جاك دێریدا و قەببالای یەهودی

جاك دێریدا و قەببالای یەهودی

سه‌روه‌ر پێنجوێنی

I
دێریدا و بونیادشكێنی
جاك دێریدا Jacques Derrida  (١٩٣٠ ـ ٢٠٠٤)، كە فەیلەسوفێكی فەڕەنسایی ـ بە بنەڕەت ـ یەهودیی لەدایكبوی جەزائیرە، ناودارترین فەیلەسوفی ئەم قۆناغەی فەلسەفەی ئەوروپاییە، و بە مردنی (٨/١٠/٢٠٠٤) ئێستە گۆڕەپانەكەی بەتەواوی بۆ هابێرماس چۆڵ كردوە. دێریدا لە شەستەكانی سەدەی رابردوەوە ستراتیجییەكی مەعریفیی پەرەپێداوە بە ناوی (بونیادشكێنی) «تفكیك» Deconstruction (بە فەڕەنسی: Déconstruction)، كە كاریگەریی لە گەلێك بواردا بەجێهێشتوە، وەكو دەرونناسی و تیۆریای ئەدەبی و زمانناسی و كۆمەڵناسی و ئەنترۆپۆلۆجیا و فێمینیزم. فرمانی ئەم بونیادشكێنیە ملكەچكردنی داب‌ونەریت و كەلەپوری فەلسەفیی خۆرئاواییە بۆ رەخنەیەكی ریشەیی، ئەوەش بە دەرخستن و پاشان روخاندنی ئەو جوت (دوالیزم) ـە بەرامبەریەكانەی كە شێوازی بیركردنەوە ملكەچی خۆیان دەكەن و تایبەتمەندییەكی بیركردنەوەی ئەوروپایین، بەمەش دێریدا ئەو پۆلێنكردنانەی تێك شكاند كە هەمیشە ئامڕازی دەستی بیری ئەوروپایی بون.. هەروەها بە رەتكردنەوەی گریمانەكانی بونیادگەرایی دەربارەی پەیوەندیی نێوان زمان و واتا و نێوان دەق و جیهانی بابەتی و، بە دوپاتكردنەوەی ئاڵۆزی و ناڕۆشنی و دژیەكیی واتا، بەمەش دێریدا بونی بونیادێكی چەسپاو و واتایەكی دیاریكراوی لە دەقدا رەتكردەوە، ئەمەش بەو پێیەی كە توانای زمان لە دەرخستنی تەواوەتیی مەبەستی دانەردا كورت دەهێنێت و كولتوری خوێنەری دەقیش لە خوێندنەوەدا رۆڵ دەبینێت و بەمەش چەندین خوێندنەوەی جیاواز پێك دێت كە وەكو یەك رەوایەتییان هەیە.. ئینجا لێرەوە دێریدا ئەو میتۆدانەی رەتكردەوە كە دەیانەوێت بنەمایەكی چەسپاو دابنێن بۆ دیاریكردنی واتای دەق، و (پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا) ی دوپاتكردەوە، بۆ ئەمەش بونیادشكێنی بەسەر دەقدا پراكتیس دەكات بە هەڵوەشاندنەوەی ئەوەی پێیدەوترێت بونیادی دەق و روتكردنەوەی و دۆزینەوەی ئەو تۆڕە واتایەی دەیشارێتەوە و كردویەتیە خاڵی دەستپێكردن و مایەی رەوایەتیی خۆی، بەم شێوەیەش روی راستەقینەی دەقەكە دەردەكەوێت كە رەنگە هەندێكجار پێچەوانەی ئەوە بێت كە بە ئاشكرا دەیڵێت. بەم شێوەیە دێریدا رەخنەیەكی ریشەیی ئاڕاستەی میتافیزیكا (یاخود ئۆنتۆتیۆلۆجیا) ی ئەوروپایی دەكات كە رەگ‌وڕیشەی لە بیری یۆنانی و مەسیحیدا هەیە و هەتا دوا قۆناغی فەلسەفەی ئەوروپایی ئامادەیی هەیە. هەرچەند بونیادشكێنی لە رێگەی رەخنەی دەقەكانەوە پراكتیس دەكرێت، بەڵام تەنها خوێندنەوەی دەقەكان نیە، بەڵكو هەوڵێكە بۆ پەردەهەڵماڵین لە ڕوی ئەو (لۆگۆس) یاخود (میتافیزیكای "ئامادەیی") ـەی كە لە پشتی دەقەكانەوە رۆڵ دەبینێت و دەسەڵاتێك یان چەقێكی دەرەكی فەراهەم دەهێنێت كە واتا و متمانە دەبەخشێت بە دەقەكان، ئەم دەسەڵات و چەقە دەرەكیەش لە چەند چەقبەستن و سەنتەریبونێكی بیری ئەوروپاییدا بەرجەستە دەبێت: چەقبەستنی خودی ئەوروپایی و رەتكردنەوەی ئەوانی تر (ئەوروپاسەنتەری Europeocentrism)، و چەقبەستن بە دەوری عەقڵدا و رەتكردنەوەی ئەوەی لەگەڵیدا نەگونجێت (لۆگۆسەنتەری Logocentrism)، و چەقبەستن بە دەوری نێردا و پەراوێزخستنی مێ‌ و نێرەموك و ناسروشتی (چوكسەنتەری Phallocentrism)، و چەقبەستن بە دەوری دەنگدا و رەتكردەوەی نوسین بەوپێیە كە نوسین شێوەیەكی لێڵ و ناڕەسەنی قسەیە (دەنگسەنتەری Phonocentrism). بەم شێوەیەش دێریدا هەمو رەهەندە میتافیزیاییەكانی بیر و فەلسەفەی ئەوروپایی دەرخست و رونی كردەوە كە تا دوا قۆناغ پشتی بە كۆمەڵێك چەمك و پۆلێنكردن بەستوە كە میتافیزیایین و دەسەڵاتێكی باڵا و جیاواز و رەها گریمانە دەكەن و رەوایەتیی لـێوەردەگرن، ئەگەرچی هەندێكیشیان لە رواڵەتدا خۆیان لە میتافیزیكا قوتار بكەن یان هەوڵی ئەوە بدەن. دێریدا بە چاودێریكردنی واتا لە دەقی فەلسەفیدا، بۆی دەركەوت كە لە فەلسەفەی خۆرئاواییدا هەمیشە گریمانی لەپێشبونی واتا «مدلول» بەسەر واتادار «دالّ» دا و قسە و دەنگ بەسەر نوسیندا، ئامادەیە، ئەگەر واشبێت كەواتە فەلسەفە بەگشتی بە سەنتەریبونێكی لۆجیكی ئابڵوقە دراوە بە شێوەیەك كە وا دەردەكەوێت سەربەخۆ و جیاواز بێت لە چالاكیی دەربڕین و نوسین و بەدور بێت لە كاریگەرییان، بەڵام دێریدا بە گەڕانەوە بۆ دەق و نوسینە فەلسەفی و ئەدەبیەكان هەمو پەراوێز و گریمانە شارراوە و پەردەپۆشەكانی گوتاری فەلسەفیی دەرخست، و ئەو بۆچونە تەقلیدیانەی بەتاڵ كردەوە كە وا گریمانە دەكەن زمان توانای دەربڕینی بیرۆكەی هەیە بەبێ‌ ئەوەی گۆڕینێك یان دەستكاری و شاردنەوە و پەردەپۆشكردنێك لەو بیرۆكەیەدا بكات، هەروەها ئەوەی كە نوسین لە پلەبەندیی زماندا لەچاو قسە پلەیەكی لاوەكیی هەیە، هەروەها ئەوەی كە نوسەر/دانەر سەرچاوەی دواهەمینی واتای دەقە. بە كورتی دێریدا هەستی كردوە كە مێژوی فەلسەفەی خۆرئاوایی گەڕانە بەدوای بنەڕەتێك یان واتایەكی نەگۆڕ یان زەمینە و جێپێیەكی چەسپاودا.. جا ئەو بنەڕەت و بنەمایە ئایینی بێت یان ماتێریالی؛ گوتاری فەلسەفیی خۆرئاوایی هەمیشە خەوشی میتافیزیكای تێدا ماوەتەوە، چونكە هەمیشە عەوداڵی (واتا) و (جێگیری) بوە، ئەمەش واتە فەلسەفەی خۆرئاوایی هەمیشە لە ڕێگەی سیستەمێكی داخراو و وەستاوەوە مامەڵە لەگەڵ واقیعدا دەكات، بەڵكو كام فەلسەفە خۆرئاواییەی زۆر ماتێریالیست و رێژەییە باوەڕێكی هەر تێدا دەمێنێت بە بونی بنەمایەكی گشتیی جیاواز و خاوەن واتا و ئامادەیی، هەر بەپێی ئەم لۆگۆس و ئامادەییە سیستەمگەلێكی مەعریفی و مۆڕاڵی و ئیستاتیكایی دادەمەزرێنرێن كە ئەندازێك جێگیری و چەسپاوییان هەیە و لە دەستی گەشە‌وگۆڕان «صیرورة» قوتاریان دەبێت. لێرەوە دێریدا بڕیاری دا خاڵی دەستپێكردنی ئەوەبێت كە هیچ جۆرە بنچینە و بنەڕەتێك لەئارادا نیە و هەمو شتێك بەتەواوی دەكەوێتە ناو گەروی بێبنی (گەشە‌وگۆڕان) ـەوە (ئەم گەروە بێبنە بە دەستەواژەی ئەپۆریا Aporia دێریدا ئاماژەی بۆ دەكات) و ئیتر هیچ چەسپاوی و نەگۆڕییەك نامێنێت، و جیهانێك لە گەشە‌وگۆڕانی تەواو پێك دێت كە هیچ لۆگۆس و واتایەكی باڵای تێدا نیە، و هیچ جۆرە دوالیزمێكی تێدا نیە و هەمو شتەكان دەبن بە یەك، و واتادار لە واتا جیانابێتەوە و دەق لە واتای دەق دانابڕێت چونكە هیچ شتێك لە دەرەوەی دەق نیە. دێریدا بۆ ئاماژەكردن بۆ ئەم جیهانی گەشە‌وگۆڕانی تەواوە هەندێك وشە و دەستەواژە (كە ئەو ناویان نانێت چەمك و زاراوە) بەكاردەهێنێت، وەكو (جیادوایی) [جیا|دوا|یی] la différance، ئەم وشەیەش دێریدا بۆ خۆی لە هەردو وشەی différence (جیایی)  و différer (دواخستن) ـەوە دایڕشتوە، جیاوازیی نێوان différance ـەكەی دێریدا و différence ی زمانی فەڕەنسی تەنها لە نوسیندایە (ance و ence)، ئەگەرنا لە وتندا |دیفێغاس| جیاوازییەكی ئەوتۆیان نیە كە بەڕونی هەستی پێ‌ بكرێت (واتە ence یش وەكو ance هەر بە "اس" دەخوێنرێتەوە)، وشەكەش لە كۆتاییدا واتای جیایی (لە شوێندا) و دواخستن (لە كاتدا) لەخۆ دەگرێت، واتە ئەو حاڵەتەی كە شتێك لەگەڵ كات و شوێندا هاوڕێك نەبێت و نەبەسترێتەوە پێیانەوە. دەستەواژەی (جیادوایی) لای دێریدا سەرەكیە و بەرامبەری چەمكی (بونیاد) ە لای بونیادگەراكان، بەڵام بونیادێك كە كەوتوەتە ناو گێژاوی گەشە‌وگۆڕانەوە، و ئامادەبونی تەنها پرۆسێسێكی بێكۆتاییە لە كات و شوێندا و كات و شوێنی دیاریكراو ناناسێت، بۆیە لەسەر بنچینەی جیایی لە شوێندا و دواخستن لە كاتدا وەستاوە و جێگیربون بەخۆیەوە نابینێت لە كات و شوێندا و، بە پێچەوانەی (بونیاد) ەوە جیادوایی هیچ چەق و سەنتەرێكی نیە و هیچ جۆرە پلەبەندییەكی هەڕەمی ناهێنێتە كایە.
دێریدا، هەروەكو لایەنگری زۆری هەیە، دژ و رەخنەگری زۆری هەیە، هابێرماسیش یەكێكە لە رەخنەگرانی. زۆربەی رەخنەگرانی وای بۆ دەڕوانن كە ئەو بونیادشكێنیەی پراكتیسی دەكات تەنها داڕشتنەوەیەكی نوێیە بۆ گوتەیەكی كۆن، هەندێكیش بە (هیچگەرایی) «العدمیة» Nihilism و دژایەتیی ئاڕاستەی مرۆڤگەرایی (هیومانیزم) و بەڵكو هەڵوەشاندنەوە و روخاندنی فەلسەفە، تۆمەتباری دەكەن.. ئەمانەش لەسەر زمانی رەخنەگران دەبنە تۆمەت ئەگەرنا لەسەر زمانی دێریدا خۆی دەبنە دەسكەوت و شێوازی ئیشكردنی خۆیەتی!
II
باكگراوندی یەهودیی دێریدا و بونیادشكێنیەكەی
بێگومان دێریدا قۆناغێكی فەلسەفەی ئەوروپاییە، و هەرچەند خۆی بە بنەڕەت جولەكەیە، بەڵام فەلسەفەیەكی خۆرئاوایی بەرهەمهێناوە، و سەرچاوە و پاڵنەرەكانی بیركردنەوەی فەلسەفیی ئەو هەمان ناوە دیارەكانی فەلسەفەی خۆرئاوایین، لەوانە (نیتشە) و (هوسێرل) و (هایدگەر) و (فرۆید) و ( ئالتوسێر) و (فوكۆ)، هەروەها لە هەندێك قۆناغدا بونگەراییەكەی (سارتر)ە و بونیادگەراییەكەی (لێڤی-شتراوس) و هەیگێڵیزمەكەی (جان هیپۆلیت) و فرۆیدیزمەكەی (جاك لاكان)، جگە لە كاریگەریی بیرمەندی ئایینیی یەهودی (لێڤیناس).. بەڵام لەنێو ئەمانەدا كاریگەریی نیتشە و هایدگەر و ئالتوسێر لە هەمویان رونترە: نیتشە هەوڵیداوە میتافیزیكا تێپەڕێنێت لەڕێگەی روخاندن Demolition (تەقاندنەوە) یەوە، بۆیە دەوترێت دێریدا لە پاڵتۆكەی نیتشەوە هاتوەتەدەرێ‌! هایدگەر پرۆژەی (لێكهەڵوەشاندن /یاخود تێكشكاندن/) ی میتافیزیكای خۆرئاوایی هەبو، بۆیە بونیادشكێنیەكەی دێریدا درێژەپێدانی پرۆژەكەی هایدگەرە، بۆ ئەمەش زاراوەی (روخاندن) Destruktion ی هایدگەری وەرگرت و (بونیادشكێنی) Déconstruction ی لەسەر داڕشتەوە (شایەنی باسە لای هوسێرلیش پێش هایدگەر چەمكی [هەڵوەشاندن] (تقویض، تفكیك) Abbau دەبینرێتەوە كە هەمان "بونیادشكێنی" دەگرێتەوە بەڵام بەبێ‌ ناوبردنی "بونیاد").. بەڵام ئەوەندە هەیە دێریدا لەدواییدا چەكی بونیادشكێنیی لە دژی هادیگەر خۆی بەكارهێنایەوە و بەرهەمەكانی بە نازیزم ناوزەد كرد و ئەوەی دوپاتكردەوە كە بیری هایدگەر (و هەتاكو لەو كاتانەشدا كە میتافیزیكای هەڵدەوەشاندەوە و ئۆنتۆلۆجیای تەقلیدیی دەڕوخاند) تۆوی ئایدیۆلۆجیای نازیی هەڵگرتوە وەكو شێوەیەكی میتافیزیكای خۆرئاوایی و چەقبەستنی ئەوروپایی.. دێریدا بە خوێندنەوەی رەخنەیی دەقەكانی هایدگەر ئەم حاڵەتەی دەسەلماند. هەروەها ئالتوسێریش، ئاشكرایە كە لەگەڵ دێریدادا پەیوەندیی بەتینیان هەبوە و كاریگەریی زۆری لەسەر دێریدا هەبوە، بەتایبەتی كە ئالتوسێر هەوڵیداوە ماركسیزم لە هەمو شوێنەوارێكی هیومانی و ناماددی پاك بكاتەوە تا ببێتە سیستەمێكی زانستیی تەواو كە خودی مرۆیی و هەمو خەوش و پاشماوەكانی میتافیزیكا بخاتە دەرەوەی نەخشەی خۆی.
بەڵام لەلایەكی تریشەوە بونیادشكێنی و پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا و دەستەواژەی (جیادوایی) لای دێریدا و هەمو فەلسەفەكەی، پەیوەندیی بە كەسێتیی یەهودیی دێریدا خۆیەوە هەیە، و تیشك خستنە سەر ئەم لایەنە مەبەستی سەرەكیی ئەم وتارەیە. دیارە لەخۆڕا نیە كە هابێرماس دێریدای بە (صۆفییەكی یەهودی) "a Jewish mystic" ناوزەد كردوە..
سەرەتا دەبێت سەرنجی ئەوە بدەین دێریدا، كە ساڵی (١٩٣٠) بە ناوی (جاكی) لە جەزائیر لە شارۆچكەی (البیار) ی نزیك پایتەخت لەدایك بوە، لە بنەڕەتدا یەهودییەكی سێفاردیە، واتە لەو جولەكانەیە كە لە رابردودا لە ئێسپانیا و پۆرتوگال ژیاون. ئەمەش واتە بنەماڵەكەی لەو جولەكە جەزائیریانەیە ساڵی (١٨٣٠) رەگەزنامەی فڕەنساییان پێ‌ بەخشرا، ئەم كۆمەڵە یەهودیە لە جەزائیر بەشێك بون لەو كۆڵۆنیا فەڕەنساییەی لە جەزائیر نیشتەجێ‌ كرابون و پەیوەستیی ماددی و كولتورییان بە فەڕەنسای نیشتمانی یەكەمەوە هەبو. ساڵی (١٩٤٩) یش دێریدا جەزائیری بەجێهێشت بەرەو فڕەنسا بۆ بەجێهێنانی خزمەتی سەربازی كە ئیتر هەرگیز نەگەڕاوەتەوە بۆ جەزائیر. بەم شێوەیە كەسێتیی دێریدا چەند جارێك توشی لێكهەڵوەشان و هەڵكەنران و پەراوێزكەوتن هاتوە، جارێك بەو پێیە كە داگیركەرێكی فەڕەنساییە كە خاكی جەزائیری زەوت كردوە و تێیدا دەژی، بۆیە بە رەگەزنامە فەڕەنساییە بەڵام لە بنەڕەتدا جەزائیریە، جەزائیرییش نیە چونكە ئەندامی كۆڵۆنیایەكی فەڕەنساییە.. جارێكی تریش بەو پێیە كە یەهودییەكە و لە وڵاتێكی عەرەبی و ئیسلامیدا پێگەیشتوە و ژیاوە. جارێكی تریش بەو پێیە لە وڵاتێكدا لەدایك بوە و ژیاوە بەڵام لایەنگری و ئینتیمای بۆ داگیركەرانی ئەو وڵاتەیە. جارێكی تریش، كە ئەمەیان رەگ‌وڕیشەی قوڵتری هەیە، ئەوەیە كە دێریدا لە جولەكەی سێفاردیە: جولەكەی سێفارد (ئەو جولەكانەی لە بنەڕەتدا نیشتەجێی نیمچەدورگەی ئیبیریا /ئەندەلوسیا/ بون)، سەرەتا (لە سەردەمی رۆمانی و ئیسلامیدا) لەنێو كۆمەڵە و رەوەندە یەهودیەكاندا پلەوپایە و سەنتەرییەكی كولتورییان هەبو و بە ئەریستۆكراسیی گروپە یەهودیەكان دادەنران. ئەو كاتە جولەكەی نیمچەدورگەی ئیبیریا بە عەرەبی دەدوان و دەیاننوسی و لەژێر سایەی دەسەڵاتی عەرەبیدا (چەرخی زێڕین) ی خۆیان دەگوزەراند. تا نیمچەدورگەكە كەوتە بەر هێرشی مەسیحی و ئەوروپاییەكان ئەو نیمچەدورگەیەیان هێنایەوە ژێر فەرمانڕەوایی خۆیان، ئیتر جولەكەی نیمچەدورگەكە ئەو سەربەخۆییەیان نەما و باریان خراپ بو، و شێواز و مۆركی ئیسپانییان وەرگرت و شێوەزاری (لادینۆ) Ladino یان بەكارهێنا بۆ دوان و نوسین كە هەر شێوەزارێكی ئیسپانیە. تا ساڵی (١٤٩٢ ز.) بەتەواوی لە ئیسپانیا وەدەر نران، و ساڵی (١٤٩٧ ز.) یش لە پورتوگال. ئیتر پەرت‌وبڵاو بونەوە: بەشێكی زۆریان ڕویانكردە كەرتەكانی ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی، بەتایبەتی نیمچەدورگەی بەلكان و باكوری ئەفریقا، هەروەها شارەكانی ئەدیرنە (ئادریانۆپۆلیس) و ئیستانبول (ئیستێنپۆلیس) و صەفەد و قودس و قاهیرە گرنگترینی ئەو شارانەی ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی بون كە جولەكەی سێفارد تێیاندا نیشتەجێ‌ بون، هەروەكو بەندەر/شاری (سالۆنیكا) (تێسالۆنیكی) یش، لە وڵاتی یۆنان، كە لەنێوان ساڵانی (١٤٣٠ ـ ١٩١٢) دا بەشێك بو لە ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی، زۆرینەیەكی سێفاردیی لەخۆ گرتبو كە هەتا جەنگی جیهانیی یەكەمیش پایتەختی جولەكەی سێفارد بو لە جیهاندا. كۆمەڵێكیش لە جولەكەی نیمچەدورگەی ئیبیریا لە شوێنی خۆیان مانەوە، بەتایبەتی لە پورتوگال، كە ناسنامەی خۆیان شاردەوە و بەڕواڵەت بونە مەسیحی، و پێیان دەوترێت جولەكەی (مارانۆ) Marano. ئەمانیش دوای یەك سەدە پەرت‌وبڵاو بونەوە: كۆمەڵێكیان ڕویان كردە هۆڵاندا و فەڕەنسا، هەندێكی تریان لە گەلێك شوێنی تری ئەوروپادا گیرسانەوە، وەكو: ئینگلترا و ئەڵمانیا و ئیتالیا و داینمارك و نەمسا و هەنگاریا، هەروەكو دواتر هەندێكی تریان ڕویان كردە جیهانی نوێ‌: بڕازیل و ویلایەتە یەكگرتوەكاتی ئەمریكا. ئەم بڵاوبونەوەیەی جولەكەی سێفارد (و مارانۆ) كارێكی كرد كە جولەكە هەلی نوێ‌ و بارودۆخی جیاوازیان بۆ هەڵ‌بكەوێت و گەلێك گۆڕانكاری و گەشەكردن و چالاكی بهێننە دی، بە شێوەیەك زۆربەی ئەو بیرمەند و پێشەوا ئایینیە یەهودیانەی لە سەدەكانی دواییدا دەركەوتن و جێنەخشیان لەسەر كولتور و بیری ئایینیی یەهودی دانا، لەو جولەكانە بون كە لە بنەڕەتدا سێفاردی بون.. لەوانە بیرمەندی یەهودیی پۆرتوگالی (ئوریێل ئەكۆستا) Uriel Acosta (گابریێل دا كۆستا) (١٤٨٤ ـ ١٦٤٠)، كە لە خێزانێكی مارانۆدا لەدایك بوە، هەرچەند لە دواییدا بە هۆی توێژینەوە ڕەخنەییەكانی لە دەقەكانی پەیمانی كۆن لە پەرژینی ئایینی یەهودی وەدەر نرا (و دوای ئەوەی لێی درا و نوێژكەرانی پەرستگای یەهودی ژێر پێیان خست، ئیتر ژیاننامەی خۆی نوسیەوە و ئینجا خۆی كوشت)، هەروەها یەكەم بیرمەندی یەهودیی سەردەمی نوێ‌ (سپینۆزا) ئەویش هەر سێفاردی بو لە بنەڕەتدا، هەرچەند ئەمیش لە كۆتاییدا هەر ناسنامەی ئایینی یەهودیی لـێ‌ سەنرایەوە. هەروەها هەردو باڵە سەرەكیەكەی قەببالاهـ (تەصەووف) ی یەهودی: قەببالای زۆهار، و قەببالای لوریایی، هەردوكیان لە بنەڕەتدا بەرهەمهێنراوی جولەكەی سێفاردن، چونكە گرنگترین بیرمەندی قەببالای زۆهار (ئیبراهیم ئەبولعافیە) Abulafia (١٢٤٠ ـ ١٢٩٢ ز.) یە كە سێفاردیە و لە ئیسپانیا لەدایك بوە، هەروەها فەلەستین و یۆنان و ئیتالیا گەڕاوە. دوایین بیرمەندی گرنگی قەببالای زۆهاریش (موسا كۆردۆڤێرۆ) Moses Cordovero (١٤٢٢ ـ ١٤٧٠ ز.) یە كە ئەمیش هەر سێفاردیە و ئیسپانیە، ئەڵقەی نێوانی قەببالای زۆهار و قەببالای لوریایییشە چونكە مامۆستای (ئیسحاق لوریا) Isaac Luria (١٤٣٤ ـ ١٤٧٢ ز.) یە كە دامەزرێنەری قەببالای لوریاییە، ئەمیش لە قودس لەدایك بوە، باوكی ئیشكەنازیە و دایكی سێفاردیە، لە میسریش تەلمود و قەببالای تاووتوێ‌ كردوە، لە كۆتاییشدا لە (صەفەد) ی فەلەستین نیشتەجێ‌ بو.. بۆیە ئەمیش بە سێفاردی دادەنرێت. هەروەها (شولحان عاروخ) كە گرنگترین دانراو و دەقی بڕیاردراوی فیقهی تەلمودیە و بۆ فەتوا و كارپێكردن لای جولەكەی ئۆرپــۆدۆكس پشتی پێ‌ دەبەسرێت، ئەمیش دانراوی (یوسیف قارۆ) (یوسیف بن ئێفرایم) (١٤٨٨ ـ ١٤٧٤ ز.) ە كە ئەمیش هەر سێفاردیە: لەدایكبوی ئیسپانیایە و دواتر لە صەفەد نیشتەجێ‌ بوە. هەروەها (شەبێتتای تسێڤی) Shabettai Tzevi (١٦٢٦ ـ ١٦٧٦)، كە ساڵی (١٦٤٨ ز.) وەكو مەشیح (فریادڕەسی كۆتایی ڕۆژگار) ی جولەكە، خۆی ڕاگەیاند، ئەمیش هەر سێفاردی بو: لە ئەزمیر لەدایك بوە، پاشان دوای ڕاگەیاندنی مەشیحایەتیەكەی كە لە ئەزمیر دەریان كرد، لە شارەكانی یۆناندا، بەتایبەتی سالۆنیكا، درێژەی بە ڕەوتەكەی خۆی دا، چەند مانگێكیش لە ئەستانبول مایەوە، ئینجا سەردانی قاهیرە و فەلەستینی كرد، لە كۆتاییشدا چوەوە بۆ ئەستانبول كە لەوێ‌ گیرا.. یەكێكیش لە هۆكارەكانی گەرمبونی بازاڕی بیری مەشیحایەتی و هاتنی فریادڕەسی جولەكە و سەركەوتنی (تسێڤی) ی ناوبراو لە بانگەوازی مەشیحایەتیدا، ئەوە بو جولەكەی مارانۆ (كە پێشتر ئاماژەیان بۆ كرا) بە بەندەر/شارەكانی سەر دەریای سپیی ناوەڕاستدا بڵاو ببونەوە، ئەمانەش دوای ڕۆژگاری زێڕینی خۆیان ناڕەحەتی و ژێردەستەیی زۆریان چەشتبو لە ئیسپانیای ژێر دەسەڵاتی مەسیحیدا، هەروەها پەراوێز كەوتبون و دور بون لە ناوەندەكانی دەسەڵاتی یەهودی، هەمو ئەم هۆكارانەش كارێكی كردبو كە بەتوندی چاوەڕێی فریادڕەسێك بكەن و بەگەرمی پێشوازی لە (تسێڤی) بكەن و شوێنی بكەون، بەتایبەتی كە خۆیشیان هەڵگری بیری قەببالا بون كە دوپاتی هاتنی مەشیح دەكاتەوە بۆ ئەوەی ئەو (پریشك) ـە خواییانە كۆ بكاتەوە كە لە كاتی پرۆسێسی خولقاندندا پەرت‌وبڵاو بونەتەوە(!) (كە دواتر ئەم چەمكە ڕون دەكەینەوە). بەكورتی هەمو ئەو گەشەكردن و هەنگاونان و گۆڕانكاریەی كە لەو سەدانەی دواییدا لە جیهانی یەهودیدا هاتنە كایە لە بنەڕەتدا دەسكەوتی گروپە سێفاردیەكان بون و زادەی ئەو پەرت‌وبڵاوبونەوە و ئەو هەل و بوار و بار‌ودۆخە نوێیە بون كە جولەكەی سێفارد بۆیان هەڵ‌كەوتبو. دەشتوانین بڵێین پەرت‌وبڵاوبونەوە پاڵنەرێكی بەهێزە بۆ توندوتۆڵكردنەوەی بونیاد و خۆكۆكردنەوە و بنیاتنان و بەهێزكردنی سەرمایەی هێمایی.
گرنگترین لایەنێك لەو واقیعەی كە جولەكەی سێفاردی تێكەوت، ئەو دورخستنەوە و پەرت‌وبڵاوبونەوە و پەرتەوازەبونە بو كە بەسەریاندا هات (وەكو پێشتر ڕونمان كردەوە)، ئەم واتایەش (كە بەشبەحاڵی ئەوان واقیعێك بوە) كاریگەریی هەبوە بەسەر بیركردنەوەیانەوە، بۆ نمونە لە قەببالای لوریاییدا كە ئیسحاق لوریا دایمەزراندوە، چەمكێكی بنەڕەتی بریتیە لە پەرت‌وبڵاوبونەوەی پریشكە خواییەكان، كە دواتر ڕاڤەی ئەم چەمكە دەكەین و بەراوردی دەكەین لەگەڵ (پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا) لای دێریدا. ئەمەش واتە ئەو واقیعی پەرتەوازەبون و بڵاوبونەوە و ئاوارەبونەی بەسەر جولەكەی سێفارددا هات، لەگەڵ چەمكی پەرت‌وبڵاوبونەوەی پریشكە خواییەكان لە قەببالای لوریاییدا كە بەرهەمهێنراوی هەندێك بیرمەندی قەببالایی سێفاردیە، لەگەڵ چەمكی پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا و بڵاوبونەوەی واتا لە دەقدا لای دێریدا كە لە بنەڕەتدا دەچێتەوە سەر جولەكەی سێفارد، ئەم سێ‌ (پەرت‌وبڵاوبونەوە) یە بەیەكەوە پەیوەستن و ـ ناڕاستەوخۆ ـ یەكتریان بەرهەمهێناوە. دیارە ئەو واقیعی پەرت‌وبڵاوبونەوەیەی كە بەسەر جولەكەی سێفارددا هات كاریگەریی قوڵی هەبوە لەسەریان تا ئەو ڕادەیەی كە هەمو بونەوەر (بە جیهانی خواییشەوە) لە حاڵەتی پەرت‌وبڵاوبونەوە و پەرتەوازەییدا ببینن، دواتریش ئەم باكگراوندە فیكرییەی جولەكەی سێفارد و بەتایبەتی چەمكی (پەرت‌وبڵاوبونەوەی پریشكە خواییەكان) لە قەببالای لوریاییی بەرهەمهێنراوی جولەكەی سێفارددا، كاریگەریی لە دێریدادا هەبوە لە ڕێگەی (پەرت‌وبڵاوونەوەی واتای دەق) ـەوە كە دێریدا دوپاتی دەكردەوە. دەبێت ئەوە بزانین كە دێریدا ئاگاداری كەلەپوری قەببالا بوە و كاریگەریی بیرمەندیی یەهودی (ئیمانوێل لێڤیناس) ی بەسەرەوە هەبوە.
لایەنێكی تر لەو واقیعەی جولەكەی سێفارد تێیكەوتن و ڕەنگدانەوەی قوڵی لە بیركردنەوەی ئایینییاندا هەبوە، ئەو پەراوێزكەوتن و خاڵیبونەوە و داخورانی ناسنامەیە بو كە جولەكەی سێفارد بەسەریاندا هات.. ئەمەش چونكە ئەزمونی سەرەكیی مێژوی جولەكەی سێفارد ئەزمونی جولەكەی (مارانۆ) یە كە پێشتر ئاماژەمان بۆ كردن.. وشەی "مارانۆ" لە بنەڕەتدا لە وشەی "مُرائي" ی عەرەبیەوە هاتوە واتە (ڕیاكار، ڕوپاماییكەر)، ئەمە بەو جولەكانەی نیمچەدورگەی ئیبێریا (ئەندەلوسیا) وترا كە لەژێرەوە لەسەر جولەكایەتی مانەوە و بەڕواڵەت بونە مەسیحیی كاتۆلیكی.. ئەمانە جولەكایەتییان كاڵ بوەوە و ناسنامەیان توشی داخوران و خاڵیبونەوە هات، بۆیە بەتەواوی لە هەمو لایەنێكی ژیانی ئایینی و ڕۆشنبیریەوە كەوتنە پەراوێزەوە و هیچ ڕۆڵێكیان نەما، چونكە نە باوەڕیان بە كاتۆلیكیزم هەبو نە ئایینی یەهودییان دەناسی، نە ناسنامەی كاتۆلیكییان وەگرتبو نە ناسنامەی یەهودییان پاراستبو، تەنها بەڕواڵەت ببونە مەسیحی و جولەكە بون لەژێرەوە، جولەكەش نەبون بە كردەیی (بەڵكو "جولەكەی ناجولەكە" بون بە گوزارشی دێریدا خۆی!)، بۆیە ـ لەڕوی هێمای ئایینیەوە ـ نە (خەتەنە) (الختان) ی یەهودییان دەناسی نە (ددانپێدانان) (الاعتراف) ی كاتۆلیكی! دێریدا بۆ خۆی دەستەواژەیەكی هەیە بۆ ناونانی ئەم حاڵەتە، كە بریتیە لە (سیركومفێشن) (الختانعراف) Circumfession، واتە (خەتەنەپێدانان)، كە لێكدراوی (سیركومسیشن) Circumcision (خەتەنە) و (كۆنفێشن) Confession (دانپێدانان) ـە، واتە نە (خەتەنە) یە بەتەواوی نە (پێدانان) ـە بەڕاستی. ئەم دەستەواژەیە هێمایە بۆ ئەوەی جولەكەی مارانۆ نە كاتۆلیكی بون بەڕاستی و نە یەهودی بون بە واقیعی، بەڵكو بەشێوەیەك بون كە سنور و پێناسەی كاتۆلیكیزمیان تێكشكاندبو و جولەكایەتییشیان لە ناوەڕۆك و ناسنامەی جەوهەریی خۆی خاڵی كردبوەوە. ئەوەی لێرەدا سەرنج دراوە و دەكرێت باسی بكەین ئەوەیە ئەم حاڵەتی پەراوێزكەوتن و ساختەیی و داخورانی ناسنامەیە لە كەسێتیی دێریداشدا واقیعێكە و درێژبونەوەی هەیە، ئەم واقیعەش وای كردوە ببێتە فەیلەسوفی یەكەمی بونیادشكێنی، چونكە دێریدا بۆ خۆی مرۆڤێكە كە هیچ ئینتیمایەكی ڕاستەقینە و تەواوی نیە و هەڵوەشاوە: فەڕەنساییە، و فەڕەنساییش نیە چونكە بەبنەڕەت جەزائیریە. جەزائیریە بەڵام لە هەمان كاتدا جەزائیریی تەواویش نیە چونكە ئەندامێكی كۆڵۆنیای فڕەنساییە لە جەزائیر. بەبنەڕەت یەهودییە بەڵام یەهودییەكی نمونەییش نیە چونكە لە جولەكەی سێفاردە و ئینتیمای بۆ ئاڕاستەی سەرەكیی ئایینی یەهودی نیە. باوەڕی بەم ئایینە یەهودیە نیە و هیچ ڕێز و نرخاندنێكی بۆی نیە بەڵام لە هەمانكاتیشدا بەردەوام ئاماژەی بۆ دەكات و بۆی دەگەڕێتەوە. فەیلەسوفە و پڕۆژەی فەلسەفیی هەیە بەڵام لە هەمانكاتدا پرۆِژە فەلسەفیەكەی ڕوخاندن و كۆتاییهێنانە بە فەلسەفە. بۆیە وتراوە ئەگەر ئەو واتادار (دالّ) ـە بێ‌ واتا (مدلول) ـەی دێریدا باسی لـێدەكات (واتاداری بێ‌ واتای جیا) بونی هەبێت، واتە ئەو واتادارەی لە واتاكەی جیا نابێتەوە و پێیەوە دەنوسێت و لە دەرەوەی ئەو بونی نابێت؛ ئەوە هەر دێریدا خۆیەتی: جاك دێریدا فەیلەسوفی فەڕِەنسایی جەزائیریی یەهودیی سێفاردی.. چونكە نە فەڕەنساییە و نە جەزائیریە و نە جولەكەیە و نە سێفاردیە ـ بەڕاستی، نە فەیلەسوفیشە وەكو فەیلەسوفەكانی تر چونكە پرۆژە فەلسەفیەكەی كۆتایی بە فەلسەفە دەهێنێت، ناوی خۆیشی ـ وەكو بۆ خۆی ئاماژە دەكات ـ (جاك) نیە بەتەواوی بەڵكو (جاكی) ناوی كاتی لەدایكبونیەتی!
جگە لە باكگراوندی یەهودی ـ سێفاردیی یەهودا و كاریگەریی قەببالای یەهودی بەسەریەوە، وەكو باس دەكرێت، لە قوتابخانە یەهودیەكانی لێكدانەوەی دەقدا بیرۆكە و ناوكەبیرۆكەی وا هەن كە لە بابەتی لێكهەڵوەشاندن یاخود بونیادشكێنی یان پۆست ـ مۆدێرنیزم بن، كە بێگومان دێریدا ئاگادار بوە لێیان و كاریگەرییان هەبوە بەسەریەوە، نیشانەیەكی ئەمەش ئەوەیە كە دەكرێت دێریدا بە قوتابییەكی بیرمەندی یەهودی (لێڤیناس) دابنرێت.
بێگومان كەسیش ناڵێت ئەم باكگراوندە یەهودیەی دێریدا و كاریگەریی قەببالا و قوتابخانە یەهودیەكانی لێكدانەوەی دەق، ڕاستەوخۆ بونەتە سەرچاوەی (بونیادشكێنی) ـەكەی دێریدا.. نابێت خوێنەر ئەم واتایە لەو قسانەی پێشتر بفامێتەوە.. هەروەكو بونیادشكێنی (یاخود: لێكهەڵوەشاندن) یش لە خۆیدا وەكو چەمكێكی فەلسەفی دەگەڕێتەوە بۆ پێش دێریدا و بۆ هەندێك فەیلەسوفی نایەهودی.. بەڵكو ئێمە باس لە هۆكاری شاردراوەی ئەو (بونیادشكێنی) ـە دەكەین كە لە دێریدادا گەیشتە ترۆپك و بەتەواوی چوەسەر، ئەو حاڵەتەی كە دێریدا بە شێوەیەك ئەو ستراتیجیە مەعریفیەی داڕشت و پراكتیسی كرد كە بو بە فەیلەسوفی یەكەمی.
شایەنی ئاماژەیە، ئەم باكگراوندە یەهودیەی كەسێتیی فیكری و فەلسەفیی دێریدا، شتێك نیە بۆ خوێنەری دێریدا نهێنی بێت یان دێریدا فەرامۆشی كردبێت و خۆی لـێ‌ بدزێتەوە و نكولیی لـێ‌ بكات و پەردەپۆشی بكات. بەڵكو دێریدا هەندێك جار خۆی وەكو كەسێكی یەهودی پۆلێن كردوە و ناو بردوە. لەسەر هەندێك لە وتارەكانی لەبریی ناوی خۆی (دێریدا) Derrida نوسیویەتی (رێب ریدا) Reb Rida واتە (رەبانی ریضا) یاخود (حاخام ریضا) (الحاخام رضا).. ئەم Reb Rida یە هەرچەند گەمەیەكی فۆنەتیكیە بە ناوی Derrida بەڵام گەڕانەوەیەكە بۆ ناسنامە یەهودیەكە.. هەروەها هەر لەم بابەتە هەندێك جار بە (رێب دێریسا) Reb Derissa یش ناوی خۆی نوسیوە، واتە حاخام دێریسا. بەڵكو دێریدا هەر بەڕاشكاوی پەیوەندی دەدۆزێتەوە لەنێوان بونیادشكێنیەكەی و جولەكەبونەكەی، ئەو پێیوایە فرمانی ئەو وەكو جولەكەكەیەك لە شارستانێتیی خۆرئاوایی مەسیحیدا بریتیە لە لێكهەڵوەشاندنی (ئۆنتۆتیۆلۆجیا) واتە ئەو ئۆنتۆلۆجیا (بونناسی) ـەی كە پشت دەبەستێت بە بنچینەیەكی خوایی و دەبێتە شتێك كە دەكرێت پێیبوترێت تیۆلۆجیای ئۆنتۆلۆجیا (لاهوت الأونطولوجيا).. دێریدا بەم شێوەیە فەلسەفەی خۆرئاوایی بە میتافیزیكا و بە ئۆنتۆتیۆلۆجیا ناو دەبات، چونكە دەڵێت دوالیزمی مرۆڤ / سروشت، و هەر دوالیزمێكی تر، لە خۆیدا دەبێتە گریمانەی بونی جیهانێكی هەڕەمی كە لەسەر بنەمای لۆگۆس / چەقێك وەستاوە كە دەبێتە ئاماژە بۆ خواوەندێكی جیا (خواوەندێك كە لە جیهان بەدەر بێت نەك شاراوە بێت لە جیهاندا و هەر بریتی بێت لە جیهان). ئینجا پێیشی وایە ئەو بە هۆی ئەوەوە كە جولەكەیە باشتر و لێوەشاوەتر دەتوانێت ئەو كارە هەڵوەشێنكاری و نیهیلیستە بەئەنجام بگەیەنێت، چونكە ئەزمونی ئاوارەیی و پەرتەوازەبونی جولەكە و كۆچی هەمیشەیی جولەكە بۆ شوێنانی نادیار بەبێ‌ خەونی گەڕانەوە كە ئەمە دەكاتە نەبونی تامەزرۆیی بۆ واتا و حەقیقەت؛ ڕەتكردنەوەی قوڵی حاڵەتی چەسپاوی و میتافیزیكا و هەمو جۆر و شێوەكانی تری دڵنیایی و یەقینە. بۆ ئەوەش كە دێریدا ئەو ئامانجە بەدەست بهێنێت هێرشی كردە سەر (نوسین) یش، چونكە نوسین وەكو ئەوەی هەیە لە كەلەپوری فەلسەفیی خۆرئاواییدا بەدەوری چەقی (لۆگۆس) دا هەڵ‌دەسوڕێت كە شارستانێتیی خۆرئاوایی مەسیحی لە ئەدەبیاتی مەسیحیی نوسراوی باوانی كلێسای مەسیحی بۆی ماوەتەوە، لەبری ئەوە دێریدا چەمكێكی تر بۆ نوسین دەخاتەڕو كە لەگەڵ چەمكە یەهودیەكەی نوسیندا یەك دەگرێتەوە، ئەم چەمكە یەهودیەش ئەوەیە كە تاناخ (كتێبی پیرۆزی یەهودی) ئەو شوێنە نیە كە وشەی تێدا گیرساوەتەوە. هەروەها دێریدا باس لەوە دەكات كە میتافیزیكای خۆرئاوایی هەمیشە پشتی بە هەڕەشەیەكی دەرەكی بەستوە بۆ ئەوەی بە یەكگرتویی و تۆكمەیی بمێنێتەوە، ئەم هەڕەشەیەش مرۆڤی یەهودیە، لەبەر ئەمەش لەناوبردنی (دژایەتیی جولەكە) لە كولتوری خۆرئاواییدا پێویستیی بە لەناوبردنی (میتافیزیكای خۆرئاوایی) هەیە. دێریدا لە گەلێك لە نوسینەكانیدا ئەم بایەخدانەی بە ئایینی یەهودی و مرۆڤی یەهودی و كێشەی ناسنامەی یەهودی و دژایەتیی جولەكە، دەردەخات، بۆیە لەبارەی (هۆلۆكوست) ـەوە دەدوێت و، لەسەر كتێبی (ئێستێر) كە پەیوەندیی بە كێشەی دژایەتی و لەناوبردنی جولەكەوە هەیە، و لەسەر پەیوەندیی نێوان زمان و دیاسپۆرا (پەرتەوازەیی جولەكە بە جیهاندا)، قسە دەكات، و كۆڕ و وانەی هەبوە لەسەر سپینۆزا و فەیلەسوفی ئەڵمانیی یەهودی (هێرمان كۆهین). دێریدا بە شێوەیەك بایەخی داوە بە كەلەپوری یەهودی و ناسنامەی یەهودی، كە بەدرێژی باسی لە ئەزمونی (خەتەنە) ی خۆی كردوە! بە شێوەیەكی گشتی دەتوانرێت بوترێت كە دێریدا گەڕانەوەی بۆ ناسنامەی یەهودی و كنەكردنی لە كەلەپوری یەهودیدا زۆرە، بەڕادەیەك كە هەندێك كەس پێیانوایە دێریدا سۆفییەكی یەهودیە كە ئامانجی هەڵوەشاندنی میتافیزیكا بەگشتی نیە بەڵكو ئەو بەتایبەتی مەبەستی ئەو میتافیزیكا لۆگۆسەنتەریەیە كە بوەتە تایبەمەندیی بیریی گریكی ـ مەسیحی.
ئەوەش شایەنی باسە كە لە منداڵی و ئەزمونی یەكەمی دێریدادا گەلێك پاڵنەر و كارتێكەر هەبون كە زیاتر سەرنجی دێریدایان بەلای ناسنامەی یەهودیی خۆیدا ڕاكێشاوە، یان ـ بڵێین ـ برینی ئەو ناسنامە یەهودییەیان لە دەرونی دێریدادا دروست كردوە و كولاندوەتەوە و كردویانە بە برینی هەمیشەیی. كاتێك منداڵ و مێردمنداڵ بوە لە جەزائیر جیاكاریی زۆری بینیوە بەپێی ئەوەی كە ئەو جولەكەیە. بۆ نمونە: لە خوێندنی بنەڕەتییدا، لە پۆلدا دەبوایە ئەو قوتابیەی كە لەوانی تر گەورەترە هەمو بەیانییەك ئاڵای جەزائیری هەڵ‌بكردایە، كە ئەو قوتابیە دێریدا بو لەو پۆلەدا، بەڵام لەبەر ئەوەی كە جولەكە بو ناچار بو كە ئەو پلەیە بەجێ‌ بهێڵێیت بۆ قوتابیی دوای خۆی لە تەمەندا. دواتر لە تەمەنی ١١ ساڵیدا لە قوتابخانە دەركرا هەر لەبەر ئەوەی جولەكە بو. جگەلەوانە، هەرچەند جەزائیر لەلایەن ئەڵمانیەكانەوە داگیر نەكرابو و دەسەڵاتی ئەڵمانیای بەسەرەوە نەبو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر بەخراپی جیاكاری بەرامبەر جولەكە و سیاسەتی دژەسامی لە قوتابخانە جەزائیریەكاندا پەیڕەوی كرا لەو ساڵانەی داگیركاریی نازیدا لە فەڕەنسا. دێریدا بۆ خۆی لە پۆلدا گوێی لـێ‌ بوە مامۆستای پۆل كاتێك گوێی لە ناوە یەهودیەكانی قوتابیانی پۆلەكە بوە، وتویەتی "ڕۆشنبیریی فەڕەنسی بۆ بەچكە جولەكە نەكراوە"!
لەبەر ئەوانە هیچ سەیر نیە ناسنامەی یەهودی لای دێریدا ببێتە كێشە و گەڕانەوەی بۆ كەلەپوری یەهودی ببێت و دوپاتی ئەو ناسنامەیە بكاتەوە.
III
ڕەگ‌وڕیشەی بونیادشكێنی لە قەببالادا
و بەتایبەتی قەببالای لوریایی
پێشتر ئاماژەمان كرد بۆ قەببالای لوریایی، لە دامەزراندنی (ئیسحاق لوریا) Isaac Luria (١٤٣٤ ـ ١٤٧٢ ز.) لە جولەكەی سێفارد. هەروەها ئاماژەمان بۆ چەمكی (پەرت‌وبڵاوبونەوەی پریشكە خواییەكان) كرد كە چەمكێكی سەرەكیە لە قەببالای لوریاییدا و لێكچونی ڕونی لەگەڵ (پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا) ی لای دێریدا هەیە. بۆ ڕاڤەی ئەم چەمكە و چەمكەكانی تری قەببالای لوریایی و بۆ بەراوردێك لەگەڵ بونیادشكێنیی دێریدادا.. كورتەیەكی چڕ دەربارەی پرۆسێسی خوڵقاندن بەپێی قەببالای لوریایی دەخەینە ڕو:
یەكەم پڕۆسێس یان یەكەم قۆناغ لە پڕۆسێسی خوڵقاندندا بریتیە لە (صیمصوم) Tzimtzum، بە واتای (پێكداچونەوە) (الانكماش) یاخود (چڕبونەوە)، یان (كشانەوەیەك چڕبونەوەی لـێ‌ دەكەوێتەوە)، ئەمەش بەو پێیە كە خواوەندی شاراوە (ئین سوف) دەچێتەوە و دەكشێتەوە بۆ ناو خۆی، واتە ئەو بونە گشتیەی لە بونەوەردا نامێنێت، ئەمەش لەبەر ئەوە دەبێت كە خواوەند لە ڕوانگەی ئیسحاق لوریاوە ناكۆتایە و بەشبەشی هەڵ‌ناگرێت، بۆیە هەمو جیهانی بون پڕ دەكاتەوە و جێگەیەك نیە كە بونی خوایی ئامادەی نەبێت، ئینجا بۆ ئەوەی كرداری (خولقاندن) (واتە دەرچونی شتێكی تر لە خواوەند و دروستبونی شتێكی تر جگە لەو) بێتەجێ‌؛ خواوەند ـ بەبۆچونی لوریا ـ چڕ بوەتەوە و چوەتەوە یەك بەرەو خاڵێكی چەق لە خۆیدا، تا بوار بە بونی شتی تر بدات. ئەم وشەی (صیمصوم) ـە كە دەقاودەق بە واتای (پێكداچونەوە) یە، یەكەم جار لە دەقەكانی (میدراش) دا هاتوە كە تەفسیری تەوڕاتن، بە واتایەكی سادە كە بریتیە لە پێكداچونەوەی خواوەند تا ئەو ڕادەیەی بچێتە ناو (پیرۆزی پیرۆزەكان) (قدس الأقداس) كە پیرۆزترین شوێنی پەرستگای یەهودیە و بە شوێنی ئامادەبونی خواوەند (یهواهـ) دانراوە، ئەمەش سەرەتایەكی بیركردنەوەی بەرجستەبون (حلول) ی خواوەندە لە بیری یەهودیدا، بەڵام ئیسحاق لوریا ئەو دەستەواژەیەی بە واتایەكی قوڵتر بەكار هێناوە، بەو شێوەیەی باسمان كرد.
پاشان خواوەندی شاراوە لە ڕوناكیی خۆی چەند تیشك و گورزەیەك دەنێرێت بۆ دەرەوە، كە پێیان دەوترێت (دە دەركەوتنە نورانیەكە) (التجلیات النورانیة العشرة) (بە عیبری: سێفیرۆت Sephirot)، كە ئەم دەیەن:
١. كیتر علیون: تاجی هەرە بەرز، كە بریتیە لە ویستی خوایی یاخود عەقڵی كارا.
٢. حوخمه‌هـ: حیكمەت.
٣. بیناهـ: تێگەشتن.
٤. جیدولاهـ: گەورەیی، كە بریتیە لە بەزەیی و خۆشەویستیی سەرڕێژی خواوەند.
٤. جیبوراهـ: هێز، بریتیە لە سەرچاوەی فەرمانی خوایی و شەریعەت و فەرمانەكان و قەدەغەكان و وەسێتەكان.
٦. تفئیرت: جوانی.
٧. نیتسح: بەرگەگرتن، یاخود ئەزەلیەت و سەركەوتن.
٨. هود: شكۆمەندیی خوا.
٩. یسود عولام: بنچینەی جیهان، ئەمەیان بنچینەی هەمو هێز و چالاكیەكانی خواوەندە و نێوەندێكە لەنێوان ئەو و زەویدا.
١٠. مەلەكوت: شانشینی.
جا كاتێك ئەم دە تەجللیە نورانیە دێنە كایە ئەوا ئیتر (سەرڕێژیی خوایی) (الفیض الإلهي) بەسەر بونەوەردا هاتوەتە جێ‌ (كە ئەم "سەرڕێژی" ـە بە عیبری پێی دەوترێت ئەتسیلۆت)، كە لەم سەرڕێژیەوە (ئادەم قەدمۆن) دێتە كایە، واتە (ئادەمی كۆن) یاخود (مرۆڤی بنچینەیی)، كە ئەمە نمونەیەكی یەكەمی مرۆڤە و ئەو ئادەمە نیە كە باوكی ڕاستەوخۆی مرۆڤایەتیە. ئینجا تیشكەكانی ڕوناكیی خوایی لە چاو و گوێ‌ و لوت و دەمی ئەم مرۆڤە بنچینەییەوە دەردەچن، ئەم تیشكانەش كە لە مرۆڤی بنچینەییەوە دەردەچن شێوەی چەند پریشك (شرارة) ێك وەردەگرن (ئەم پریشكانە بە زاراوەی عیبریی قەببالا پێیان دەوترێت نیصۆصۆت «الشرارات الإلهیة» Nizozot)، كە دەبێت لە چەند بەرگ و زەرفێكدا لە ڕوناكی هەڵ‌بگیرێن (ئەم بەرگ و زەرفانەش بە عیبری پێیان دەوترێت كلیم)، كە هەر یەكە لەم بەرگ و زەرفانە چەند شێوەیەك بەپێی ڕۆڵی لە پرۆسێسی خولقاندندا وەردەگرێت. بەڵام، بەپێی تێڕوانینی ئیسحاق لوریا و قەببالای لوریایی، ئەو بەرگ و زەرفانە كاتێك پڕ دەبن بە پریشكەكان تێك دەشكێن، ئەمەش بەو پێیە كە تیشكە خواییەكە لەوە بەهێزتر بوە كە ئەو بەرگ و زەرفانە بەرگەی بگرن.. سەرەنجامیش پریشكە خواییەكان پەرت‌وبڵاو بونەتەوە و پەرتەوازە بون و ئیتر یەكیان نەگرتوەتەوە. بۆ وەسفی ئەم تێكشكان و پەرت‌وبڵاوبونەوەیە لە قەببالادا زاراوەی (وردوخاشبونی بەرگ و زەرفەكان) «تهشُّم الأوعية» (شێڤرات هەكێلیم) Chevrat Hakelim بەكار دێت. ئیتر بەدوای ئەمەدا شێواوی و بێشیرازەیی باڵی كێشاوە بەسەر بونەوەردا و، ڕوناكی و تاریكی تێكەڵ بون و، ڕۆحانی و ماددی ئاوێزانی یەكتر بون، بەم شێوەیەش ڕەگەزی خراپە و تاریكی هاتە كایە لەناو بونەوەردا. ئینجا گوایە ژمارەیەكی زۆر لەو پریشكە خواییانە گەڕاونەتەوە بۆ سەرچاوە و سەرەتاكەیان، بەڵام نزیكەی (٢٨٨) پریشك لكاون بە لەت و پارچەكانی بەرگ و زەرفە تێكشكاوەكانەوە، بەم شێوەیەش ئەو پارچانە توێكڵی دەرەوە (قلیبوت) یان پێكهێناوە، یەكسانن بەو هێزانەی ڕەگەزی خراپە كە ئابڵوقەی پریشكە قەتیسبوەكانیان داوە و بەندیان كردون. ئیتر لەو كاتەوەی كە ئەم تێكشكان و پەرت‌وبڵاونەوەیە ڕوی داوە هیچ شتێك لە بونەوەردا تەواو و كامڵ نیە، ئەو ڕوناكیە خواییەی كە دەبوایە لە شوێنی تایبەتیی خۆیدا بمایەتەوە واتە لەو بەرگ و زەرفە تایبەتیانەدا كە خواوەند سازی كردون؛ لە شوێنی خۆیدا نەماوەتەوە چونكە بەرگ و زەرفەكان تێكشكاون. ئینجا پلانێكی خوایی هەیە بۆ ڕزگاری و سەرلەنوێ‌ كۆكردنەوەی هەمو پریشكەكان و بۆ ژیانەوە و كامڵبونی خواوەند، كە ئەو پلانەش لە ڕێگەی چەند كەسێتی یان وێنەیەكەوە دەچێتە سەر كە بە زاراوەی قەببالاهـ پێیان دەوترێت (برتسوفیم) (دەقاودەق: ڕوخسارەكان، یان: شێوەی ڕوخسار)، كە (٤) دانەن و بەرامبەری دە دەركەوتنە نورانیەكە (سێفیرۆت) ـن، بەڵام ئەم پێنجە زیاتر شێوەی و كەسێتیی مرۆڤ وەردەگرن، كە ئەمانەن:
١. (ئەریخ ئەنبین)، دەقاودەق واتە (لوت درێژ) ئەمەش واتە (خۆڕاگر) و (بەرگەگر)، كە بەرامبەری دەركەوتنی نورانیی یەكەم (كیتر) ـە واتە (تاج).
٢-٣. (ئەبا و ئەما) (باوك ودایك)، كە بەرامبەری دو دەركەوتنی نورانیی دوەم (حوخمە ـ واتە حیكمەت) و سێیەمن: (بیناهـ ـ واتە تێگەشتن) ـن. ئەم جوتەش كە (زەماوەندێكی پیرۆز) پێك دەهێنن دەبنە داڕێژەری شێوازی هەمو یەكبونێكی فیكری و سێكسیی دواتر، ئینجا پێكگەیشتنی ئەم جوتە بە سەركەوتنەوە و كۆبونەوەی ئەو (٢٢٨) پریشكەی كە لەگەڵ بەرگ و زەرفە تێكشكاوەكاندا كەوتونەتە خوارەوە، قوڵایی زیاتر بەدەست دەهێنێت، ئەم پریشكانە بەو شێوەیە كە سەر دەكەونەوە و كۆدەبنەوە دەچنەوە بۆناو منداڵدانی (بیناهـ)، بەمەش هێزێكی ژیان و زیندوێتی پێك دێت، لەبەر ئەمەش پێیان دەوترێت (ئاوە مێینەییەكان) (المیاه الأنثوية) (ماییم نقفین).
٤. (زعیر ئەنبین)، دەقاودەق واتە (دەم‌وچاو كورت) ئەمەش واتە (خۆڕانەگر) و (بەرگەنەگر)، واتە پێچەوانەی (ئەریخ ئەنبین) ی یەكەمە، و بەرامبەری شەش دەركەوتنی نورانیی (سێیەم تا نۆیەم) ـە واتە لە (جیدولاهـ ـ واتە گەورەیی) ـەوە تا (یسود عولام ـ واتە بنچینەی جیهان).
٤. (نقیفاهـ دی زعیر) دەقاودەق واتە (مێیەی دەم‌وچاو كورت) ئەمەش واتە (مێیەی خۆِرانەگر)، كە بەرامبەری دەركەوتنی نورانیی دەیەمە واتە (مەلەكوت ـ واتە شانشینی) یاخود (شخیناهـ).
ئینجا خواوەند لە ڕێگەی ئەم پێنج هێزەوە شێوەیەكی دیاریكراو وەردەگرێت و دەتوانێت كامڵ ببێتەوە. ئیتر (ئین سوف) واتە خواوەندی شاراوە و كشاوە لە شانۆی بونەوەر، جارێكی تر لە ڕێگەی (زعیر ئەنبین) ـەوە دەردەكەوێتەوە (تەجەللی دەكات)، (زعیر ئەنبین) یش پێشتر لە ڕێگەی یەكگرتن و پێكگەیشتنی هەردو جوتی (ئەبا و ئەما) (باوك ودایك) ـەوە دێتە كایە، ئینجا ئەم (زعیر ئەنبین) ـە گەورە دەبێت و لەگەڵ شخیناهـ (واتە "مەلەكوت" دەركەوتنی نورانیی دەیەم) دا جوت دەگرێت و ئەم جوتگرتنەش یەكگرتن و هەماهەنگییەك لەنێوان دادپەروەری و بەزەیی لە زاتی خوادا دەهێنێتە ژیان.
ئینجا سەرجەمی ئەم پێنج هێزە و پەیوەندی و پێكەگەیشتنەكانی نێوانیان ئەو پرۆسێسە پێك دەهێنن كە لە ڕێگەیەوە خواوەند سەرلەنوێ‌ دێتەوە ژیان. بەپێی تێڕوانینی قەببالای لوریایی، هاتنەژیان و كامڵبونی خواوەند لە ڕێگەی پرۆسێسی كۆكردنەوەی پریشكەكانەوە، خەریك بو تەواو دەبو كاتێك خواوەند ئادەمی دروست كرد، بۆ ئەوەش دروستی كرد یارمەتیی بدات بۆ كۆنتڕۆڵكردنەوەی سیستەمی بونەوەر و كامڵبون و شكاندنی هێزە خراپەخوازەكان. بەم شێوەیە بڕیار وابو ئادەم ئەو ئەركە تەواو بكات بەڵام ئەو گوناهـ و سەرپێچیەی كردی بەرامبەر فەرمانی خواوەند ئەو پرۆسێسەكەی وەستاند.. ئیتر سەرەنجام پەشێوی و بێشیرازەییەك لە زەویدا بەرپا بو، كە ئەمەش هاوشێوە و بەرامبەری ئەو پەشێوی و بێشیرازەییە بو كە لە ئاسمان لە ئەنجامی (تێكشكانی بەرگ و زەرفەكان) بەرپا ببو. بەتایبەتی كە ئادەم وەختێك خواوەند خولقاندی، هەمو ڕۆحەكانی مرۆڤایەتیی تێدا بو و ئەو ڕۆحانەش هەمویان لەو كاتەدا نوسابون بە خواوەندەوە، ئیتر بە تێكەوتن و گلانی ئادەم ڕۆحەكان لە ڕیشە و جێگەی خۆیان جیا بونەوە و چونە تەن و جەستە مادییەكانەوە، ئیتر بەم شێوەیە هێزەكانی مردن و خراپە هاتنە كایە و ئەم بونەوەرە ماددی و پڕ خراپەیەی ئێستە هاتە دی و هەمو شتێك لە شوێن و شیرازەی خۆی ترازا. ئیتر هەمو بونەوەر و دروستكراوێك كەوتە حاڵەتی ئاوارەیی (الشتات) (جالوت) ی هەمیشەییەوە، ئەمەش حاڵەتێكی گشتیە كە هەمو بونەوەر و خواوەندیشی گرتەوە كە خواوەندیش جارێكی تر پریشكەكانی پەرت‌وبڵاو بوەنەوە و پەرتەوازە بون. هەروەها (شخیناهـ) یاخود (مەلەكوت ـ واتە شانشینی) كە دەكاتە دەركەوتنی نورانیی دەیەم، ئەویش وەكو یەكێك لە پریشكەكان كەوت. ئینجا هەتا پریشكە خواییەكان بەو شێوەیە پەرتەوازە بن خواوەند هەر بە ناتەواوی و پارچەپارچەیی دەمێنێتەوە و یەك ناگرێتەوە و كامڵ نابێت. تا لە كۆتاییدا، هەمو پریشكە پەرتەوازەكان كۆ دەكرێنەوە، و خواوەند دەگاتەوە بە یەكگرتویی خۆی و بێشیرازەیی بونەوەر چاك دەبێت، ئەم پرۆسێسەش بە زاراوەی تایبەتیی قەببالا پێی دەوترێت (تیققون) Tikkun واتە (چاككردنەوە) (الإصلاح). ئەم پرۆسێسەش پرۆسێسێكی گەردونی و مێژویی گشتگیرە كە هەمو بونەوەر و مرۆڤایەتی دەگرێتەوە، بەڵام ـ بەپێی بیری یەهودیی قەببالایی ـ بەتایبەتی پشت دەبەستێت بە گەلی ئیسڕائیل. لە بنەڕەتیشدا پڕۆسێسی تێكشانی بەرگ و زەرفەكان و پەرتەوازە بونی پریشكە خواییەكان، هێمان بۆ پەرتەوازەبونی جولەكە بە جیهاندا و ئەو واقیعەی تێی كەوتن كە بڵاو بونەوە بە جیهاندا و نەیانتوانی بۆ زیاتر لە (١٠٠٠) ساڵ كۆ ببنەوە و پێناسەی گەلی یەهودی پێكبهێننەوە. ئەمەش چونكە لە بیری ئایینیی یەهودیدا خواوەند لە گەلی (ئیسرائیل) دا بەرجەستە بوە، كە ڕەگ‌وڕیشەی ئەم چەمكەش دەگەڕێتەوە بۆ خودی تەوڕات كە (یهواهـ) بە خواوەندی تایبەتیی خێڵەكانی (ئیسڕائیل) دەناسێنێت و بە شێوەیەك وەسفی دەكات كە وەكو سێبەری ئەو گەلەخێڵە وایە.
دوای ئەوەی ئەم كورتەیەمان لە كۆی بیری قەببالای لوریایی خستە ڕو، ناڵێین دەتوانین بەراوردی تەواو لەنێوان (بونیادشكێنی) ی دێریدا و (قەببالای لوریایی) بكەین.. بەڵام بەگشتی لێكچونی دەستەواژەكانی دێریدا و چەمكەكانی قەببالای لوریایی بیر دەخەینەوە، بەشی ئەوەندی بزانرێت كە دێریدا كاری لەسەر ئەو چەمكانە كردوە و پاشخانێكی قەببالایی هەیە و سودی لەو كەلەپورە قەببالاییە بینیوە.
ئەوەی سەرەكیە لە (بونیادشكێنی) دا، دەستەواژەی (جیادوایی) differance ـە لای دێریدا. جیادوایی ئەو حاڵەتەیە كە ئامادەبونی شتێك تەنها پڕۆسێسێكی بێكۆتاییە و لە گەشە‌وگۆڕانێكی بەردەوامدایە و لە گەروی بێبن (ئەپۆریا) ی گۆڕانی هەمیشەییدایە. ئەم چەمكە یان ئەم دەستەواژەیە شوێنەواری گەلێك لە چەمك و زاراوە قەببالاییەكانی تێدایە، وەكو (ئین سوف) كە دەقاودەق بە واتای (بێوێنە) واتە (بێهاوتا) یە، هەروەها وەكو چەمكی (تێكشانی بەرگ و زەرفەكان) (شێڤرات هەكێلیم) و (چاككردن) (تیققون)، كە ئەمانە بەپێی قەببالای لوریایی پرۆسێسی بێكۆتایین لە جیهاندا و بەردەوامن و ناهێڵن هیچ شتێك بە چەسپاوی و نەگۆڕی بمێنێتەوە.
لایەنێكی سەرەكیی تر لە بونیادشكێنیدا، دوپاتكردنەوەی بەهای (نوسین) ـە لەبەرامبەری (وتن) و (خوێندنەوە) دا، لای دێریدا، سەرباری دوپاتكردنەوەی ئەوەی كە نابێت نوسین هیچ كۆت‌وبەندێكی میتافیزیایی هەبێت. لێرەدا پێش هەمو شتێك دەنگدانەوەیەكی چەمكی (شەریعەتی دەماودەم) (الشریعة الشفویة) ی ئایینی یەهودیی ستاندارد دەبینینەوە، كە لەم ئایینەدا شەریعەتی دەماودەم زاڵ بوە بەسەر (شەریعەتی نوسراو) دا. ئەمە جگەلەوەی كە (شەریعەتی دەماودەم) لە خۆیدا پڕۆسێسێكی جیادواییانەی بێكۆتاییە چونكە هەمیشە لە گەشە‌وگۆڕاندایە و بریتیە لە تێگەشتنی هەمیشە نوێی شەریعەتناس و بیرمەندە یەهودیەكان بۆ دەقەكان و وشەكان نەك لە خۆیدا دەقێكی چەسپاو بێت. بۆیە ئەو مشت‌ومڕەی دێریدا لەسەر (نوسین) و (وتن)، لەلایەنێكەوە وەكو درێژەی ئەو مشت‌ومڕە یەهودیە دەردەكەوێت كە هەبوە لەنێوان ئایینی یەهودیی حاخامی (تەلمودی) كە بایەخی (شەریعەتی دەماودەم) دوپاتدەكاتەوە، و نێوان ڕێبازی یەهودیی (قەڕڕائیەكان) كە تەنها باوەڕیان بە (شەریعەتی نوسراو) (واتە تەوڕات) هەبو. لە كەلەپوری قەببالای لوریاییشدا هاتوە كە ئیسحاق لوریا بۆ خۆی هیچی لە فێركاریە قەببالاییەكانی خۆی نەنوسیوەتەوە و قوتابیەكانی ئەو فێركاریانەی ئەویان تۆمار كردوە، جا گوایە ڕۆژێك لێیان پرسیوە: "تۆ بۆچی هیچ لە فێركاریەكانی خۆت نانوسیتەوە؟"، ئەویش لە وەڵامدا وتویەتی: "لەبەر ئەوەی هەمو شتەكان پەیوەست و پەیوەندیدارن، بۆیە هەر دەمم كردەوە دەڵێیت ئەوە ئاوی دەریا سەرڕێژیی كردوە و داویەتی بەسەر بەنداوەكاندا". ئەمەش واتە باسكردن لە (نوسین) و (وتن) باس‌وخواسێكی كۆنە لە قەببالادا. هەروەها دێریدا كاتێك باسی (خوێندنەوە) دەكات، دەیچوێنێت بە ئایینی یەهودی، و دەڵێت: ئایینی یەهودی و خوێندنەوە یەك شتن، هەر بریتین لە چاوەڕوانیی بێكۆتا، هەر ئەو (جیادوایی) و چاوەڕوانی و هیوایەن كە هەرگیز نایەتە دی. دێریدا لە (نوسین و جیاوازی) ـەكەیدا ئەوەش دەڵێت كە نوسین بۆشایی دیارنەمانی خواوەند پڕ دەكاتەوە، دەڵێت نوسین كاتێك ڕو دەدات كە خوا ڕوی خۆی دەشارێتەوە. لێرەدا دێریدا ئاماژە بۆ حاڵەتێكی خوازراو دەكات كە نوسین هیچ كۆت‌وبەند و پاشخانێكی میتافیزیایی نەبێت.
شتێكی تر كە لە (بونیادشكێنی) دا دوپات دەكرێتەوە، (پەرت‌وبڵاوبونەوەی واتا) یە. ئەم چەمكەش تا ڕادەیەكی زۆر لە هەردو چەمكی (پەرت‌وبڵاوبونەوەی پریشكە خواییەكان) و (تێكشانی بەرگ و زەرفەكان) ی قەببالایی دەچێت، كە پێشتریش ئاماژەمان بۆ ئەمە كرد. هەر لەبارەی واتای دەقەوە، دێریدا گاڵتەی دێت لەو ڕاڤەمەندانەی دەق كە هەوڵ دەدەن بگەنە واتای كۆتایی دەق، ئەو پێی وایە ئەوانە هەر مەسیحین بەو واتای هەمان مۆدێلی مەسیحی بۆ مامەڵە لەگەڵ واتای دەق دوبارە دەكەنەوە.
لە كۆتاییشدا دەكرێت ئاماژە بۆ ئەوەش بكەین، كە لە دانیشتن و كۆبونەوەیەكی تایبەتیی دێریدا و مامۆستاكەی (لێڤیناس) دا، لێڤیناس داوای لە دێریدا كردوە دان بنێت بەوەدا كە ئەو (واتە دێریدا) نوێنەرێكی هاوچەرخی قەببالای لوریاییە!
زانا و توێژەری پسپۆڕی دەرونناسی (ستانفۆرد ل. درۆب)، كوڕەزای حاخام (ماكس درۆب)، لە زانكۆی Fielding لە كالیفۆرنیا، لە توێژینەوەیەكدا بەناوی Tzimtzum and ‘Differance‌: Derrida and the Lurianic Kabbalah، خوێندنەوەیەكی چڕ‌وپڕ بۆ سودبینینی دێریدا لە قەببالای لوریایی دەكات و بەراووردیان دەكات. من لێرەدا بوار و توانای خستنەڕوی ئەو خوێندنەوە و بەراوردەم نیە كە زۆر چڕ‌وپڕە و ئەو خوێنەرەی دەیەوێت بەدوای بابەتەكەدا بچێت دەتوانێت لە سایتی (The New Kabbalah) دا بیخوێنێتەوە.
جگە لە دێریداش، لەم بارەیەوە قسە لە كاریگەریی هەندێك دەقی یەهودیی حاخامیی وەكو (میدراش) و (تەلمود) و (قەببالا)، لەسەر هەندێك زانا و بیرمەندیی بە بنەڕەت یەهودیی تری وەكو فرۆید دەكرێت. ژنە توێژەرێكی ئەمریكایی، بەناوی (سوزان هاندێلمان) Susan Handelman كە ئێٍستە پرۆفیسۆری زانكۆی بار ئیلانە لە تەل ئەبیب، كتێبێكی لەم بارەیەوە نوسیوە بەناوی (بكوژەكانی موسا) Slayers of Moses، لەم كتێبەدا بنچینە و ڕەگ‌وڕیشەی بیری ئایینیی یەهودیی حاخامیی گەلێك لە بیرمەندە گەورەكان ئەوانەی كە بەبنەڕەت و بە كولتور جولەكەن، ئاشكرا دەكات.. ئەوانەش وەكو: جاك دێریدا، هاڕۆلد بلوم، فرۆید، جاك لاكان، كە ئەمانە كاریگەریی زۆریان لەسەر بیری نوێ‌ و بەتایبەتی تیۆریای ئەدەبی هەبوە.
جگەلەو كتێبە، هاندێلمان كتێبێكی تریشی هەیە بەناوی (كتێبی پیرۆزی حاخام دێریدا) Reb Derrida's Scripture !
ئێمەش وەكو ئەنجامێك دەتوانین بڵێین بیری ئایینی و ئەفسانەیی، هەمیشە كاریگەریی دەمێنێت، ئەگەر دوای وەرگێڕانی بوبێت بۆ بیری فەلسەفی. بەڵكو ئەوە بەشێكە لە مێژوی فەلسەفە.

سەرچاوەكان:
(تێبینی: ڕێكخستنی سەرچاوەكان، بەپێی ڕۆڵبینینیانە لە بیرۆكەكانی ئەم وتارەدا):
١. المسيري، د. عبد الوهاب، "جاك دريدا"، موسوعة اليهود واليهودية والصهيونية (CD-ROM).
٢. المسيري، "التفكيكية"، الموسوعة.
٣. المسيري، " القبالاه: تاريخ"، الموسوعة.
٤. المسيري، "الاخترجلاف"، الموسوعة.
٤. المسيري، "الانكماش ـ تسيم تسوم"، الموسوعة.
٦. المسيري، "تهشم الأوعية"، الموسوعة.
٧. المسيري، "تناثر المعني"، الموسوعة.
٨. المسيري، "التمركز حول اللوجوس"، الموسوعة.
٩. المسيري، "التمركز حول المنطوق"، الموسوعة.
١٠. المسيري، "الهُوَّة"، الموسوعة.
١١. المسيري، "الكتابة الكبرى أو الأصلية"، الموسوعة.
١٢. المسيري، "تفسير العهد القديم"، الموسوعة.
13. Honeycutt, Lee, Derrida as Jewish Mystic? 4 December 1994.
14. Drob, Sanford L., Tzimtzum and ‘Differance: Derrida and the Lurianic Kabbalah. New Kabbalah website (c) Sanford L. Drob, 2001. Revised 9-3-2004.