چیرۆكی (ئیسڕا و میعراج) ی ئیسلامی
لەنێوان قورئان و گێڕانەوە ئیسلامیەكان و ئەفسانەی كۆندا
لەنێوان قورئان و گێڕانەوە ئیسلامیەكان و ئەفسانەی كۆندا
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
یەكێك لەو باوەڕە ئیسلامیانەی كە لە بیر و خەیاڵدانی مرۆڤی موسوڵماندا بایەخیان هەیە و بەشێكن لە كەلەپوری ڕاڤەی دەقەكان و لە داب‌ونەریت و یاد و بۆنە ئیسلامیەكان، باوەڕی (ئیسڕا و میعراج) ـە كە بەشێكە لە بیروباوەڕ و خەیاڵدانی ئیسلامی و بوەتە ڕاڤەی كۆمەڵێك دەقی قورئانی و كۆمەڵێك گێڕانەوەی لەسەر دروست بوە و ـ لە گەلێك ناوەندی ئیسلامیی میللیدا ـ بوەتە بۆنە و جەژنێكی ئیسلامی، بەڵكو وەكو (موعجیزە) یەك باس لێوە دەكرێت و بە (موعجیزەی ئیسڕا و میعراج) ئاماژەی بۆ دەكرێت.
ئەوەی هەر لە سەرەتاوە سەرنج ڕادەكێشێت ئەوەیە، ئەم باوەڕە، یان ئەم چیرۆكە، تا هاتوە زیاتر گەشەی كردوە و زیاتر دەوڵەمەند كراوە بە دیمەنی چیرۆكخوانی، هەتا وای لـێ هاتوە وەكو (موعجیزە) یەكی پێغەمبەری ئیسلام لە بیری ئایینیی ئیسلامیی سەردەمانی نوێدا بیری لـێ كراوەتەوە، لە كاتێكدا ناوبردنی بە (موعجیزە) تەنها لە سەدەی (١٤ ك.) دا هاتوەتە كایە. وەكو دواتر دەبینین چیرۆكەكە لە بنەڕەتدا تەنها ئاماژەیەكی قورئانیی تەم‌ومژاوی و كورتبڕە دەربارەی بەشی یەكەمی چیرۆكەكە (ئیسڕا)، و دەبینین لای هەندێك سەرچاوە و كەسایەتیی ئیسلامیی یەكەم بە (خەون) ێك زانراوە.
هەرچەند (ئیبن عەبباس) سوێندی خواردوە كە موحەممەد شەوی میعراج بە چاوی سەر خوای بینیوە [هەروەها ئەو حەدیثە دورودرێژەی چیرۆكی (ئیسڕا و میعراج) یش ـ کە بە شێوەی کتێبێک بڵاو کراوەتەوە ـ لە ئیبن عەبباسەوە گێڕدراوەتەوە. لە كاتێكدا دەزانین ئیبن عەبباس ئەو كاتەی ـ بەپێی گێڕانەوە ئیسلامیەكان ـ (ئیسڕا و میعراج) ڕوی داوە زۆر منداڵ بوە یان هەر لە دایك نەبوە، لەدوادوای تەمەنی پێغەمبەریشدا هەر منداڵ بوە و جێگەی ئەوە نەبوە كە پێغەمبەر ئەو دەنگ‌وباس و چیرۆكە درێژە تەنها بۆ ئەو بگێڕێتەوە].
لە هەمان كاتدا هەندێك هاوەڵی تری پێغەمبەر، وەكو عائیشە كە لە نیوەی دوەمی ژیانی پێغەمبەرایەتیی موحەممەد زۆر ئاگادار بوە و زۆر هەڵەی بۆ هاوەڵەكانی تری موحەممەد ڕاست كردوەتەوە، هەروەها هاوەڵێكی تر بە ناوی (حوذەیفەی كوڕی ئەل‌یەمان)، هەروەها موعاویە كە بە عەقڵ و دانایی و بیركردنەوەی واقیعی ناودارە.. ئەمانە وتویانە كە ئەو (شەوڕەوی و گەشتە ئاسمانیەی موحەممەد) تەنها خەونێك بوە و هەموی لە خەودا بوە. عائیشە ئەو قسەیەی ئیبن عەبباس بە تەواوی بە هەڵە دەزانێت كە وتویەتی موحەممەد شەوی ئیسڕا و میعراج خوای بینیوە (واتە بە جەستە چوەتە ئاسمانەكان تا لەبەردەم خوا ئامادە بوە) و ئەو هەڵەیەی بۆ ڕاست دەكردەوە و دەیوت ڕوداوەكە بەو شێوەیە نەبوە و بەڵكو ئەو شەوە پێغەمبەر جێگەی خەوتنەكەی بەجێ نەهێشتوە!
بەڵام ئەوەندە هەیە لەو بیركردنەوە ئایینیەدا خەون شتێكی سادە نیە، خەون لە بیری ئەفسانەییدا دەلاقەیەكە بە ڕوی جیهانی ڕۆحدا كە لەو جۆرە بیر و جیهانبینیەدا جیهانێكە لە جیهانی ژیانی ڕۆژانە كەمتر نیە ئەگەر زیاتر نەبێت. ئەو مرۆڤەی لە ڕوانگەی ئەو بیرە ئەفسانەییەوە بۆ جیهان دەڕوانێت ئەو كەس و ڕوداوانەی لە خەوندا دەیانبینێت بە واقیعی دەزانێت و پێی وایە ئەوانە لە جیهانێكی نادیاری واقیعیەوە خۆیان پێشانی ئەم دەدەن. هەروەكو دەركەوتەیەكی ئەم باوەڕە وا بیر لە خەون كراوەتەوە كە گەشتێكی ڕۆحە و ڕۆشتنیەتی بۆ دەرەوەی جەستە، ئەم حاڵەتەش (دەرچونی ڕۆح لە جەستە لە حاڵەتی خەون بینیندا) بەپێی ئەو بیركردنەوەیە لە حاڵەتی مردن دەچێت كە ئەمیش هەر دەرچونی ڕۆحە لە جەستە، بەڵام جیاوازیەكەیان ئەوەیە كە لە حاڵەتی خەوندا جەستە دەگەڕێتەوە، كە لە مردندا بەپێچەوانەوە ناگەڕێتەوە بۆ ناو جەستە.. ئەم بیركردنەوەیە لو قورئانیشدا هاتوە، كە دەقاودەق وەك ئەو بیروباوەڕە دەڵێت: (الله يتوفّى الأنفُسَ حينَ موتِها والتي لم تَمُتْ في منامها، فيُمْسِك التي قضى عليها الموتَ ويُرسِل الأخرى إلى أجل مسمى) (الزمر: ٤٢).
بەتایبەتی بۆ ئەو كەسانەی كە بەپێی بیری ئایینی پەیوەندی بە جیهانی خواوەند و ڕۆحەكانەوە دەكەن و بەهرەی پێغەمبەرایەتی و سروش وەرگرتنیان هەیە، بەپێی ئەو بیرە ئایینیە (خەون) ی ئەوان ئەزمونێكی تەواو واقیعیە و پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆیە بەو جیهانە نادیار یان دور یان دواڕۆژیەوە كە لە خەونەكەدا نمایش دەبێت، ئەمەش چونكە بەپێی ئەو بیرە ئەفسانەییە ئەو جۆرە كەسانە پەیوەندی و (سیگناڵ) ی ڕۆحییان زیاترە! هەر بۆیە لە ئیسلامیشدا بڕوا وایە كە (خەون) ی پێغەمبەران جۆرێكە لە سروشی خوایی. هەر لەسەر ئەم بنەمایەوە قورئان باس دەكات كە ئیبراهیم كاتێك سروشی بۆ كراوە كە كوڕەكەی بكاتە قوربانی، دەڵێت ئیبراهیم وتویەتی كە "لە خەوندا خۆم بینیوە سەرت دەبڕم" (إني أری فی المنام أنی أذبحك..) (الصافات: ١٠٢)، ئیتر ئەم بینینەی خەونەكەی بەسە بۆ ئەوەی بزانێت خواوەندەكەی چیی لـێ داوا دەكات.
هەر بۆیە كاتێك هەندێك هاوەڵی موحەممەد ئەو (شەوڕەوی و گەشتە ئاسمانیەی موحەممەد) بە خەون بزانن ئەوە مانای ئەوە نیە كە ئەو شەوڕەوی و گەشتە بە ناواقیعی و خەون‌وخەیاڵ دەزانن، بەڵكو تەنها مانای ئەوەیە كە ئەو شەوڕەوی و گەشتە بە ڕۆح بوە، واتە لە حاڵەتی خەودا ڕۆحی موحەممەد ڕۆشتوە ئەو شەوڕەوی و گەشتە ئاسمانیەی كردوە یان پێی كراوە.
لە سەرچاوەكانی بیری ئایینیی ئیسلامییشدا هەر لە ڕێوە و بەڕونی ئەوە دەوترێت كە ئەم بابەتە (خیلافی) ـە، واتە ناكۆكی و جیاوازیی بیروبۆچونی تێدایە لای زانایانی ئیسلام. ئیتر دەوترێت كە زۆرینە (الجمهور) ی زانایانی ئیسلام پێیان وایە كە ئەو شەوڕەوی و گەشتە ئاسمانیە بە ڕۆح و جەستە بوە، هەندێكیش (لەوانە حەسەنی بەصڕەیی و ئیبن ئیسحاق) لە زانایانی ئیسلام بڕوایان وا بوە كە تەنها بە ڕۆح بوە، كە ئەمە دەچێتەوە سەر گێڕانەوەكەی عائیشە و حوذەیفەی كوڕی ئەل‌یەمان و موعاویە. بەڵام كێشەكە ئەوەیە لە بیری ئیسلامیی نوێدا ئەم بیروڕا جیاوازانە باس ناكرێن، بەڵكو وەكو (موعجیزە) یەك و شتێكی بەڵگەنەویست و (قطعي) باس لە چیرۆكەكە دەكرێت.
شایەنی ئاماژەیە كە لە خودی گێڕانەوە ئیسلامیەكەدا بەڵگەی تەواو هەیە بۆ ئەوەی ئەو (شەوڕەوی) ـەی كە موحەممەد باسی كردوە تەنها خەونێك بوە، لە خودی قورئانەوە بەڵگە هەیە، لە (فەرمودە) و گێڕانەوەكانیشەوە بەڵگە هەیە:
لە قورئانەوە: كاتێك قورئان ئاماژە بۆ ئەو باسی (شەوڕەوی) و بینینی (المسجد الأقصی) دەكات، بە (الرؤیا) ئاماژەی بۆ دەكات، كە دەڵێت: (وما جعلنا الرؤیا التی أریناك إلا فتنة للناس..) (الإسرا‌ء: ٦٠)، كە دەڵێت: (ئەو "ڕوئیا" یەی پێشانمان دایت هەر بۆ ئەوە بو خەڵك تاقی بكرێنەوە..)، كە ئەمەش دەنگدانەوەیەكی ئەو دەنگ‌وباس و هەواڵەیە كە هاتوە و باس لەوە دەكات كە خەڵكێكی زۆر، لەوانەش كە پێشتر باوەڕیان بە موحەممدە كردوە، بە هۆی بڵاوبونەوەی دەنگ‌وباسی (شەوڕەوی) ـەكەیەوە لێی كەوتونەتە گومانەوە و هەڵ‌گەڕاونەتەوە و خەڵكێكی زۆری تریش گومانەكانیان زیاد بون. جا لێرەدا كەبەست وشەی (رؤیا) یە، كە هەرچەند وشەكە هەروەكو وشەی (رؤیة) بە واتای (بینین) ـە، بەڵام نەریتی زمانی (العُرْف اللُّغَويّ) ی عەرەبی وشەكەی تایبەت كردوە بە (بینینی حاڵەتی خەو) ەوە، واتە (خەون) یان (خەون بینین). بۆیە وشەكە لە شوێنەكانی تری هاتنیدا لە قورئاندا هەر بە واتای (خەون) یان (خەون بینین) بەكار هاتوە: (قال: "يا بنيّ! لا تقصص رؤياك..") (يوسف: ٥)، (يا أيها الملأ! أفتوني في رؤاي إن كنتم للرؤيا تعبرون) (يوسف: ٤٣)، (وقال: "يا أبتِ! هذا تأويل رؤياي من قبل..") (يوسف: ١٠٠)، (يا إبراهيم! قد صدّقتَ الرؤيا..) (الصافات: ١٠٤، ١٠٥)، (لقد صدق اللهُ رسولَه الرؤيا بالحق) (الفتح: ٢٧).. ئەمانە هەمویان باسی خەون دەكەن. هەر لە قورئاندا وشەی (دەبینم) "أری" بۆ واتای (لە خەوندا دەبینم) هاتوە: (أری) (یوسف: ٤٣)، (أری فی المنام) (الصافات: ١٠٢).
لە گێڕانەوەكانیشەوە: چیرۆكی (ئیسڕا و میعراج) كە بە شێوەیەی فەرمودەیەكی دورودرێژ گێڕدراوەتەوە، لەسەر زمانی موحەممەد خۆیەوە دەڵێت: "لە كاتێكدا كە لە (حیجر) ـ جێگەیەكە لە نزیك كەعبە ـ خەوتبوم؛ دو فریشتە هاتن.." ئیتر چیرۆكەكە دەگێڕێتەوە، و ناشڵێت ڕابوم لە خەوەكەم و بەخەبەر بومەوە، بەڵكو بەردەوام دەبێت لە گێڕانەوەدا.. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە خودی گێڕانەوەكە ئەو هەستەی تێدایە بەوەی كە بابەتەكە هەموی لە خەودا بوە. بەڵكو دەتوانین بڵێن هەر شەوڕەوی بۆ خۆی لەگەڵ كەشی خەوندا دەگونجێت، ئەگەر خەون نەبوبێت یان وەكو خەون بیری لـێ نەكرابێتەوە بۆچی باسی شەوڕەوی و ڕۆشتنی كاتی شەو دەكرێت؟
ئەگەریش بوترێت ئەگەر موحەممەد بۆ خۆی وەكو (خەون) باسی شەوڕەویەكەی كردبێت؛ ئیتر بۆچی شتێكی سەیر بوە و بۆچی لێی كەوتونەتە گومانەوە. وەڵامی ئەم ڕەخنە سادەیە ئەوەیە كە موحەممەد وەكو شتێكی زۆر واقیعی باسی ئەم ئەزمونە ڕۆحیەی خۆیی كردوە، سەرەتای سورەتی (الإسرا‌ء) كە ئەو باسەی گەیاندوە نیشانەی ئەوەیە، چونكە دەبینین دەڵێت "خوا شەوڕەویی بە بەندەكەی كردوە"، واتە وەكو شەوڕەوییەكی واقیعی باسی كردوە. وەكو پێشتریش وتمان، لە بیری ئەفسانەییدا هەمیشە وەكو ئەزمونێكی واقیعی باس لەو ئەزمونە (ڕۆحی) ـە دەكرێت كە لە خەوندا دەگوزەرێت. ئەمە ئەو دیاردەیە لێك دەداتەوە كە بۆچی دەقە قورئانیەكە (الإسرا‌ء: ١) وەكو ئەزمونی واقیعی باسی ئەو خەونە دەكات. دواتریش كە دێتەوە سەر باسی هەمان چیرۆك لە هەمان سورەتدا بە وشەی (رؤیا) گوزارشی لـێ دەكات كە ـ وەكو وتمان ـ بە واتای (خەون) ـە لەوێدا، بەڵام موحەممەد (یان خاوەنی ئەو دەقە) پێی وا نەبوە كە خەون ئەزمونێكی ناواقیعی بێت، بۆیە دركاندویەتی كە خەونێك بوە، یان وەكو خەونێك بیری لـێ كردوەتەوە، بەڵام هەر بە ئەزمونێكی واقیعیی زانیوە.
چیرۆكەكەی ئیسڕا و میعراج گەلێك شتی تێدایە كە جێی سەرنجن، لەوانە باسی ئەوە دەكات كە هەر لە سەرەتاوە لەلایەن فریشتەكانەوە سنگی لەت كراوە و دڵی شۆردراوە و بەشی شەیتانی لـێ دەرهێنراوە! ئەمە دیمەنێكی خەیاڵی و هێماییە كە لە دو چیرۆكدا بەكارهاتوە: یەكەمیان چیرۆكی لەتكردنی سنگ و شۆردنی دڵی لە منداڵیدا، لەگەڵ چیرۆكی ئیسڕا و میعراج كە دیارە هەر بە ئەنقەست لەگەڵ ئەمەیاندا تێهەڵكێش كراوە.
چیرۆكی ئیسڕا و میعراج تا چ ڕادەیەك بنچینەی لە ئیسلامدا هەیە؟
دەبێت لە سەرەتاوە ئەوە ڕون بێت كە تەنها ئیسڕا لە قورئاندا بنچینەی دڵنیای هەیە، كە سەرەتای سورەتی (الإسرا‌ء) ە: (سبحان الذي أسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام إلى المسجد الأقصى..) (الإسرا‌ء: ١)، بۆیە دەتوانین بڵێین ئیسڕا (شەوڕەوی) چیرۆكێكی قورئانی یان ئیسلامیی ڕوتە، واتە داهێنانێكی ئیسلامیە (هەرچەند بۆن‌وبەرامی بیری یەهودیی هەر پێوەیە دەربارەی شوێن و پێگە و پیرۆزی شاری قودس و پەرستگاكەی و گەڕانەوە بۆی).
(میعراج) یش تەنها لە (فەرمودە) و گێڕانەوەكاندا بەڕونی باس كراوە. بەڵام ئاماژەیەكی تا بڵێیت تەم‌ومژاوی بۆ بینینێكی جیهانی خوایی لە سورەتی (النجم) دا كراوە بە بنچینەی دەنگ‌وباسی میعراج، كە ڕەنگە تەنها باسێكی بینینی جەبرائیل (یان دو جار بینینی) بێت لەلایەن موحەممەدەوە نەك باسی گەشتێكی ئاسمانی. بۆیە چیرۆكی میعراج نەك هەر ئەدەبیاتی ئیسلامی لە ئەدەبیاتی ئایینیی پێش خۆیی وەرگرتوە، بەڵكو هەر پێ ناچێت بنچینە و بنەڕەتێكی لە سەردەمی قورئاندا بوبێت. وا دەردەكەوێت دوای كارلێكی زیاتری بیری ئایینیی ئیسلامی لەگەڵ كەلەپوری ئایینیی گەلانی دەوروبەر (بەتایبەتی جولەكە و زەردەشتیەكان) دروست بوە و تێكەڵ بە ئیسلام بوە. ئیتر ئەو سەرەتایەی سورەتی (النجم) لەگەڵیدا گونجێنراوە و كۆمەڵێك گێڕانەوەی هێناوەتە كایە كە چیرۆكی شەوڕەوییان لەگەڵ چیرۆكی گەشتە ئاسمانیەكەدا تێهەڵكێش كردوە.
واتە ئێمە تەنها متمانەمان بە چیرۆكی شەوڕەوی هەیە وەكو چیرۆكێكی ڕیشەدار لە قورئاندا، ئیتر چیرۆكی گەشتە ئاسمانیەكە وەكو تەواوكەرێك و وەكو وەرگرتنی كاریگەریی بیری ئایینیی پێشو لەگەڵی تێهەڵكێش كراوە.
لە ڕاستیدا لەسەر چیرۆكی (شەوڕەوی) یش و بنچینە قورئانیەكەیشی دیسان گومان دروست بوە:
ئەو سەرەتایەی سورەتی (الإسرا‌ء)، واتە ئایەتی یەكەمی كە باسی شەوڕەویەكە دەكات، لە ڕوی بابەتیەوە و لە ڕوی هونەری و فۆڕمی دەقەكەوە نامۆیە بە پاشماوەی سورەتەكە، هەرچەند ئەم ئایەتە بە (البصیر) كۆتایی دێت، بەڵام پاشماوەی سورەتەكە (سەجع) ێكی جیاوازە كە هەمو ئایەتەكان بە (ئەلیف) ی برێتیی (تەنوین) كۆتاییان دێت. هەر لێرەوە دیارە ئەم ئایەتەی یەكەم نامۆیە بە پاشماوەی سورەتەكە. ئەمە گومانی ئەوەی دروست كردوە كە ئەم ئایەتە دوای تەواوبونی قورئان لە سەردەمی موحەممەددا دروست كراوە و زیاد كراوە بۆ قورئان. ئەوانەی ئەم گومانە دەبەن ئەوەش دەكەن بە بەڵگە كە ئایەتەكە ئاماژە بۆ (المسجد الأقصی) دەكات، كە ئەم مزگەوتە ئەگەر مەبەست مزگەوتی (قبە الصخرة) بێت ئەوا لە سەردەمی عەبدولمەلیكی كوڕی مەڕواندا دروست كراوە. ئەگەر وا بێت كەواتە ئەم ئایەتە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئومەویەكان و ئەو كاتە زیاد كراوە بۆ قورئان!
بەڵام ئەم گومانانە بەهێز نین، ئەگەر بزانین كە قورئان بەگشتی بە هەر پەرستگایەك دەڵێت (مسجد)، بۆیە ئاساییە پەرستگای یەهودی لە قودس بە (المسجد) ناو ببات. مەرجیش نیە مەبەست مزگەوتی (قبة الصخرة) بێت، بەڵكو مزگەوتی (قبة الصخرة) تەنها شوێنێكی گرتوە لەو گۆڕەپانە پیرۆزەدا. سەبارەت بە نامۆیی ئایەتی یەكەم بە پاشماوەی سورەتەكە، ڕەنگە پاساوی ئەو نامۆییە ئەوە بێت كە ئایەتە خراپ ڕێك خراوە، ئەگەری گەورە ئەوەیە كە ئایەتەكە ڕەسەنە، بەڵام ئەو شوێنە (سەرەتای سورەتی ناونراو بە "الإسرا‌ء" كە پێشتر پێی وتراوە سورەتی "بنو إسرائیل") شوێنی خۆی نیە (هەرچەند توێژەرە موسوڵمانەكان لە ڕوی واتاوە پەیوەندی دەدۆزنەوە لەنێوان ئایەتی یەكەم و دواتردا)، یان ئایەتەكە هەر لە بنەڕەتدا تەنها بوە و لەو شوێنەدا دانراوە، یان ئایەتی تری لەگەڵ بوە و ئایەتەكانی تر فەوتان و ئەم ئایەتە تەنها كەوتوەتەوە و خراوەتە ئەم شوێنە. دیارە نامۆیە بە شوێنەكە، بەڵام ئەمە نابێتە بەڵگەی ناڕەسەنیی ئایەتەكە. دوریش نیە بەڵگە و شوێنەواری زیاتر ناڕەسەنیی ئایەتەكە بسەلمێنن، چونكە هاتنی باسی (المسجد الأقصی) هەر چۆنێك بێت هەر نامۆیە و هەست بە پەیوەندییەك دەكرێت لەگەڵ ئومەویەكاندا كە پایتەختیان لە یەمەنەوە گواستەوە بۆ شام.
(میعراج) یش تەنها لە (فەرمودە) و گێڕانەوەكاندا بەڕونی باس كراوە. بەڵام ئاماژەیەكی تا بڵێیت تەم‌ومژاوی بۆ بینینێكی جیهانی خوایی لە سورەتی (النجم) دا كراوە بە بنچینەی دەنگ‌وباسی میعراج، كە ڕەنگە تەنها باسێكی بینینی جەبرائیل (یان دو جار بینینی) بێت لەلایەن موحەممەدەوە نەك باسی گەشتێكی ئاسمانی. بۆیە چیرۆكی میعراج نەك هەر ئەدەبیاتی ئیسلامی لە ئەدەبیاتی ئایینیی پێش خۆیی وەرگرتوە، بەڵكو هەر پێ ناچێت بنچینە و بنەڕەتێكی لە سەردەمی قورئاندا بوبێت. وا دەردەكەوێت دوای كارلێكی زیاتری بیری ئایینیی ئیسلامی لەگەڵ كەلەپوری ئایینیی گەلانی دەوروبەر (بەتایبەتی جولەكە و زەردەشتیەكان) دروست بوە و تێكەڵ بە ئیسلام بوە. ئیتر ئەو سەرەتایەی سورەتی (النجم) لەگەڵیدا گونجێنراوە و كۆمەڵێك گێڕانەوەی هێناوەتە كایە كە چیرۆكی شەوڕەوییان لەگەڵ چیرۆكی گەشتە ئاسمانیەكەدا تێهەڵكێش كردوە.
واتە ئێمە تەنها متمانەمان بە چیرۆكی شەوڕەوی هەیە وەكو چیرۆكێكی ڕیشەدار لە قورئاندا، ئیتر چیرۆكی گەشتە ئاسمانیەكە وەكو تەواوكەرێك و وەكو وەرگرتنی كاریگەریی بیری ئایینیی پێشو لەگەڵی تێهەڵكێش كراوە.
لە ڕاستیدا لەسەر چیرۆكی (شەوڕەوی) یش و بنچینە قورئانیەكەیشی دیسان گومان دروست بوە:
ئەو سەرەتایەی سورەتی (الإسرا‌ء)، واتە ئایەتی یەكەمی كە باسی شەوڕەویەكە دەكات، لە ڕوی بابەتیەوە و لە ڕوی هونەری و فۆڕمی دەقەكەوە نامۆیە بە پاشماوەی سورەتەكە، هەرچەند ئەم ئایەتە بە (البصیر) كۆتایی دێت، بەڵام پاشماوەی سورەتەكە (سەجع) ێكی جیاوازە كە هەمو ئایەتەكان بە (ئەلیف) ی برێتیی (تەنوین) كۆتاییان دێت. هەر لێرەوە دیارە ئەم ئایەتەی یەكەم نامۆیە بە پاشماوەی سورەتەكە. ئەمە گومانی ئەوەی دروست كردوە كە ئەم ئایەتە دوای تەواوبونی قورئان لە سەردەمی موحەممەددا دروست كراوە و زیاد كراوە بۆ قورئان. ئەوانەی ئەم گومانە دەبەن ئەوەش دەكەن بە بەڵگە كە ئایەتەكە ئاماژە بۆ (المسجد الأقصی) دەكات، كە ئەم مزگەوتە ئەگەر مەبەست مزگەوتی (قبە الصخرة) بێت ئەوا لە سەردەمی عەبدولمەلیكی كوڕی مەڕواندا دروست كراوە. ئەگەر وا بێت كەواتە ئەم ئایەتە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئومەویەكان و ئەو كاتە زیاد كراوە بۆ قورئان!
بەڵام ئەم گومانانە بەهێز نین، ئەگەر بزانین كە قورئان بەگشتی بە هەر پەرستگایەك دەڵێت (مسجد)، بۆیە ئاساییە پەرستگای یەهودی لە قودس بە (المسجد) ناو ببات. مەرجیش نیە مەبەست مزگەوتی (قبة الصخرة) بێت، بەڵكو مزگەوتی (قبة الصخرة) تەنها شوێنێكی گرتوە لەو گۆڕەپانە پیرۆزەدا. سەبارەت بە نامۆیی ئایەتی یەكەم بە پاشماوەی سورەتەكە، ڕەنگە پاساوی ئەو نامۆییە ئەوە بێت كە ئایەتە خراپ ڕێك خراوە، ئەگەری گەورە ئەوەیە كە ئایەتەكە ڕەسەنە، بەڵام ئەو شوێنە (سەرەتای سورەتی ناونراو بە "الإسرا‌ء" كە پێشتر پێی وتراوە سورەتی "بنو إسرائیل") شوێنی خۆی نیە (هەرچەند توێژەرە موسوڵمانەكان لە ڕوی واتاوە پەیوەندی دەدۆزنەوە لەنێوان ئایەتی یەكەم و دواتردا)، یان ئایەتەكە هەر لە بنەڕەتدا تەنها بوە و لەو شوێنەدا دانراوە، یان ئایەتی تری لەگەڵ بوە و ئایەتەكانی تر فەوتان و ئەم ئایەتە تەنها كەوتوەتەوە و خراوەتە ئەم شوێنە. دیارە نامۆیە بە شوێنەكە، بەڵام ئەمە نابێتە بەڵگەی ناڕەسەنیی ئایەتەكە. دوریش نیە بەڵگە و شوێنەواری زیاتر ناڕەسەنیی ئایەتەكە بسەلمێنن، چونكە هاتنی باسی (المسجد الأقصی) هەر چۆنێك بێت هەر نامۆیە و هەست بە پەیوەندییەك دەكرێت لەگەڵ ئومەویەكاندا كە پایتەختیان لە یەمەنەوە گواستەوە بۆ شام.
پێشینەكانی چیرۆكی گەشتی ئاسمانی
كەلەپوری یەهودی و مەسیحی دەوڵەمەندە بە چیرۆكی بەرزبونەوە (عروج) بۆ ئاسمان و جیهانی خوایی و گەشتی ئاسمانی. دیارترینیان ئەو هەمو چیرۆكی (عروج) ەن كە دەدرێنە پاڵ (عەزرا)، كە كتێبی خەونەكانی (ئێسدراس) (كە هەر پێی دەوترێت"خەونی ئێسدراس" Apocalypse of Ezra) یش هەر نمونەیەكی ئەم خەونانەی (عەزرا) یە، چونكە بەپێی بیروڕایەك (ئێسدراس) شێوەی گریكیی گۆڕاوی ناوی عیبریی (عەزرا) یە. بەپێی بیروڕایەكیش، ئاماژەی قورئان بۆ (ئیدریس) و بەرزكردنەوەی بۆ شوێنێكی بەرز (ورفعنا مكانا علیا) (مریم: ٥٧)، دەگەڕێتەوە بۆ ئەم چیرۆكی بەرزبونەوەی ئێسدراس، و ناوی (إدریس) شێوەی گۆڕاوی (ئێسدراس) ـە.
پێش ئەدەبیاتی یەهودییش، لە كولتوری عێراقیی كۆندا چیرۆكی بەرزبونەوە بۆ ئاسمان نمونەی هەیە، وەكو: چیرۆكی بەرزبونەوەی (ئیتانا) كە باس لە بەرزبونەوەی پاشایەك دەكات لەسەر پشتی باڵندەیەك بەرەو ئاسمان. هەروەها چیرۆكی (ئاداپا)، كە هێمای مرۆڤە، چیرۆكە شومەریەكە باس لە (عروج) ی ئەو دەكات لەگەڵ خواوەند (ئێنكی) بەرەو لای خاوەندی هەرەگەورە خاوەند (ئان) لە ئاسمان. لێكچونی ئەم چیرۆكە شومەریە لەگەڵ چیرۆكە ئیسلامیەكەی میعراجدا زۆر زۆر سەرنجڕاكێشە: موحەممەد بە هاوەڵیی جەبرائیل دەچێتە بارەگای خوا لە ئاسمان، بە هەمان شێوە ئاداپا بە هاوەڵیی خواوەند ئێنكی دەچێتە بارەگای خواوەند (ئان) لە ئاسمان، كە كەسێتیی ئێنكی زۆر لە كەسێتیی جەبرائیل دەچێت، (ئێنكی) یش وەكو جەبرائیل سروش و هەواڵی نهێنیی خواوەند دەهێنێت بۆ ئاسمان..! ئینجا ئاداپا لە حزوری خواوەند (ئان) دا دو جۆر خواردنەوەی بۆ دەهێنن: خواردنەوەیەكی ئاسایی كە خواردنەوەی مرۆڤەكانە، خواردنەوەیەك كە نەمری دەبەخشێت كە خواردنەوەی خواوەندەكانە.. جا ئێنكی هەرچەند دۆستی ئاداپا بو بەڵام ئامۆژگاریی كرد كە خواردنەوە ئاساییەكە بخواتەوە (ئەمەش هەستێكە لای مرۆڤی عێراقیی كۆن كە بڕوای وا بوە خواوەندەكان بە هەمو شێوەیەك نەمری بۆ خۆیان دەهێڵنەوە و نایبەخشن بە مرۆڤ)، لە بەرامبەریشدا موحەممەد لە شەوی شەوڕەویدا دو خواردنەوەی بۆ دەهێنن: خواردنەوەیەكی ئاسایی كە شیرە، لەگەڵ خواردنەوەیەك كە خواردنەوەی نەمرەكانە لە بەهەشتدا كە ئەویش (مەی) ـە! جا بەپێی چیرۆكەكە موحەممەد خواردنەوە ئاساییەكە هەڵ‌دەبژێرێت، بۆیە جەبرائیل پێی دەڵێت (فیتڕەتت هەڵ‌بژارد)! واتە ئەوەی بۆ پەسەند دەكات.. ئەم لێكچونە زۆر زەق و سەرنجڕاكێشە.. بەڵام من هێشتا بۆم ڕون نەبوەتەوە چۆن ئەو دیمەنانەی چیرۆكە عێراقیە كۆنەكە گوازراونەتەوە بۆ چیرۆكە ئیسلامیەكە و لە چ كەناڵێكەوە.
لە كولتوری ئێرانی ـ زەردەشتیی كۆنیشدا، چیرۆكی (ئەردافیراڤنامە) هەیە ("ئەرداڤیراف‌نامەگ" بە شێوازی پەهلەوی)، كە چیرۆكی گەشتی ئاسمانی و داهاتوویی خواناسێكی زەردەشتیە بە ناوی (ڤیراف) (یان: ویراف، یان: ویراز). چیرۆكەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان و بە پەهلەوی نوسراوە. چیرۆكەكە چیرۆكێكی میعراجیی نمونەییە، باسی كاریگەریی ئەم دەقە لە گێڕانەوە ئیسلامیەكەی (میعراج) دا پێویستیی بە توێژینەوەی زیاترە، بەڵام دەكرێت ئەوەندە بڵێین كە دور نیە وەسفی (بەهەشت) و خۆشیەكانی و (دۆزەخ) و ئازاردانەكانی كە لە چیرۆكە درێژەكەی میعراجی ئیسلامیدا باسیان هاتوە، كاریگەریی ئەم دەقەیان لەسەر بێت. هەرچەند دەقە یەهودیەكانی گەشتی ئاسمانییش باسی جیهانی داهاتو و دۆزەخیان تێدایە.
دەزانم بابەتەكە زۆری دەوێت، بەڵام لێرەدا بەمەندە دەست هەڵ‌دەگرم.
پێش ئەدەبیاتی یەهودییش، لە كولتوری عێراقیی كۆندا چیرۆكی بەرزبونەوە بۆ ئاسمان نمونەی هەیە، وەكو: چیرۆكی بەرزبونەوەی (ئیتانا) كە باس لە بەرزبونەوەی پاشایەك دەكات لەسەر پشتی باڵندەیەك بەرەو ئاسمان. هەروەها چیرۆكی (ئاداپا)، كە هێمای مرۆڤە، چیرۆكە شومەریەكە باس لە (عروج) ی ئەو دەكات لەگەڵ خواوەند (ئێنكی) بەرەو لای خاوەندی هەرەگەورە خاوەند (ئان) لە ئاسمان. لێكچونی ئەم چیرۆكە شومەریە لەگەڵ چیرۆكە ئیسلامیەكەی میعراجدا زۆر زۆر سەرنجڕاكێشە: موحەممەد بە هاوەڵیی جەبرائیل دەچێتە بارەگای خوا لە ئاسمان، بە هەمان شێوە ئاداپا بە هاوەڵیی خواوەند ئێنكی دەچێتە بارەگای خواوەند (ئان) لە ئاسمان، كە كەسێتیی ئێنكی زۆر لە كەسێتیی جەبرائیل دەچێت، (ئێنكی) یش وەكو جەبرائیل سروش و هەواڵی نهێنیی خواوەند دەهێنێت بۆ ئاسمان..! ئینجا ئاداپا لە حزوری خواوەند (ئان) دا دو جۆر خواردنەوەی بۆ دەهێنن: خواردنەوەیەكی ئاسایی كە خواردنەوەی مرۆڤەكانە، خواردنەوەیەك كە نەمری دەبەخشێت كە خواردنەوەی خواوەندەكانە.. جا ئێنكی هەرچەند دۆستی ئاداپا بو بەڵام ئامۆژگاریی كرد كە خواردنەوە ئاساییەكە بخواتەوە (ئەمەش هەستێكە لای مرۆڤی عێراقیی كۆن كە بڕوای وا بوە خواوەندەكان بە هەمو شێوەیەك نەمری بۆ خۆیان دەهێڵنەوە و نایبەخشن بە مرۆڤ)، لە بەرامبەریشدا موحەممەد لە شەوی شەوڕەویدا دو خواردنەوەی بۆ دەهێنن: خواردنەوەیەكی ئاسایی كە شیرە، لەگەڵ خواردنەوەیەك كە خواردنەوەی نەمرەكانە لە بەهەشتدا كە ئەویش (مەی) ـە! جا بەپێی چیرۆكەكە موحەممەد خواردنەوە ئاساییەكە هەڵ‌دەبژێرێت، بۆیە جەبرائیل پێی دەڵێت (فیتڕەتت هەڵ‌بژارد)! واتە ئەوەی بۆ پەسەند دەكات.. ئەم لێكچونە زۆر زەق و سەرنجڕاكێشە.. بەڵام من هێشتا بۆم ڕون نەبوەتەوە چۆن ئەو دیمەنانەی چیرۆكە عێراقیە كۆنەكە گوازراونەتەوە بۆ چیرۆكە ئیسلامیەكە و لە چ كەناڵێكەوە.
لە كولتوری ئێرانی ـ زەردەشتیی كۆنیشدا، چیرۆكی (ئەردافیراڤنامە) هەیە ("ئەرداڤیراف‌نامەگ" بە شێوازی پەهلەوی)، كە چیرۆكی گەشتی ئاسمانی و داهاتوویی خواناسێكی زەردەشتیە بە ناوی (ڤیراف) (یان: ویراف، یان: ویراز). چیرۆكەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان و بە پەهلەوی نوسراوە. چیرۆكەكە چیرۆكێكی میعراجیی نمونەییە، باسی كاریگەریی ئەم دەقە لە گێڕانەوە ئیسلامیەكەی (میعراج) دا پێویستیی بە توێژینەوەی زیاترە، بەڵام دەكرێت ئەوەندە بڵێین كە دور نیە وەسفی (بەهەشت) و خۆشیەكانی و (دۆزەخ) و ئازاردانەكانی كە لە چیرۆكە درێژەكەی میعراجی ئیسلامیدا باسیان هاتوە، كاریگەریی ئەم دەقەیان لەسەر بێت. هەرچەند دەقە یەهودیەكانی گەشتی ئاسمانییش باسی جیهانی داهاتو و دۆزەخیان تێدایە.
دەزانم بابەتەكە زۆری دەوێت، بەڵام لێرەدا بەمەندە دەست هەڵ‌دەگرم.
