بنچینەی وتەی
"لە کەیەوە خەڵکتان کردوە بە کۆیلە کە بە ئازادی لە دایك بون؟"
و چیرۆکەکەی پشتی
"لە کەیەوە خەڵکتان کردوە بە کۆیلە کە بە ئازادی لە دایك بون؟"
و چیرۆکەکەی پشتی
بەشێک لە زنجیرە وتاری "گوتاری پیاوانی ئایینی، تێکەڵەیەك لە جەهل و تەشهیر و تەکفیر"، بەشی هەشتەم، هەفتەنامەی (هەواڵ)، ژمارە ٢٩١، ٩ / ٨ / ٢٠٠٨
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
مەلاكان دەیانەوێت بەڵگەیەك بهێننەوە لەسەر ئەوەی كە عومەر لەگەڵ ناموسوڵمانیشدا دادپەروەر بوە، بۆیە چیرۆكێك دەگێڕنەوە كە ـ بۆ شاردنەوەی دەنگ‌وباسەكانی تر ـ ئەوەندەیان گێڕاوەتەوە كە هەمویان لەبەریانە، بەبێ ئەوەی كەسیان لێی بكۆڵنەوە و بزانن ڕاستە یان نا. چیرۆكەكە ئەوەیە كە دەڵێت كابرایەكی میسری (مەلاكان نوسیویانە: "قیبتی") پێشبڕكێی ئەسپسواریی كردوە لەگەڵ كوڕی (عەمری كوڕی ئەل-عاص) دا كە والیی میسر بوە لە سەردەمی عومەردا، و پێشی داوەتەوە، كوڕەكەی عەمریش ئەوەی پێ ناخۆش بوە و بە قامچی لێی داوە و وتویەتی (بیگرە لە كوڕی خانەدانەكانەوە) یان (من كوڕی خانەدانەكانم)، ئیتر كابرا هاتوە بۆ شكات بۆلای عومەر لە مەدینە، ئیتر عومەر عەمر و كوڕەكەی بانگ دەكات بۆ مەدینە، و ئاماژە دەدات بە میسریەكە تۆڵەی خۆی بكاتەوە و بە قامچی لە پشتی كوڕەكەی عەمر بدات، ئینجا (ئیتر لێرەوە مەلاكان باسیان نەكردوە) دواتر عومەر بە میسریەكە دەڵێت "هەر بەو قامچیە لە سەری [بەپێی هەندێك سەرچاوە: پەراسوی] عەمریش بدە" (گوایە بەو پێیە كە كوڕەكەی عەمر بە پشتئەستوری بە باوكی ئەو كارەی كردوە)، بەڵام میسریەكە ئامادە نابێت ئەوە بكات و دەڵێت "هەقی من لای كوڕەكەیەتی كە ئەو هەقەم وەرگرتەوە"، ئینجا عومەر دەڵێت: (لە كەیەوە خەڵكتان كردوە بە كۆیلە لە كاتێكدا بە ئازادی لە دایك بون؟!)، و عەمریش دەڵێت "من نەمزانیوە و نەهاتوە بۆلای من". ئەم چیرۆكە كە مەلاكان نەیانتوانیوە وەكو خۆیشی بیگێڕنەوە (چونكە نەگەڕاونەتەوە بۆ هیچ سەرچاوەیەك و لە خۆیانەوە دایانڕشتوەتەوە)، لە ڕاستیدا ـ ئەگەر دڵەكەیان نایەشێت ـ هەڵبەسراوە و ئەسڵی نیە، و ئەمەش درێژەی ئەو باسەیە:
هەمو ئەوانەی كە گێڕاویانەتەوە (وەكو "ابن الجوزي" لە "تاريخ عمر بن الخطاب" دا و "المتقي الهندي" لە "كنز العمال" دا و "الكاندهلوي" لە "حياة الصحابة" دا و "الإبشيهي" لە "المستظرف" و كەسانی تر، دواتریش هەندێك نوسەری هاوچەرخی ناپسپۆڕی وەكو عەققاد لە "عبقرية عمر" دا و سەیید قوطب لە "في ظلال القرآن" دا)، بنچینە و سەرچاوەكەیان هەر گێڕانەوەكەی (ابن عبد الحكم) ـە، ئەمەش حاڵی گێڕانەوەكەی ناوبراوە: ئیبن عەبدیلحەكەم (٢٥٧ ك.) لە كتێبی (فتوح مصر) دا دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (حُدِّثنا عن أبي عَبْدة، عن ثابت البناني، وحميد، عن أنس، قال: أتى رجل..) ئیتر چیرۆكەكە دەگێڕێتەوە (ابن عبد الحكم، فتوح مصر وأخبارها. دار الفكر. ص. ٢٩٠. هەروەها: ابن عبد الحكم، فتوح مصر والمغرب. تحقيق: عبد المنعم عامر. الأمل للطباعة والنشر، القاهرة. جـ. ١، ص‌ص. ٢٢٥، ٢٢٦. تێبینی: ئەم دو سەرچاوەیە هەر یەك سەرچاوەن بە دو ناونیشان و چاپی جیاواز). هەر لە سەرەتاوە ئیبن عەبدیلحەكەم دەڵێت "لە ئەبو عەبدەوە بۆمان باس كراوە" (حُدِّثنا عن أبي عَبْدة)! ئیتر ناڵێت كێ بۆی گێڕاوەتەوە (بەڵكو ئەوە نیشانەی ئەوەیە كە هەر نازانێت یان بیری نەماوە كێ بۆی گێڕاوەتەوە)، ئەمە كە دەچێتە خانەی (پچڕان) "انقطاع"ـەوە كە هۆكاری لاوازی "ضعف"ی گێڕانەوەكەیە، گێڕانەوەی پچڕاو "منقطع" یش جۆرێكە لە جۆرەكانی حەدیسی لاواز "ضعيف". ئینجا سەنەدەكە هەر لە خۆیدا لاوازە، چونكە (ئەبو عەبدە) بە لاواز دانراوە لە گێڕانەوەدا، هەرچەند (یەحیای كوڕی مەعین) و (ئیبن حیببان) بە متمانەدار "ثقة"ـیان داناوە، بەڵام ئەوانی تر بە لاوازی دادەنێن: ئیمام ئەحمەد دەربارەی وتویەتی "كۆمەڵێك حەدیسی نەناسراوی لە حومەید و لە ثابیتەوە گێڕاوەتەوە"، كە لەم گێڕانەوەیەی ئێرەشدا ئەبو عەبدە هەر لە (ثابيت) و (حومەید) ەوە دەیگێڕێتەوە! هەروەها (ئەبو حاتیم) وتویەتی: "بەهێز نیە، لاوازە" ("شيخ ليس بالقوي ضعيف")، هەرەها (عوقەیلی) وتویەتی: "شتی نەناسراو و پەسەندنەكراوی هەیە" ("له مناكير") (بۆ نمونە بڕوانە: العسقلاني، تهذيب التهذيب. دار الفكر، ط١، ١٩٨٤. جـ. ١١، ص. ٣٦٦). ئینجا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ تەرجەمەی ژیانی هەردو (حومەید) و (ثابيت) و بگەڕێین بۆ ناوی قوتابی و ڕاویەكانیان نابینین ناوی (ئەبو عەبدە) یان تێدا بێت: لە كۆی (١٠٤) كەس كە لە (ثابيت)ـەوە فەرمودەیان بیستوە و گێڕاوەتەوە ـ بەپێی كتێبی (تهذيب الكمال) ـ ناوی (ئەبو عەبدە) ی تێدا نیە! (بڕوانە: المزي، تهذيب الكمال. تحقيق : د. بشار عواد معروف. مؤسسة الرسالة، بيروت، ط١، ١٩٨٠. جـ. ٤، ص‌ص. ٣٤٣ ـ ٣٤٦)، لە كۆی (٧٣) كەسیش كە لە (حومەید) ەوە فەرمودەیان گێڕاوەتەوە بە هەمان شێوە ناوی (ئەبو عەبدە) ی تێدا نیە! (بڕوانە: المزي، تهذيب الكمال. جـ. ٧، ص‌ص. ٣٥٦ ـ ٣٥٨). ئیتر ئەو سەنەدە پولێكی قەڵب ناهێنێت!
وەكو وتیشمان هەمو ئەوانەی ئەم چیرۆكەیان گێڕاوەتەوە پشتیان بە ئیبن عەبدیلحەكەم بەستوە و لە هیچ ڕێگەیەكی ترەوە نەهاتوە (كە ئەمەش بەڵگەیەكی سەربارە لەسەر ئەوەی كە دەنگ‌وباسەكە بنچینەی نیە). ئەوەش حاڵی گێڕانەوەكەی ئیبن عەبدیلحەكەم بو كە باسمان كرد.
ئینجا مەلاكان نوسیویانە كە ئەو كەسە قیبتی بوە، ئەمە كە هەر لە خۆیانەوە وایان نوسیوە، ئەگەرنا لە هەمو سەرچاوەكاندا (وەكو "فتوح مصر" و "كنز العمال" و ئەوانی تر) نوسراوە "میسری" ("مصري")، نەك (قیبتی)، كە دەبێت جیاوازی لەنێوان ئەو دو دەربڕینەدا بكرێت. بەڕونی دیارە كە چیرۆكەكە مەبەستی موسوڵمانێكی میسریە، جا ئیتر مەبەستی ئەوە بوە كە بە بنەڕەت میسریە و بوەتە موسوڵمان یان عەرەب بوە و كۆچی كردوە بۆ میسر؛ ئەوە ڕون نیە، هەرچەند بەپێی لێكدانەوەی زیاتر دەتوانین بڵێین مەبەستی ئەوە بوە كە موسوڵمانیش بوە و عەرەبیش بوە، چونكە لەو نوسینە عەرەبیانەدا دەربارەی ئەو سەردەمەی میسر كاتێك دەوترێت "میسری" مەبەست موسوڵمانێكی عەرەبە كە كۆچی كردوە و لە میسر نیشتەجێ بوە، وەكو ئەو "میسری" ـەی كە گوایە یەكەم جار هەڵی كوتاوەتە سەر عوسمان بۆ كوشتنی.. دەبێت ئەوەش بزانین كە نازناوی "مصري" لەو كاتانەدا و لە زمان و هزری عەرەبیی ئەو سەردەمەدا نازناوێكی ڕەگەزی و هەتاكو كولتورییش نەبوە، بەڵكو نازناوی نیشتەجێبون بوە، چونكە "مصري" واتە نیشتەجێی (مصر) كە خودی شارەکە ("الفسطاط" لەو کاتەدا) دەگرێتەوە، كە مەعلومە لای خەڵكی شارەزا وشەی "القاهرة"ـیش وەکو سیفەتی وشەی "مصر" هاتوە كە وتراوە "مِصْرُ القاهِرةُ" (هەرچەند شارە کۆنەکە ـ کە لە زودا پێی وتراوە "ئەل-فوسطاط" جیاوازە لەو "مصر القاهرة"ـەی کە فاطیمیەکان دروستیان کردوە، هەرچەند نزیک بون و تێکەڵ بونەتەوە). ئیتر بەم پێیەش نازناوی (مصري) هەر وەكو نازناوەكانی (كوفي) و (بصري) و (بغدادي) و (دمشقي) و...هتد، وایە. ئیتر ئەگەر مەبەست ئەوە بوایە كە مەسیحی ـ قیبتی بوە؛ سەرچاوەكان بە (قیبتی) ناویان دەبرد، كە لە هیچ سەرچاوەیەكدا وا نەنوسراوە. بەڵام مەلاكان ناگەڕێنەوە بۆ سەرچاوە، بەڵكو شتێكیان دەماودەم بیستوە یان لە نوسینی نوسەرێكی تازەپیاكەوتودا بینیویانە ئینجا ترش‌وخوێی دەكەن و بۆ خەڵكی باس دەكەن!
ئینجا سەبارەت بەو قسەیەش كە گوایە عومەر وتویەتی (مُذْ كم تعبّدتم الناسَ وقد ولدتهم أمهاتهم أحرارا؟) واتە: (لە كەیەوە خەڵكتان كردوە بە كۆیلە لە كاتێكدا بە ئازادی لە دایك بون؟!) [یان بەو شێوەیەی کە باوە: "متى استعبدتم الناس وقد ولدتهم أمهاتهم أحرارا؟"]، ئەمەش هەر بەشێكە لە چیرۆكەكە و دیارە لەگەڵ چیرۆكەكەدا هەڵ بەسراوە، ئەگەرنا (بەكۆیلەكردنی خەڵكی ئازاد) ئەو واقیعەیە كە بەدرێژایی مێژوی ئیسلامی هەبوە، هەمو جەنگ و فتوحاتێكی ئیسلامی خەڵكانێكی ئازادی كردوە بە كۆیلە، بۆیە ناگونجێت عومەر قسەی وای كردبێت. ئەوەندەی منیش چێژی دەربڕینی عەرەبی بكەم پێم وا نیە مەبەستی ئەو قسەیە ئەوە بێت كە نابێت خەڵك بكرێنە كۆیلە، بەڵكو مەبەستەكە ئەوەیە كە كەسێك ئازاد بێت و كۆیلە نەبێت نابێت مامەڵەی كۆیلەی لەگەڵ بكرێت! واتە ئەم قسەیەش هەر دوپاتكردنەوەی چینایەتیی ئازاد و كۆیلەیە. من دڵنیام هیچ سەركردەیەكی ئیسلامی ڕازی نەبوە كەسێكی كۆیلە یان كەسێكی ناموسوڵمان تۆڵەی خۆی و بەدەستی خۆی لە موسوڵمانێكی ئازاد بكاتەوە.
