕۆژە یاسایە حیزبێکی ئیسلامیی وەکو (یەکگرتو) لەگەڵی نەبو و دەنگی بۆ نەدا!! ئێستە دەچێتە عەقڵەوە کاک مەلا بەختیار ڕێگە و سنورێکی لەو شێوەیە بکاتە پەیڕەوی ناوخۆی ڕێکخراوی ـ یان پلات‌فۆرمی ـ (دابڕان)؟! بێ گومان؛ نەخێر! بۆیە دەبوایە لێدوانەکەی مەلا بەختیار بەم شێوەیە بوایە کە "سوکایەتی‌کردن و بێڕێزی‌کردن بە 'خوا و پێغەمبەر و قورئان' هێڵی سورە"، نەک ئەمانە بەڕەهایی هێڵی سور بن! هەمو لایەک لەسەر ئەوە کۆکین کە نابێت ئەو پیرۆزیانە بە زمانی سوکایەتی و بێڕێزی قسەیان لەسەر بکرێت، بەڵام ئەمە نابێتە ڕێگر لە لێکۆڵینەوە و ڕەخنەی زانستی ـ بەدور لە زمانی سوکایەتی و قسەی ناشیرین ـ لەسەر ئەو بابەتە ئایینیانە. کە بڕوام وایە لێدوانە خێراکانی کاک مەلا بەختیار لە کۆنفڕانسەکەدا دەچنە خانەی ڕەخنە و پرسیار و تێبینیی زانستی و هەوڵی تێگەیشتن لە نهێنیی ڕێسا و یاسا ئیسلامیەکان و هەبونی ڕەخنە و تێبینی لەسەریان (هەرچەند ئەم ڕەخنە و تێبینیانە ئاستێکی زانستیی بەرزیشیان نەبێت، بە حوکمی ئەوەی هەندێک قسە و لێدوانی خێرا بون و "پەیپەر" و لێکۆڵینەوەی نوسراو نەبون کە لێکۆڵەر دانیشێت کاری درێژخایەن و پشت‌بەستو بە سەرچاوەی لەسەر بکات). ئینجا دەبوایە عەلی باپیریش ئەوەندە ئاستی فیکریی خۆی بەرز بکردایەتەوە کە ئەو لێدوان و وتانەی بە "گاڵتەکردن" بە ئایین نەزانیایە. بونی تێبینی و ڕەخنە لە ڕێسا و یاسا ئایینیەکان نابێتە گاڵتەکردن بە ئایین. خۆزگە ئەو ڕۆژەم ببینیایە کە ئیسلامیەکان و مەلاکان لە جیاوازیی "ڕەخنە" و "سوکایەتی" بگەشتنایە. زۆر خۆشە دژە فیکریەکەت لێت تێ‌بگات، و لەسەر بنەمای تێگەیشتن ململانێت لەگەڵ بکات. زۆر دژوارە ململانێ لەگەڵ دژێکی مەعریفی بکەیت کە لێت تێ‌نەگات و بەهەڵە فیکر و پەیامەکەت لێک‌بداتەوە، لەوەش دژوارتر ئەوەیە کە هەست بکەیت ئەو دژە بەئەنقەست و هەر بۆ وروژاندنی ڕەشەخەڵک لێکدانەوەی هەڵە و شێوێنراو بۆ پەیامەکەت بکات. ئەو دو جۆرە مامەڵەیە لە ئیسلامیەکان دەبینین، و زۆر کەمیان ئەوەندە مەعریفە و ئاستی فیکرییان هەیە کە نەکەونە ئەو لێکدانەوە و پێناسە و ناونانە هەڵە و شێوێنراوانەوە و ململانێ فیکریەکە بەدروستی و "نەزیهانە" و "شەریفانە" بەڕێوە ببەن. بەڵام وا دیارە من هەر لە بنەڕەتەوە بەهەڵە لەم بابەتە گەیشتوم، بەڵکو لە جەوهەردا ململانێیەکی فیکری لە گۆڕێدا نیە، ئەوەی هەیە ململانێیەکی سیاسیە کە فیکر و هەمو "وەسیلە" یەکی "شەریف و ناشەریف" ی بۆ دەخرێتە کار.
من دەزانم مەلا بەختیار دوژمنی سیاسی و دوژمنی ئایدیۆلۆجیاییشی هەیە. جا دوژمنە سیاسیەکانی؛ بۆ زیان‌‌پێ‌گەیاندنی پەنا بۆ ڕێگە و بیانوی ئایینییش دەبەن. دوژمنە ئایدیۆلۆجیاییەکانیشی (بەتایبەتی ئیسلامیەکان)؛ بۆ دژایەتی‌کردنی پەنا بۆ ڕێگە و بیانوی سیاسییش دەبەن. هەر بۆیە دژ و ڕکەبەرە سیاسیەکان و ئایدیۆلۆجیاییەکانیش کەوتنە هاندانی جەماوەر دژی ئەو هەندە وتە و لێدوانەی مەلا بەختیار کە لە دەرەوەی وتارە سەرەکیەکەی خۆیشیەوە بون و لە وەڵامی بەشداری و پرسیارەکاندا هاتبون.
بەڵام هێشتا هەوڵی دژ و دوژمنە سیاسی و ئایدیۆلۆجیاییەکان، ئەوانەی لە دەرەوەی قەڵا سیاسی و ئایدیۆلۆجیاییەکەی کاک مەلا بەختیارن؛ هێشتا هەوڵەکەیان کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبو، بەڵکو ڕەنگە بە بارێکی تردا سودێکیشی بوبێت (لەو لایەنەوە کە زیاتر پڕۆژەی "دابڕان" ی بە خەڵک ناساند). بەڵام ئەوەی دەتوانێت تا ڕادەیەک کاریگەرییەکی نەرێنیی خراپی هەبێت؛ ئەوانەن کە لە ناوەوەی قەڵا سیاسیەکەن! مەبەستم مەلاکانی (یەکێتیی زانایان) ـە، کە هەندێکیان سەر بە پارتین و هەندێكیان سەر بە یەکێتین (بەڵکو هەر وەکو بارودۆخی هەرێمی دوای "ڕێکەوتنی ستراتیجی"؛ سەرۆکەکەی پارتیە و جێگرەکەی یەکێتیە!)، و ئەوانیش خۆیان بە بەشێک لە "شۆڕشی نوێ" و خەباتی کوردایەتی دەزانن! ئەمانە ئەگەر بێتە سەر کوردایەتی و ڕێبازی بارزانی و تاڵەبانی؛ بەشی ئەوەندە پارتین و یەکێتین کە خەڵکانێکی تریش بە "کوردایەتی" قەرزار بکەنەوە! وەکو ئیسلامیەکان نین کە خۆیان گومانیان لە خۆیان هەیە و کە دێتە سەر باسی کێشمەکێشی کورد و داعش قسەکانیان دەبنە پاکانە و داکۆکی لە خۆ و پاساوهێنانەوە. بەڵام مەلاکانی یەکێتیی زانایان ئەم هەستەیان نیە، بەڵکو خۆیان بە خاترجەمیش دەزانن لەلای سەرکردە و سیاسیە گەورەکان. هەر بۆیە دەشزانن چۆن و لە کوێوە پەستان و گوشاری سیاسییش دەکەن! بۆیە پەستانی ئەمانە کاریگەریی خۆیی هەبو، لە کاتێکدا پەستانی ئیسلامیەکان و گۆڕان-ئیسلامیەکان یەک-لە-سەدی ئەو کاریگەریەی نەبو. هەر بۆیە کاک مەلا بەختیار ناچار بو ـ بۆ هێورکردنەوەی بارودۆخ و وەکو دڵنیاکردنەوەیەک ـ ئەو لێدوانە بدات کە "خوا و پێغەمبەر و قورئان؛ هێڵی سورن". کە دواتر لە کۆڕێکیشدا ـ کە ئەمیش هەر بۆ لابردنی ئەو تەم‌ومژە بو ـ هەمان لێدوانی دوپات کردەوە کە ئەوان "دژی ئیلحادن" و جگە لەوەش بەلایانەوە "خوا و پێغەمبەر و قورئان؛ هێڵی سورن".
(عەلی باپیر) یش هەمان لێدوان بە بیر دەهێنێتەوە کە "ده‌ڵێ: خوا و قورئان و پێغه‌مبه‌ر، خه‌تی سورن، و ڕێ به خۆم ناده‌م بیان‌به‌زێنم". و دەڵێت: "زۆرمان پێ خۆشه، و پێویستیشه كه بێڕێزی‌نواندن به‌رانبه‌ر به خوا و قورئان و پێغه‌مبه‌ر، بگره سه‌رجه‌م كتێبه‌كانی خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كانی؛ خه‌تی سوور بن و نه‌به‌زێنرێن". بەڵام دەگەڕێتەوە و ئەم لێدوانەی مەلا بەختیار و "خەتە سورەکان" بە پێچەوانە دەزانێت لە وتە و لێدوانە سەرپێییەکانی لە کۆنفڕانسەکەدا، و دەڵێت ئەو قسانەی بەڕونی "ڕه‌خنه‌‌لێ‌گرتن و گاڵته‌پێ‌كردن" ـیان بەرامبەر بە خوا و قورئان تێدایە!
پێش هەمو شتێک؛ هەر لە لێدوانەکەی کاک مەلا بەختیارەوە، هەتاکو شێوازی وەرگرتن و لێکدانەوەی لە لایەن ئیسلامیەکان و بەتایبەتی عەلی باپیرەوە، و ئەم هەوڵەی عەلی باپیریش بۆ پێکداکێشان و بەگژیەکداکردنی وتەکانی مەلا بەختیار؛ سەرلەبەری ئەمانە تێکەڵ‌کردن و ئاڵۆزکردنێکی تێدایە. دەبوایە هەر لە بنەڕەتەوە ڕون بوایە کە "خوا و پێغەمبەر و قورئان" بە چ واتایەک "هێڵی سور" ن؟! چونکە ئەگەر مەبەست ئەوە بێت کە پێویستە خوا و پێغەمبەر و قورئان لە سەروی هەمو ڕەخنە و تێبینییەکەوە بن؛ ئەمە دەکاتە حوکمێکی ئایینیی سەپێنەر و خنکێنەر کە من دەزانم کاک مەلا بەختیار بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ شتێکی وادا نیە. بەڵکو بەم شێوەیە لێدوانەکە ڕێک کت‌ومت دەبێتە نمونەیەک لە پڕۆژە یاسای "پاراستنی پیرۆزیەکان" کە پارتی (بەتایبەتی مەلا بەشیر) و هەندێک لە ئیسلامیەکان (بەتایبەتی کۆمەڵی ئیسلامی) ویستیان بیکەن بە یاسا و بیکەن بە کۆت‌وبەندێک بۆ گەردنی ئازادیی ڕادەربڕین لە هەرێم. بڕوانن! ئەو پڕۆژە یاسایەش ئامانجەکەی هەر ئەوە بو "خوا" و "پێغەمبەر(ەکان)" و "قورئان" (و کتێبە "ئاسمانی"ـەکانی تر) "هێڵی سور" بن! [لێدوانەکە ئەوەندە لێکچونی لەگەڵ ئەو پرۆژە یاسایە هەبو؛ بە ڕادەیەک من گومانم کرد مەلاکانی یەکێتیی زانایان خۆیان ئەو قسەیەیان بۆ کاک مەلا بەختیار "ڕاهاویشتبێت" و ئەویش پەسەندی کردبێت!]. جا ئەم پڕۆژە یاسایە حیزبێکی ئیسلامیی وەکو (یەکگرتو) لەگەڵی نەبو و دەنگی بۆ نەدا!! ئێستە دەچێتە عەقڵەوە کاک مەلا بەختیار ڕێگە و سنورێکی لەو شێوەیە بکاتە پەیڕەوی ناوخۆی ڕێکخراوی ـ یان پلات‌فۆرمی ـ (دابڕان)؟! بێ گومان؛ نەخێر! بۆیە دەبوایە لێدوانەکەی مەلا بەختیار بەم شێوەیە بوایە کە "سوکایەتی‌کردن و بێڕێزی‌کردن بە 'خوا و پێغەمبەر و قورئان' هێڵی سورە"، نەک ئەمانە بەڕەهایی هێڵی سور بن! هەمو لایەک لەسەر ئەوە کۆکین کە نابێت ئەو پیرۆزیانە بە زمانی سوکایەتی و بێڕێزی قسەیان لەسەر بکرێت، بەڵام ئەمە نابێتە ڕێگر لە لێکۆڵینەوە و ڕەخنەی زانستی ـ بەدور لە زمانی سوکایەتی و قسەی ناشیرین ـ لەسەر ئەو بابەتە ئایینیانە. کە بڕوام وایە لێدوانە خێراکانی کاک مەلا بەختیار لە کۆنفڕانسەکەدا دەچنە خانەی ڕەخنە و پرسیار و تێبینیی زانستی و هەوڵی تێگەیشتن لە نهێنیی ڕێسا و یاسا ئیسلامیەکان و هەبونی ڕەخنە و تێبینی لەسەریان (هەرچەند ئەم ڕەخنە و تێبینیانە ئاستێکی زانستیی بەرزیشیان نەبێت، بە حوکمی ئەوەی هەندێک قسە و لێدوانی خێرا بون و "پەیپەر" و لێکۆڵینەوەی نوسراو نەبون کە لێکۆڵەر دانیشێت کاری درێژخایەن و پشت‌بەستو بە سەرچاوەی لەسەر بکات). ئینجا دەبوایە عەلی باپیریش ئەوەندە ئاستی فیکریی خۆی بەرز بکردایەتەوە کە ئەو لێدوان و وتانەی بە "گاڵتەکردن" بە ئایین نەزانیایە. بونی تێبینی و ڕەخنە لە ڕێسا و یاسا ئایینیەکان نابێتە گاڵتەکردن بە ئایین. خۆزگە ئەو ڕۆژەم ببینیایە کە ئیسلامیەکان و مەلاکان لە جیاوازیی "ڕەخنە" و "سوکایەتی" بگەشتنایە. زۆر خۆشە دژە فیکریەکەت لێت تێ‌بگات، و لەسەر بنەمای تێگەیشتن ململانێت لەگەڵ بکات. زۆر دژوارە ململانێ لەگەڵ دژێکی مەعریفی بکەیت کە لێت تێ‌نەگات و بەهەڵە فیکر و پەیامەکەت لێک‌بداتەوە، لەوەش دژوارتر ئەوەیە کە هەست بکەیت ئەو دژە بەئەنقەست و هەر بۆ وروژاندنی ڕەشەخەڵک لێکدانەوەی هەڵە و شێوێنراو بۆ پەیامەکەت بکات. ئەو دو جۆرە مامەڵەیە لە ئیسلامیەکان دەبینین، و زۆر کەمیان ئەوەندە مەعریفە و ئاستی فیکرییان هەیە کە نەکەونە ئەو لێکدانەوە و پێناسە و ناونانە هەڵە و شێوێنراوانەوە و ململانێ فیکریەکە بەدروستی و "نەزیهانە" و "شەریفانە" بەڕێوە ببەن. بەڵام وا دیارە من هەر لە بنەڕەتەوە بەهەڵە لەم بابەتە گەیشتوم، بەڵکو لە جەوهەردا ململانێیەکی فیکری لە گۆڕێدا نیە، ئەوەی هەیە ململانێیەکی سیاسیە کە فیکر و هەمو "وەسیلە" یەکی "شەریف و ناشەریف" ی بۆ دەخرێتە کار.
پسپۆڕیی ئیسلامناسی
لە کۆتاییەکانی "کورتە وەڵام" ـەکەیدا؛ ناوبراو کۆمەڵێک "پێشنیار" دەخاتە ڕو. کە لە ڕاستیدا خستنەڕوی پێشنیار ئاسانە، بەڵام کارکردن بە پێشنیار قورسە! هەمو کەسێک دەتوانێت پێشنیار و قسەی گەورە بکات، بەڵام جێبەجێ‌کردن کاری ڕاستەقینەیە. پێشنیاری یەکەمی ئەوەیە دەڵێت: "با هه‌مو لایه‌كمان وریا بین و به‌بێ زانیاری له‌باره‌ی هیچ بابه‌تێكه‌وه نه‌دوێین، و له بواری ئیسلامناسییشدا، وه‌ك هه‌ر بوارێكی دیكه و بگره زیاتریش، ڕێزی پسپۆڕی (تخصّص) بگرین"، و "شاره‌زایی له قورئان و سوننه‌تیشدا، له شاره‌زایی له پزیشكی (الطب) كه‌متر نیه، كه قبووڵ ناكه‌ین هیچ كه‌س قسه له بابه‌تێكی بواری (طب) ـدا قسه بكات به‌بێ پسپۆڕی".
لەگەڵ ئەوەی قسەوباس لە بایەخ و پێویستیی پسپۆڕی و هەبونی زانیاریی پێویست بۆ دوان لەسەر هەر بابەتێک؛ شتێکی ئەوەندە بەڵگەنەویستە کە ئەگەر ئێمە لەسەری بڕۆین دەبێتە قسەی دوبارە و بێزارکەر بۆ خوێنەر. بەڵام ئێمە لێرەدا دەتوانین عەلی باپیر ڕاوەستێنین و بڵێین: کامەیە پسپۆڕیەکەی تۆ؟! کوا خوێندنە ئەکادێمیەکەت؟ کوا لێکۆڵینەوە ئەکادێمیەکانت لەسەر ئیسلام و ئایین؟ خۆ هەر بە نوسین (و ئەویش بە ویژدانی خۆی!) نابێتە "پسپۆڕ" ("متخصص"). خوێندنی ئایینی و هەتا خوێندنی زانکۆ و کۆلێژ و بەش و پەیمانگا ئیسلامیەکانیش بە پێوەری زانستی نابنە خوێندنی ئەکادێمی، تەنها ئەوەندە ئەکادێمین کە ناویان "زانکۆ" و "کۆلێژ" و "بەش" و "پەیمانگا" یە و لەناو بینا و دامەزراوەی تازەبابەتدان. کاتێک خوێندکار و لێکۆڵەری ئیسلامی هەر پێش لێکۆڵینەوەکە گەیشتبێت بە ئەنجامگەلێک (کە باوەڕە ئایینیەکە و ئینتیما مەزهەبیەکە داخوازییان دەکەن)؛ ئیتر لێکۆڵینەوەی ئەکادێمیی چی و "پسپۆڕی" ی چی؟! ئەمە خوێندن و لێکۆڵینەوەی زانکۆ و کۆلێژ و بەش و پەیمانگا ئیسلامیەکان، ئیتر نوسینی ئازاد و یەک‌لایەنەی نوسەرێکی ئیسلامی چۆن دەبێت بە "ئەکادێمی" و "پسپۆڕی"؟!
ئەگەر عەلی باپیر شانازی بەوەوە بکات بڵێت من شارەزاییم لە ئیسلام هەیە (کە ئەمەش دەتوانین بەئاسانی گومانی لێ بکەین)؛ دەی خۆ ناوبراو هەر باس لە ئیسلام ناکات، ئەو دەست بۆ هەمو بابەتە فیکریە گەورەکانی سەردەم دەبات و لە ڕوانگە ئیسلامیەکەی خۆیەوە قسەیان لەسەر دەکات. باسی ـ بۆ نمونە ـ "عەلمانیەت" دەکات و پێناسەی دەکات و ئینجا بەراوردی دەکات بە ئیسلام. ئایا بەڕێزیان لە باس‌وخاسی "عەلمانیەت" ـدا هیچ پسپۆڕییەکیان هەیە؟! نەخێر ئەوەش ناڵێم! بەڵکو: ئایا ئەوەندە شارەزایی و "زانیاریی پێویست" ی هەیە هەتا بتوانێت بەوردی و بەبێ هەڵە و شێواندن لەسەری بدوێت؟! ئەو لە کۆتایی باس‌وخواسەکانیدا لەسەر عەلمانیەت دەگاتە ئەوەی بە "بێ‌دینی و بەرەڵڵایی" پێناسەی دەکات! (خۆ بۆی هەڵ‌نابەستم، لە کتێبی "ته‌وژمی ئیسلامی و ته‌وژمی عه‌لمانی" ـدا وا دەڵێت). سەرچاوە و ژێدەری باس‌وخواسەکەی و گرفتی تێنەگەیشتن و خراپ‌لێکدانەوەکەیشی؛ هەر ئەو نوسینە عەرەبی-ئیسلامیانەیە کە پێشتر نوسراون دەربارەی عەلمانیەت، بەتایبەتی کتێبی "العلمانية: نشأتها وتطورها" ی مەلا (سەفەر حەوالی) کە بوەتە سەرچاوەی سەرەکی بۆ هەمو ئیسلامیەکان لەبارەی عەلمانیەتەوە. ئەو پێناسەکردنەی عەلمانیەت لای ئیسلامیەکان بەوەی یانی "بێ‌دینی" و "لادینیة"؛ هەر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێناسانەی کە (سەفەر حەوالی) نەقڵی کردون، لە کاتێکدا ئەمانە پێناسەی عەلمانیەت بون بە واتا گشتگیرەکەی وەکو ڕێبازێکی گشتیی بیرکردنەوە و ژیان، و پێناسەی ئەو عەلمانیەتە نەبون کە ئێمە مەبەستمانە و بەڵکو دەمانەوێت بڕگەیەکیش بێت لە دەستور، کە بریتیە لە نا-ئایینی‌بون دەوڵەت بەتەنها و "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت". بەڵام ئیسلامیەکان سورن لەسەر ئەو تێکەڵ‌کردنە، چونکە سودی لێ دەبینن و لەو ئاوە لێڵەدا ڕاو دەکەن.
جا، جەناب! گواستنەوەی قسەباسی ناو نوسراوە عەرەبیە ئیسلامیەکانی ـ بە هەمو گرفتە فیکری و زانستیەکانیانەوە ـ ناو دەنێیت پسپۆڕی؟! ئەمەیە پسپۆڕیەکەت؟!
ئەگەریش مەبەست لە هێنانە بەر باسی پێویستیی "پسپۆڕی"؛ قسە و لێدوانە خێرا و سەرپێییەکانی مەلا بەختیاریش بێت کە لە کۆنفڕانسەکەدا بەبێ مەبەستی پێشوەخت هاتونەتە پێش؛ ئەمە لە بنەمادا ڕاستە کە وا باشتر بو کاک مەلا بەختیار ئەو باس‌وخواسانە (دەربارەی هەندێک یاسای ئایینی و "پاک‌وپیسیی ئایینی" و هەندێک لایەنی مێژوی دەقە ئایینیەکان) بەجێ بهێڵێت بۆ لێکۆڵینەوەی تێروتەسەل کە خۆی ـ ئەگەر بواری ئەوەی هەبێت ـ یان لێکۆڵەری پسپۆڕ ئەنجامی بدەن. بەڵام ئیتر خۆ لافی ئەوەی لێ نەداوە کە لێکۆڵینەوەی کردوە یان گەیشتوەتە ئەنجامگەلێکی زانستی، ئەو تەنها هەندێک پرسیار و تێبینیی بەخێرایی خستوەتە ڕو دەربارەی هەندێک ڕێسا و باوەڕی ئایینی، و هەوڵی داوە سەرنجی خەڵک ڕابکێشێت بۆ پێویستیی تێڕامان و پشکنین و لێکۆڵینەوەی ئەو یاسا و باوەڕە ئایینیانە کە ئێستە ئیسلامیەکان زیندویان دەکەنەوە و گیان دەکەنەوە بە بەریاندا.
بەڵام دەزانم پاڵنەر و مەبەستی لە باسی پێویستیی "پسپۆڕی" چیە! ئیسلامیەکان بەگشتی کاتێک باسی پسپۆڕیی لێکۆڵینەوەی ئیسلام دەکەن؛ مەبەستیان پسپۆڕی زانستی نیە لە ڕوانگەی میتۆدی زانستیەوە، بەڵکو مەبەستەکە ئەوەیە ئەوان ڕەوای نابینن بۆ نوسەر و لێکۆڵەر و ڕۆشنبیرێک قسە و باسی لەسەر ئیسلام هەبێت و خۆی ئیسلامی نەبێت، یان ـ بە لای کەمەوە ـ موسوڵمانێکی باوەڕدار نەبێت، و بێلایەن بێت. بۆیە ئەوان "پسپۆڕ" ی بواری ئیسلامی بە زانایەکی ئایینی یان دەرچویەکی زانکۆ و کۆلێژ و بەشەکانی خوێندنی ئیسلامی دەزانن، نەک لێکۆڵەرێک کە وەکو ئایینناسیی بەراورد لێکۆڵینەوەی زانستیی بێلایەنانە لە ئیسلام بکۆڵێتەوە. ئەوان دەیانەوێت کەسی تر جگە لە خۆیان قسەوباسی لەسەر ئیسلام نەبێت، خۆیان بە خاوەنی ئیسلام و خاوەنی مافی قسەوباس‌کردن لەسەر ئیسلام دەزانن. ئەوان دەیانەوێت باس‌وخواسی ئیسلام هەر بۆ ستایش‌کردن و جوان‌کردنی بێت، نەک بۆ پێداچونەوە و شیکردنەوە و ڕەخنەی زانستی، و دژایەتیی هەمو هەوڵێکی جیددیی چاکسازی و نوێکردنەوەی ئایینیش دەکەن.
ئەگەرنا کێ وەکو زانا خۆرهەڵاتناسە گەورەکان دەتوانێت پسپۆڕی لێکۆڵینەوەی ئیسلام بێت؟! کە ئیسلامیەکان وەکو دوژمن بۆیان دەڕوانن نەک وەکو "پسپۆڕ"!!
لەگەڵ ئەوەی قسەوباس لە بایەخ و پێویستیی پسپۆڕی و هەبونی زانیاریی پێویست بۆ دوان لەسەر هەر بابەتێک؛ شتێکی ئەوەندە بەڵگەنەویستە کە ئەگەر ئێمە لەسەری بڕۆین دەبێتە قسەی دوبارە و بێزارکەر بۆ خوێنەر. بەڵام ئێمە لێرەدا دەتوانین عەلی باپیر ڕاوەستێنین و بڵێین: کامەیە پسپۆڕیەکەی تۆ؟! کوا خوێندنە ئەکادێمیەکەت؟ کوا لێکۆڵینەوە ئەکادێمیەکانت لەسەر ئیسلام و ئایین؟ خۆ هەر بە نوسین (و ئەویش بە ویژدانی خۆی!) نابێتە "پسپۆڕ" ("متخصص"). خوێندنی ئایینی و هەتا خوێندنی زانکۆ و کۆلێژ و بەش و پەیمانگا ئیسلامیەکانیش بە پێوەری زانستی نابنە خوێندنی ئەکادێمی، تەنها ئەوەندە ئەکادێمین کە ناویان "زانکۆ" و "کۆلێژ" و "بەش" و "پەیمانگا" یە و لەناو بینا و دامەزراوەی تازەبابەتدان. کاتێک خوێندکار و لێکۆڵەری ئیسلامی هەر پێش لێکۆڵینەوەکە گەیشتبێت بە ئەنجامگەلێک (کە باوەڕە ئایینیەکە و ئینتیما مەزهەبیەکە داخوازییان دەکەن)؛ ئیتر لێکۆڵینەوەی ئەکادێمیی چی و "پسپۆڕی" ی چی؟! ئەمە خوێندن و لێکۆڵینەوەی زانکۆ و کۆلێژ و بەش و پەیمانگا ئیسلامیەکان، ئیتر نوسینی ئازاد و یەک‌لایەنەی نوسەرێکی ئیسلامی چۆن دەبێت بە "ئەکادێمی" و "پسپۆڕی"؟!
ئەگەر عەلی باپیر شانازی بەوەوە بکات بڵێت من شارەزاییم لە ئیسلام هەیە (کە ئەمەش دەتوانین بەئاسانی گومانی لێ بکەین)؛ دەی خۆ ناوبراو هەر باس لە ئیسلام ناکات، ئەو دەست بۆ هەمو بابەتە فیکریە گەورەکانی سەردەم دەبات و لە ڕوانگە ئیسلامیەکەی خۆیەوە قسەیان لەسەر دەکات. باسی ـ بۆ نمونە ـ "عەلمانیەت" دەکات و پێناسەی دەکات و ئینجا بەراوردی دەکات بە ئیسلام. ئایا بەڕێزیان لە باس‌وخاسی "عەلمانیەت" ـدا هیچ پسپۆڕییەکیان هەیە؟! نەخێر ئەوەش ناڵێم! بەڵکو: ئایا ئەوەندە شارەزایی و "زانیاریی پێویست" ی هەیە هەتا بتوانێت بەوردی و بەبێ هەڵە و شێواندن لەسەری بدوێت؟! ئەو لە کۆتایی باس‌وخواسەکانیدا لەسەر عەلمانیەت دەگاتە ئەوەی بە "بێ‌دینی و بەرەڵڵایی" پێناسەی دەکات! (خۆ بۆی هەڵ‌نابەستم، لە کتێبی "ته‌وژمی ئیسلامی و ته‌وژمی عه‌لمانی" ـدا وا دەڵێت). سەرچاوە و ژێدەری باس‌وخواسەکەی و گرفتی تێنەگەیشتن و خراپ‌لێکدانەوەکەیشی؛ هەر ئەو نوسینە عەرەبی-ئیسلامیانەیە کە پێشتر نوسراون دەربارەی عەلمانیەت، بەتایبەتی کتێبی "العلمانية: نشأتها وتطورها" ی مەلا (سەفەر حەوالی) کە بوەتە سەرچاوەی سەرەکی بۆ هەمو ئیسلامیەکان لەبارەی عەلمانیەتەوە. ئەو پێناسەکردنەی عەلمانیەت لای ئیسلامیەکان بەوەی یانی "بێ‌دینی" و "لادینیة"؛ هەر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێناسانەی کە (سەفەر حەوالی) نەقڵی کردون، لە کاتێکدا ئەمانە پێناسەی عەلمانیەت بون بە واتا گشتگیرەکەی وەکو ڕێبازێکی گشتیی بیرکردنەوە و ژیان، و پێناسەی ئەو عەلمانیەتە نەبون کە ئێمە مەبەستمانە و بەڵکو دەمانەوێت بڕگەیەکیش بێت لە دەستور، کە بریتیە لە نا-ئایینی‌بون دەوڵەت بەتەنها و "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت". بەڵام ئیسلامیەکان سورن لەسەر ئەو تێکەڵ‌کردنە، چونکە سودی لێ دەبینن و لەو ئاوە لێڵەدا ڕاو دەکەن.
جا، جەناب! گواستنەوەی قسەباسی ناو نوسراوە عەرەبیە ئیسلامیەکانی ـ بە هەمو گرفتە فیکری و زانستیەکانیانەوە ـ ناو دەنێیت پسپۆڕی؟! ئەمەیە پسپۆڕیەکەت؟!
ئەگەریش مەبەست لە هێنانە بەر باسی پێویستیی "پسپۆڕی"؛ قسە و لێدوانە خێرا و سەرپێییەکانی مەلا بەختیاریش بێت کە لە کۆنفڕانسەکەدا بەبێ مەبەستی پێشوەخت هاتونەتە پێش؛ ئەمە لە بنەمادا ڕاستە کە وا باشتر بو کاک مەلا بەختیار ئەو باس‌وخواسانە (دەربارەی هەندێک یاسای ئایینی و "پاک‌وپیسیی ئایینی" و هەندێک لایەنی مێژوی دەقە ئایینیەکان) بەجێ بهێڵێت بۆ لێکۆڵینەوەی تێروتەسەل کە خۆی ـ ئەگەر بواری ئەوەی هەبێت ـ یان لێکۆڵەری پسپۆڕ ئەنجامی بدەن. بەڵام ئیتر خۆ لافی ئەوەی لێ نەداوە کە لێکۆڵینەوەی کردوە یان گەیشتوەتە ئەنجامگەلێکی زانستی، ئەو تەنها هەندێک پرسیار و تێبینیی بەخێرایی خستوەتە ڕو دەربارەی هەندێک ڕێسا و باوەڕی ئایینی، و هەوڵی داوە سەرنجی خەڵک ڕابکێشێت بۆ پێویستیی تێڕامان و پشکنین و لێکۆڵینەوەی ئەو یاسا و باوەڕە ئایینیانە کە ئێستە ئیسلامیەکان زیندویان دەکەنەوە و گیان دەکەنەوە بە بەریاندا.
بەڵام دەزانم پاڵنەر و مەبەستی لە باسی پێویستیی "پسپۆڕی" چیە! ئیسلامیەکان بەگشتی کاتێک باسی پسپۆڕیی لێکۆڵینەوەی ئیسلام دەکەن؛ مەبەستیان پسپۆڕی زانستی نیە لە ڕوانگەی میتۆدی زانستیەوە، بەڵکو مەبەستەکە ئەوەیە ئەوان ڕەوای نابینن بۆ نوسەر و لێکۆڵەر و ڕۆشنبیرێک قسە و باسی لەسەر ئیسلام هەبێت و خۆی ئیسلامی نەبێت، یان ـ بە لای کەمەوە ـ موسوڵمانێکی باوەڕدار نەبێت، و بێلایەن بێت. بۆیە ئەوان "پسپۆڕ" ی بواری ئیسلامی بە زانایەکی ئایینی یان دەرچویەکی زانکۆ و کۆلێژ و بەشەکانی خوێندنی ئیسلامی دەزانن، نەک لێکۆڵەرێک کە وەکو ئایینناسیی بەراورد لێکۆڵینەوەی زانستیی بێلایەنانە لە ئیسلام بکۆڵێتەوە. ئەوان دەیانەوێت کەسی تر جگە لە خۆیان قسەوباسی لەسەر ئیسلام نەبێت، خۆیان بە خاوەنی ئیسلام و خاوەنی مافی قسەوباس‌کردن لەسەر ئیسلام دەزانن. ئەوان دەیانەوێت باس‌وخواسی ئیسلام هەر بۆ ستایش‌کردن و جوان‌کردنی بێت، نەک بۆ پێداچونەوە و شیکردنەوە و ڕەخنەی زانستی، و دژایەتیی هەمو هەوڵێکی جیددیی چاکسازی و نوێکردنەوەی ئایینیش دەکەن.
ئەگەرنا کێ وەکو زانا خۆرهەڵاتناسە گەورەکان دەتوانێت پسپۆڕی لێکۆڵینەوەی ئیسلام بێت؟! کە ئیسلامیەکان وەکو دوژمن بۆیان دەڕوانن نەک وەکو "پسپۆڕ"!!
سڵکردنەوەی ئیسلامیەکان لە لێکۆڵینەوەی زانستیی بێلایەن لە ئیسلام
پێشنیارێکی تری ئەمەیە کە "با هه‌وڵ بده‌ین خۆمان شاره‌زای ئیسلام بین و، به چاویلكه‌ی خه‌ڵكی دیكه لێی نه‌ڕوانین"، و دەڵێت: "به داخه‌وه قسه و قاڵ و ڕه‌خنه‌ی زۆربه‌ی عه‌لمانیه‌كان؛ هه‌ر دوباره‌كردنه‌وه‌ی قسه و نوسینه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتناسه ڕۆژئاواییه‌كانه! كه زۆربه‌شیان له مێژه به‌رپه‌رچ دراونه‌وه و له مێژه به‌سه‌رچوون". ئەمەش دیسان تۆمەتبارکردنێکی ترە بۆ هەمو ئەو نوسەر و ڕوناکبیرانەی کۆمەڵگای موسوڵماننشین، کە گوایە شارەزاییان لە ئیسلام نیە و قسەوباسی خۆرئاواییەکان لەسەر ئیسلام دوبارە دەکەنەوە!!
باشە! دەرک‌کردنی ناشیرینیی ڕەجم و بڕینەوەی دەست کوشتنی موسوڵمانی وازهێناو لە ئیسلام و بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ناموسوڵمان و ئەو تێرۆرەی پێی دەوترێت "جیهاد" و چەندان ڕێسا و یاسای ئیسلامیی تر؛ شارەزایی و "زانایی" بۆچیە؟! هەست‌کردن بە نەگونجانی ئیسلامی تەقلیدی لەگەڵ ژیانی مرۆڤی هاوچەرخ شارەزایی و بلیمەتیی بۆچیە؟! زانینی نەگونجانی ڕژێمی ئیسلامی لەگەڵ پێوەرەکانی دەوڵەتی نوێ و دیمۆکراسی؛ شتێک نیە پسپۆڕی و شارەزاییەکی زۆری بوێت. ئەوانە ڕون دیارن، بۆ کەسانی نیمچە ڕۆشنبیریشن دیارن، هەر ئاگاداربون لە سەردێڕی هەواڵەکانی جیهانی ئیسلامی بەسە بۆ دەرک‌کردنی ئەو ڕاستیانە.
من کە ڕەخنە و تێبینیم هەیە لە هەندێک یاسای ئیسلامیی وەکو ڕەجم و جەڵد و بڕینەوەی دەست و کوشتنی ئەوەی وازی لە ئایین هێناوە؛ پێویستیم بەوە نیە پسپۆڕ و بلیمەت بم هەتا بزانم ئەو یاسایانە چەندە ناشیرین و نەگونجاون.
ئینجا ئێمەی لێکۆڵەری ڕەخنەگر زۆربەی هەرەزۆرمان لە هەناوی تەوژمە ئیسلامیەکە و لە قوڵایی کۆمەڵگا ئایینیەکەوە هاتوین. من خۆم "فەقێ" ی حوجرە بوم و سەرەتا لەناو کتێب و نوسراوە ئایینیە کۆنەکاندا چاوم کردوەتەوە. دواتر بە شێوەیەکی جیددی بیرمان کردوەتەوە و بەدوای چارەسەری ئاڵۆزیەکاندا گەڕاوین. ئێمە هەر ئەو خوێنەوارە ئایینیانە بوین کە ویستومانە بەڕاستی لە دەقە ئایینیەکان تێ‌بگەین، هەر لە ئاکامی ئەم هەوڵەیشدا و لە کۆتاییدا گەیشتوین بەم ئەنجامە کە دەبێت لە دەرەوەی ئیسلامەوە لە ئیسلام بکۆڵینەوە، چونکە قەتیس‌بون لەناو جیهانبینیە ئایینیەکەدا ڕێگرە لە بینینی دیاردە ئایینیەکە وەکو خۆی. ئیتر ئەگەر سودیش ببینین لە لێکۆڵینەوەی خۆرهەڵاتناسەکان؛ لەبەر ئەوەیە کە ئەوان زانای بواری خۆیان و مێژوی کولتورە ئایینیەکانن، و زمانە کۆنەکان دەزانن، و ئەو مەتەڵانەی قورئان و ئیسلام کە بەدرێژایی مێژوی ئیسلام "زاناکان"ی ئیسلام بۆیان ئاشکرا نەکراون؛ ئەوان بە شارەزایی و "پسپۆڕی" ی خۆیان و بەئاسانی چارەیان دەکەن.
ئەگەریش ڕەخنەکان و تێبینیەکان دوبارەش ببنەوە؛ ئەوە لەبەر ئەوەیە ئێوەش دەقەکان و چەمکەکان و گرفت و ئاڵۆزیەکانیان دوبارە دەکەنەوە. ئێوەی ئیسلامی خۆتان ئاشقی دوبارەکردنەوەن و شانازیی پێوە دەکەن! ئێمەش ناچارین ڕەخنەکان دوبارە بکەینەوە بۆتان! خۆ ئێوە هەڵەکانتان ڕاست ناکەنەوە و پێداچونەوەی فیکری ناکەن، لەبەر ئەوە ڕەخنە هەر بەردەوامە.
باشە! دەرک‌کردنی ناشیرینیی ڕەجم و بڕینەوەی دەست کوشتنی موسوڵمانی وازهێناو لە ئیسلام و بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ناموسوڵمان و ئەو تێرۆرەی پێی دەوترێت "جیهاد" و چەندان ڕێسا و یاسای ئیسلامیی تر؛ شارەزایی و "زانایی" بۆچیە؟! هەست‌کردن بە نەگونجانی ئیسلامی تەقلیدی لەگەڵ ژیانی مرۆڤی هاوچەرخ شارەزایی و بلیمەتیی بۆچیە؟! زانینی نەگونجانی ڕژێمی ئیسلامی لەگەڵ پێوەرەکانی دەوڵەتی نوێ و دیمۆکراسی؛ شتێک نیە پسپۆڕی و شارەزاییەکی زۆری بوێت. ئەوانە ڕون دیارن، بۆ کەسانی نیمچە ڕۆشنبیریشن دیارن، هەر ئاگاداربون لە سەردێڕی هەواڵەکانی جیهانی ئیسلامی بەسە بۆ دەرک‌کردنی ئەو ڕاستیانە.
من کە ڕەخنە و تێبینیم هەیە لە هەندێک یاسای ئیسلامیی وەکو ڕەجم و جەڵد و بڕینەوەی دەست و کوشتنی ئەوەی وازی لە ئایین هێناوە؛ پێویستیم بەوە نیە پسپۆڕ و بلیمەت بم هەتا بزانم ئەو یاسایانە چەندە ناشیرین و نەگونجاون.
ئینجا ئێمەی لێکۆڵەری ڕەخنەگر زۆربەی هەرەزۆرمان لە هەناوی تەوژمە ئیسلامیەکە و لە قوڵایی کۆمەڵگا ئایینیەکەوە هاتوین. من خۆم "فەقێ" ی حوجرە بوم و سەرەتا لەناو کتێب و نوسراوە ئایینیە کۆنەکاندا چاوم کردوەتەوە. دواتر بە شێوەیەکی جیددی بیرمان کردوەتەوە و بەدوای چارەسەری ئاڵۆزیەکاندا گەڕاوین. ئێمە هەر ئەو خوێنەوارە ئایینیانە بوین کە ویستومانە بەڕاستی لە دەقە ئایینیەکان تێ‌بگەین، هەر لە ئاکامی ئەم هەوڵەیشدا و لە کۆتاییدا گەیشتوین بەم ئەنجامە کە دەبێت لە دەرەوەی ئیسلامەوە لە ئیسلام بکۆڵینەوە، چونکە قەتیس‌بون لەناو جیهانبینیە ئایینیەکەدا ڕێگرە لە بینینی دیاردە ئایینیەکە وەکو خۆی. ئیتر ئەگەر سودیش ببینین لە لێکۆڵینەوەی خۆرهەڵاتناسەکان؛ لەبەر ئەوەیە کە ئەوان زانای بواری خۆیان و مێژوی کولتورە ئایینیەکانن، و زمانە کۆنەکان دەزانن، و ئەو مەتەڵانەی قورئان و ئیسلام کە بەدرێژایی مێژوی ئیسلام "زاناکان"ی ئیسلام بۆیان ئاشکرا نەکراون؛ ئەوان بە شارەزایی و "پسپۆڕی" ی خۆیان و بەئاسانی چارەیان دەکەن.
ئەگەریش ڕەخنەکان و تێبینیەکان دوبارەش ببنەوە؛ ئەوە لەبەر ئەوەیە ئێوەش دەقەکان و چەمکەکان و گرفت و ئاڵۆزیەکانیان دوبارە دەکەنەوە. ئێوەی ئیسلامی خۆتان ئاشقی دوبارەکردنەوەن و شانازیی پێوە دەکەن! ئێمەش ناچارین ڕەخنەکان دوبارە بکەینەوە بۆتان! خۆ ئێوە هەڵەکانتان ڕاست ناکەنەوە و پێداچونەوەی فیکری ناکەن، لەبەر ئەوە ڕەخنە هەر بەردەوامە.
ئەو ئامۆژگاریانەی کە ئیسلامیەکان زیاتر پێویستییان پێیانە
ناوبراو "سەخاوەتمەندانە" کۆمەڵێک ئامۆژگاری دەخاتە ڕو، کە پێم وایە ئەگەر ئیسلامیەکان خۆیان بەپێی ئەم ئامۆژگاریانە هەڵس‌وکەوتیان بکردایە؛ کێشەگەلێکی زۆرمان لە کۆڵ دەبوەوە، و ناچار نەدەبوین ئەم هەموە بنوسین بۆ ڕەواندنەوەی تەم‌ومژە فیکری و مەعریفیەکان و چارەی شێواندن و پێناسە هەڵەکانیان. ئەوانەش ئەمانەن:
ـ "با مه‌حكوومی مێژوو نه‌بین‌و به‌گرێ‌‌و گۆڵی ده‌روونییه‌وه، سه‌رنج... نه‌ده‌ین، چونكه پێكهاته‌كانی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك ئه‌گه‌ر نه‌توانن خۆیان له هه‌ڵه و په‌ڵه و تاریكیه‌كانی ڕابردویان ده‌رباز بكه‌ن؛ ئێستا و داهاتویه‌كی ڕۆشنیان نابێ".
ـ "با خۆمان له گشتاندن (تعمیم) و تێكه‌ڵكردنی دۆسیه جیاوازه‌كان (خلط الملفّات المختلفة) بپارێزین".
ـ "با له‌و سێ ڕه‌فتاره له خۆمان وریا بین: له‌پشت په‌رده‌ی ڕه‌شه‌وه ته‌ماشاكردنی هه‌ر كه‌س و لایه‌ن و هه‌رشتێك. قه‌ناعه‌ت‌هێنانی پێش بیركردنه‌وه و لێكۆڵینه‌وه. دادوه‌ری‌كردن و بڕیار ده‌ركردنی پێش وه‌خت".
ئەمانە ئامۆژگاریی باشن ئەگەر جێبەجێ بکرێن، بەڵام بەڕاستی ئەمانە باسی کێشە و گرفت و نەخۆشیەکانی بیری ئیسلامیی نوێن کە ئیسلامیەکان پێیانەوە ئالودە بون.
ـ "با مه‌حكوومی مێژوو نه‌بین‌و به‌گرێ‌‌و گۆڵی ده‌روونییه‌وه، سه‌رنج... نه‌ده‌ین، چونكه پێكهاته‌كانی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك ئه‌گه‌ر نه‌توانن خۆیان له هه‌ڵه و په‌ڵه و تاریكیه‌كانی ڕابردویان ده‌رباز بكه‌ن؛ ئێستا و داهاتویه‌كی ڕۆشنیان نابێ".
ـ "با خۆمان له گشتاندن (تعمیم) و تێكه‌ڵكردنی دۆسیه جیاوازه‌كان (خلط الملفّات المختلفة) بپارێزین".
ـ "با له‌و سێ ڕه‌فتاره له خۆمان وریا بین: له‌پشت په‌رده‌ی ڕه‌شه‌وه ته‌ماشاكردنی هه‌ر كه‌س و لایه‌ن و هه‌رشتێك. قه‌ناعه‌ت‌هێنانی پێش بیركردنه‌وه و لێكۆڵینه‌وه. دادوه‌ری‌كردن و بڕیار ده‌ركردنی پێش وه‌خت".
ئەمانە ئامۆژگاریی باشن ئەگەر جێبەجێ بکرێن، بەڵام بەڕاستی ئەمانە باسی کێشە و گرفت و نەخۆشیەکانی بیری ئیسلامیی نوێن کە ئیسلامیەکان پێیانەوە ئالودە بون.
***
لێرەدا کۆتایی بەم مشت‌ومڕە دەهێنم، هەرچەند ڕەنگە هەندێک بڕگە و بابەتی لاوەکییش مابێت کە دەکرێت لەسەریان بڕۆین. بەڵام من تا ئێرە گەیشتمە ئەو ئەنجامەی کە ئەو پێوەرانەی نوسەری ئیسلامیی ناوبراو (عەلی باپیر) پشتیان پێ دەبەستێت بۆ بەهەڵەدانانی فیکری خەڵکان وو بەتایبەتی بیری عەلمانی؛ پێوەری ساختەن و هەر هەمان ئەو دەرد و گرفت و کێشە و ئاڵۆزیانە داخوازییان کردون کە نیشانەی جیاکەرەوە و "نەخۆشیی درێژخایەن" ی فیکری ئیسلامی و بەتایبەتی ئەدەبیاتی ئیسلامیی کوردین دەربارەی عەلمانیەت و ئیسلام. ئێمەی عەلمانی ئەو کێشە و نەخۆشی و گرفت و ئاڵۆزیە فیکریانەمان نیە، بۆیە لای تەوژمە ئیسلامیەکە پەسەند ناکرێین.
ئیتر ئەمە ململانێیەکە، کە خۆزگەمە هەردو لا بە شێوەیەکی دروست و ڕاستگۆیانە بەڕێوەی ببەن.
ئیتر ئەمە ململانێیەکە، کە خۆزگەمە هەردو لا بە شێوەیەکی دروست و ڕاستگۆیانە بەڕێوەی ببەن.
