ده‌روازه‌ی ئاسمانی و سه‌ركه‌وتن
به ئاسماندا
له‌نێوان قورئان و لاف‌وگه‌زافی ئیعجازچیه‌كاندا
ئه‌م
لێکۆڵینه‌وه‌یه سه‌ره‌تا ده‌وروبه‌ری ساڵی ٢٠٠٠ نوسراوه و به‌شێکه له
کتێبی "ڕه‌خنه له لێکدانه‌وه‌ی زانستی بۆ قورئان"
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
له قورئاندا هاتوه ده‌ڵێت:
(ولو فتحنا عليهم بابا من السماء فظلّوا فيه يعرجون؛ لقالوا: "إنما سُكِّرت
أبصارنا، بل نحن قوم مسحورون") (الحجر: ١٤) واته (ئه‌گه‌ر بێت‌و ده‌روازه‌یه‌كیشیان له ئاسمانه‌وه بۆ بكه‌ینه‌وه
و ئیتر پێیدا سه‌ر بكه‌ون؛ هه‌ر ده‌ڵێن: چاوبه‌ستیمان لێ كراوه به‌ڵكو جادومان لێ
كراوه)، مه‌به‌ستی ئاماژه‌كردنه بۆ كه‌للـه‌ڕه‌قی و نكوڵیكردنی ئه‌وانه‌یه كه باوه‌ڕیان به په‌یامه‌كانی
نه‌كردوه.
ئه‌م ده‌قه كه چه‌مكی ده‌روازه
(باب) ی ئاسمانی و به‌رزبونه‌وه (عروج) ی له خۆ گرتوه؛ لای ئیعجازچیه‌كان گوایه
ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه گالیسكه ئاسمانیه‌كان ده‌بێت له خاڵی تایبه‌تیه‌وه ده‌رچن
بۆ بۆشایی ده‌ره‌كی یان بگه‌ڕێنه‌وه بۆ ناو به‌رگه‌هه‌وا، كه ئه‌و خاڵه وه‌كو ده‌روازه
یان ده‌رچه‌یه‌ك وایه، به شێوه‌یه‌ك
ئه‌گه‌ر له‌و خاڵه سه‌رتر تێپه‌ڕ بن؛ ده‌گه‌ڕێنه‌وه و ده‌رناچن، له‌و خاڵه‌ش خوارتر؛ ده‌سوتێن، هه‌روه‌ها ناشتوانن
به هێڵی ڕاست ده‌رچن به‌ڵكو ده‌بێت ڕێڕه‌وێكی خوار (متعرّج) بگرن (و گوایه وشه‌ی
"یعرجون" ئاماژه بۆ ئه‌م خواریه‌ش ده‌كات!). هه‌روه‌ها ده‌ڵێن (فظلوا
فيه يعرجون) ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه‌هه‌وا له كاتی ڕۆژیشدا
تاریكه و لێره‌وه گوایه ده‌سته‌واژه‌ی (سُكِّرت أبصارنا) واتای ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت
كه له ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه هه‌وادا چاو هیچ نابینێت(١).
به‌ڵام له ڕاستیدا هیچ په‌یوه‌ندییه‌ك نیه له نێوان ده‌قه‌كه
و ئه‌و بیرۆكه زانستیانه‌دا، و ئه‌و لێكدانه‌وانه ته‌نها خراپحاڵیبون و شێواندنی
ده‌قه‌كه‌ن:
سه‌ره‌تا ئه‌گه‌ر سه‌رنج له
ئاوه‌ڵده‌ق بده‌ین: (كذلك نسلكه في قلوب المجرمين: لا يؤمنون به.. ولو فتحنا عليهم
بابا من السماء فظلوا فيه يعرجون؛ لقالوا: "إنما سُكِّرت أبصارنا، بل نحن قوم
مسحورون") (الحجر: ١٢، ١٥). لێره‌وه دیاره كه گوتاره‌كه له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕانی
سه‌رده‌می قورئاندایه و ده‌یه‌وێت ئه‌و بیرۆكه‌یه بخاته ڕو كه بێباوه‌ڕان به چاوی
خۆشیان ڕاستی ببینن؛ نكوڵیی لێ ده‌كه‌ن، به‌تایبه‌تی كه ده‌قه‌كه وه‌ڵامێكه بۆ ئه‌وانه‌ی داوایان له پێغه‌مبه‌ر
كردبو كه فریشته‌یان پێشان بدات: (لوما تأتينا بالملائكة إن كنت من الصادقين) (الحجر: ٧). ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ش
به شێوازێكی گریمانه‌یی و ئه‌ندێشه‌سازیانه ده‌رده‌بڕێت
و ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر ده‌رگایه‌كیش له ئاسمانه‌وه بكه‌ینه‌وه
به ڕویاندا و پێیدا سه‌ركه‌ون و جیهانی ئاسمانه‌كان
و خوایی و ڕۆحانیه‌كان (فریشته‌كان) به چاوی خۆیان ببینن؛ هێشتا ده‌ڵێن
چاوبه‌ستیمان لێ كراوه به‌ڵكو دیمه‌نی ساخته له پێش چاوماندا دروست
كراوه. كه‌واته ده‌قه‌كه چه‌مكێكی گریمانه‌یی له خۆ گرتوه
و گوزارش نیه له واقیعێكی كرده‌یی، ئیتر ده‌قه‌كه پلانی دانه‌ڕشتوه بۆ پڕۆژه‌ی
گه‌شتێكی ئاسمانی و ڕژێمێك دانێت بۆ ڕێڕه‌وی ڕۆكێته‌كه كه ده‌بێت بۆ ده‌رچونی له
بواری مه‌گناتیسی و به‌رگه‌هه‌وای زه‌وی به ڕێڕه‌وێكی خوار و له خاڵێكی تایبه‌تیه‌وه
ده‌رچێت.. ده‌قێك ئه‌م ورده‌كارییانه لێك ده‌داته‌وه كه له پڕۆژه‌ی كرده‌یی
بدوێت نه‌ك چه‌مكی گریمانه‌یی. ئه‌گه‌ر بشمانه‌وێت مامه‌ڵه‌ی واقیع له‌گه‌ڵ گریمانه‌دا
بكه‌ین؛ ده‌بینین بیرۆكه‌ی ده‌قه‌كه ڕه‌هه‌ندێكی میتافیزیایی هه‌یه، چونكه ئه‌وه‌ی
ده‌قه‌كه باسی لێ ده‌كات هێزێكی میتافیزیایی
ده‌وێت و هه‌روه‌كو به‌رزبونه‌وه‌كه‌ش به مه‌به‌ستی بینینی جیهانی میتافیزیاییه،
ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه لێره‌دا نه‌ك ته‌نها پێویستی به باسكردنی بیرۆكه
زانستیه‌كان له ده‌قه‌كه‌دا نیه به‌ڵكو له خودی به‌رزبونه‌وه‌كه‌شدا پێویستی به
ڕه‌چاوكردنی مه‌رجه زانستیه‌كانی ناردنی ڕۆكێتیش نیه، چونكه ڕێگری فیزیایی له‌به‌رده‌م
ده‌سه‌ڵاتی میتافیزیاییدا ده‌توێته‌وه، بۆیه له
قورئاندا ده‌قێك نیه كه‌وا پێشان بدات له به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتی خوادا پێویستی به خۆلادان یان چاره‌سه‌ركردنی
ڕێگری ماددی هه‌یه تا ئه‌م ده‌قه له شتێكی وا بدوێت.
ئینجا سه‌باره‌ت به چه‌مكی ده‌روازه
(باب) ی ئاسمان: ئه‌و چه‌مكه له زۆر ده‌قی تریشدا هاتوه:
أ. (إن الذين كذّبوا بآياتنا
واستكبروا عنها؛ لا تُفَتَّحُ لهم أبواب السماء ولا يدخلون الجنة..) (الأعراف: ٤٠)، لهم ده‌قه‌دا چه‌مكی ده‌روازه‌ی
ئاسمان له‌وه‌وه هاتوه كه ئاسمان، یان ئاسمانه‌كان، وه‌كو ناوچه‌یه‌كی خوایی و
میتافیزیایی و ڕۆحی وێنا كراوه،
هه‌ر ئاسمانه‌ی ناوچه‌یه‌كی تایبه‌تیه و چه‌ند كه‌سێكی میتافیزیایی تێدایه، بۆ
نمونه له هزری عێراقیی دێرینیشدا هه‌ر ئاسمانه‌ی نشینگه و شوێنی خواوه‌ندێكه(٢). له شێوه‌ی ئه‌مه له چیرۆكی میعراجی پێغه‌مبه‌ریشدا وا ده‌رده‌كه‌وێت
كه هه‌ر ئاسمانه‌ی پێغه‌مبه‌رێكی تێدایه جگه له فریشته‌كان. له ئینجیلدا هه‌میشه
به جیهانی خوایی ده‌وترێت (شانشینیی ئاسمان). هه‌ر لهم ڕوه‌وه به‌هه‌شت، كه له
جیهانی خوادایه و شوێنی نه‌مره‌كانه، له ئاسمانه‌كاندا یان له‌سه‌رو ئاسمانه‌كانه‌وه‌یه
و گیانی ئه‌و مرۆڤه چاكه‌خوازانه‌ی كه نه‌مری ده‌ست ده‌خه‌ن ده‌بێت له ئاسمانه‌وه
به‌ره‌و به‌هه‌شت ڕێ بكه‌ن و به ئاسمانه‌كاندا
تێپه‌ڕن. له‌به‌ر ئه‌وانه به پێوانه له‌سه‌ر ناوچه و كۆمه‌ڵگاكانی مرۆڤ
ئه‌و چه‌مكه پێك هات كه ناوچه ئاسمانیه‌كانیش ده‌روازه‌ی تایبه‌تییان هه‌یه، بۆ
نمونه ئه‌م ده‌قه بۆ پێشاندانی ئه‌وه‌ی كه بێباوه‌ڕان ڕێگه‌ی چونه به‌هه‌شتیان
نیه ده‌ڵێت ده‌روازه‌كانی ئاسمانیان بۆ ناكرێته‌وه.
بێ گومان چه‌مكی ده‌وازه‌ی
ئاسمان چه‌مكێكی كۆنه: بۆ نمونه له عێراقی دێریندا هه‌ر ئاسمانه‌ی ده‌روازه‌ی
تایبه‌تی خۆی بۆ دانرابو، ئه‌و خواوه‌نده‌ش
كه نشینیه‌تی ده‌رگانه‌ی خۆی هه‌بو، بۆیه له زۆربه‌ی چیرۆك و داستانه عێراقیه‌كاندا،
به‌تایبه‌تی چیرۆكی به‌رزبونه‌وه (معرج) ی ئیتانا Etana پاشای شومه‌ری بۆ
ئاسمان، هه‌روه‌ها چیرۆكی به‌رزبونه‌وه (معرج) ی ئاداپا Adapa بۆ لای خواوه‌ندی ئاسمان [كه چیرۆكی ئه‌میان زۆر
له چیرۆكی (معراج) ی موحه‌ممه‌د ده‌چێت]، زۆر باسی (ده‌روازه‌ی ئانو) كراوه كه ده‌روازه‌ی
ئاسمانی حه‌وته‌مه، چونكه (ئانو) Anu
شێوه بابیلیه‌كه‌ی خواوه‌ند (ئان) An ی شومه‌ریه كه خواوه‌ندی ئاسمانه و نشینگه‌كه‌ی ئاسمانی حه‌وته‌مه یان
به‌رزترین ئاستی ئاسمانه، ئه‌مه جگه له ده‌روازه‌ی خواوه‌ند ئێنلیل Enlil و ئیا Ea [=ئێنكی Enki] و سین Sin و شه‌مه‌ش Shamash و ئه‌ده‌د Adad و عیشتار Ishtar كه سه‌رجه‌م ده‌كاته
حه‌وت خواوه‌ند و حه‌وت ده‌روازه له حه‌وت ئاسماندا(٣).
لهم بابه‌ته له عێراقی کۆندا بڕوا وا بو خواوه‌ند شه‌مه‌ش (خۆر) له ده‌روازه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ئاسمانه‌وە دێت.
ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ش كه ده‌ڵێت مرۆڤه باشه‌كان له ڕێگه‌ی ده‌ركه‌یه‌كه‌وه بۆ ئاسمان ده‌چن له چیرۆكێكی گریكییشدا هاتوه كه چیرۆكی پاڵه‌وانی جه‌نگاوه‌ر (ئێر) Ἤρ (یاخود ئێرۆس Ἠρός) ی كوڕی (ئه‌رمێنیۆس) Ἀρμένιος ـه، كه پلاتۆن له به‌شی ده‌هه‌می (كۆمار) ه‌كه‌یدا باسی ده‌كات(٤).
ڕیشه‌ی واقیعی بیرۆكه‌كه‌ش ده‌روازه و ده‌رگانه‌ی پاشایه له كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤدا. هه‌میشه‌ش شانشیی ئاسمان ئاوێنه‌ی شانشینیی زه‌وی بوه.
لهم بابه‌ته له عێراقی کۆندا بڕوا وا بو خواوه‌ند شه‌مه‌ش (خۆر) له ده‌روازه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ئاسمانه‌وە دێت.
خواوه‌ند شه‌مه‌ش له ده‌روازه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ئاسمانه‌وە دێت
مۆری مۆرێکی لوله‌کی، له مۆزه‌خانه‌ی بریتانی
ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ش كه ده‌ڵێت مرۆڤه باشه‌كان له ڕێگه‌ی ده‌ركه‌یه‌كه‌وه بۆ ئاسمان ده‌چن له چیرۆكێكی گریكییشدا هاتوه كه چیرۆكی پاڵه‌وانی جه‌نگاوه‌ر (ئێر) Ἤρ (یاخود ئێرۆس Ἠρός) ی كوڕی (ئه‌رمێنیۆس) Ἀρμένιος ـه، كه پلاتۆن له به‌شی ده‌هه‌می (كۆمار) ه‌كه‌یدا باسی ده‌كات(٤).
ڕیشه‌ی واقیعی بیرۆكه‌كه‌ش ده‌روازه و ده‌رگانه‌ی پاشایه له كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤدا. هه‌میشه‌ش شانشیی ئاسمان ئاوێنه‌ی شانشینیی زه‌وی بوه.
له چیرۆكی میعراجی پێغه‌مبه‌ریشدا
ده‌بینین هه‌ر ئاسمانه‌ی ده‌روازه‌ی خۆی هه‌یه كه بوه‌ته ده‌رگانه‌ی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ی
كه نشینی ئه‌و ئاسمانه‌یه.
له وشه‌ی (بابيل) یشدا هه‌مان بیرۆكه‌ی ده‌روازه‌ی واڵاكراو به‌ڕوی ئاسماندا هه‌یه، چونكه وشه‌كه
له زمانی بابیلیدا بریتیه له (بابیلیم)
یاخود (باب إيلي ـ بابيلي) واته
(باب الإله) واته ده‌روازه‌ی خواوه‌ند ـ خاڵی په‌یوه‌ندی
و هاتوچۆ له نێوان زه‌وی: مرۆڤ و ئاسمان: خواوه‌نددا، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه شاری بابیل شارێكی ئایینی و پیرۆز بوه و په‌رستگای (ئیساگیلا) Esagila ی هه‌بوه كه زیققوره‌تێكی بنه‌ڕه‌تیشی تێدا بوه به ناوی "ئی‌تێمن‌ئان‌كی" E-temn-an-ki به واتای (په‌رستگای بنچینه‌ی ئاسمان و زه‌وی)، كه ڕه‌نگه
ناوه‌كه‌ی (یانی "باب ئیلی") به بۆنه‌ی ئه‌م زیققوره‌ته‌وه هاتبێته گۆڕێ.
ناوه شومه‌ریانه‌كه‌شی 
"كا-دینگیر-راكی" KÁ-DINGIR-RAKI
به هه‌مان واتایه (ده‌روازه‌ی خواوه‌ند) [لێره‌دا كا KÁ یانی ده‌روازه و ده‌رگا و ئاماژه ده‌كات بۆ وشه‌ی
(بابو) ی ئه‌ككادی به هه‌مان واتا، دینگیر DINGIR یش كه نیشانه
(ئیدیۆگرام) ێكه به واتای خواوه‌ند ئاماژه ده‌كات بۆ وشه‌ی (ئیلو) یاخود (ئیلوم)
ی ئه‌ككادی هه‌ر به واتای خواوه‌ند، را RA یش نیشانه‌ی ته‌واوكه‌ری (حالة
المضاف إليه) ـه له شومه‌ریدا چونكه (دینگیر DINGIR) ده‌بێته ته‌واوكه‌ر (مضاف إليه)
بۆ (كا KÁ)، ئینجا كی KI ئاماژه ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی
كه ئه‌مه ناوی شارێكه كه لهم حاڵه‌ته‌دا شاری بابیل ده‌گرێته‌وه]، و ئه‌گه‌ری
گه‌وره‌ش ئه‌وه‌یه كه ده‌سته‌واژه بابیلیه‌كه (ده‌روازه‌ی خواوه‌ند "باب
ئیلی") به وه‌رگێڕانی ده‌سته‌واژه شومه‌ریه‌كه هاتبێته كایه‌وه(٥).
"كا-دینگیر-راكی" KÁ-DINGIR-RAKI
به هه‌مان واتایه (ده‌روازه‌ی خواوه‌ند) [لێره‌دا كا KÁ یانی ده‌روازه و ده‌رگا و ئاماژه ده‌كات بۆ وشه‌ی
(بابو) ی ئه‌ككادی به هه‌مان واتا، دینگیر DINGIR یش كه نیشانه
(ئیدیۆگرام) ێكه به واتای خواوه‌ند ئاماژه ده‌كات بۆ وشه‌ی (ئیلو) یاخود (ئیلوم)
ی ئه‌ككادی هه‌ر به واتای خواوه‌ند، را RA یش نیشانه‌ی ته‌واوكه‌ری (حالة
المضاف إليه) ـه له شومه‌ریدا چونكه (دینگیر DINGIR) ده‌بێته ته‌واوكه‌ر (مضاف إليه)
بۆ (كا KÁ)، ئینجا كی KI ئاماژه ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی
كه ئه‌مه ناوی شارێكه كه لهم حاڵه‌ته‌دا شاری بابیل ده‌گرێته‌وه]، و ئه‌گه‌ری
گه‌وره‌ش ئه‌وه‌یه كه ده‌سته‌واژه بابیلیه‌كه (ده‌روازه‌ی خواوه‌ند "باب
ئیلی") به وه‌رگێڕانی ده‌سته‌واژه شومه‌ریه‌كه هاتبێته كایه‌وه(٥).
ب. (ففتحنا أبواب السماء بماء منهمر) (القمر: ١١)، لهم ده‌قه‌دا
چه‌مكی ده‌روازه‌كانی ئاسمان له‌وه‌وه هاتوه كه باران وه‌كو شتێكی قه‌تیسبوی پشت ده‌رگا وایه، كاتێك ده‌رگا ده‌كرێته‌وه به پڕتاو ده‌رده‌چێت
و به‌پێی ڕاده‌ی كرانه‌وه‌ی ده‌رگاكه باران زۆر و كه‌م ده‌بێت. چه‌مكی ئه‌م ده‌قه
كه ئه‌وه‌ی له‌به‌ر چاوه ئه‌وه‌یه چه‌مكێكی ئاوه‌ڵواتایی (مجازي) یه، ئه‌وه‌شی
كه ڕیشه‌ی قوڵی هه‌یه ئه‌وه‌یه كه په‌یوه‌ندیی به‌و بیرۆكه دێرینه‌وه هه‌یه
كه له ئاسماندا گه‌نجینه (خزينة) ی ئاو هه‌یه و باران له‌و گه‌نجینه‌یه‌وه به‌ر
ده‌درێته‌وه، ئه‌م بیرۆكه‌یه
له سه‌ره‌تای ته‌وڕات (خولقاندن: ١: ٦ ـ ٨) دا هاتوه و پێشینه‌یه‌كی عێراقی و میسریشی
هه‌یه.
ج. (وفتحت السماء فكانت أبوابا)
(النبأ: ١٩). ئه‌م ده‌قه دیمه‌نێكی شێوانی سیسته‌می بونه‌وه‌ر ده‌خاته ڕو، به‌و پێیه
كه ئه‌و ئاسمانه‌ی كه ئێسته (سقف محفوظ) ه؛ له‌و كاته‌دا خۆی ناگرێت و هه‌موی
ده‌بێته ده‌رچه و كه‌له‌به‌ر و شه‌به‌ق، ئه‌مه‌ش له لایه‌كه‌وه نیشانه‌ی تێكچونی
سیسته‌مه و له لایه‌كی تریشه‌وه، به‌پێی چوارچێوه‌ی گشتی ده‌قه‌كان، بۆ دابه‌زاندنی
فریشته‌كانه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سیسته‌می نوێ.
كه‌واته چه‌مكی ده‌روازه‌ی
ئاسمان چه‌مكێكی ڕیشه‌داره و له چه‌ند لایه‌كه‌وه ڕه‌گی هه‌یه..
چه‌مكه‌كه‌ی ده‌قی (ولو فتحنا
عليهم بابا من السماء) یش وه‌كو چه‌مكی ده‌قی (لا تفتح لهم أبواب السماء) وایه، به‌م
پێیه‌ش ته‌نها ڕه‌هه‌ندێكی هزری (ی گریمانه‌یی) و میتافیزیایی هه‌یه و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی
به بیرۆكه زانستیه‌كه‌وه نیه.
ئینجا سه‌باره‌ت به چه‌مكی به‌رزبونه‌وه
(عُروج) یش كه ئیعجازچیه‌كان به ڕۆشتن به هێڵی خوار لێكی ده‌ده‌نه‌وه، چه‌ند
شتێك هه‌یه:
أ. ئه‌و چه‌مكه له چه‌ند ده‌قێكی
تریشدا هه‌یه:
ـ (يدبر الأمر من السماء إلى
الأرض ثم يعرج إليه..) (السجدة: ٥)، ئه‌م ده‌قه چه‌مكی (عروج) بۆ شتێكی واتایی
(معنوي) به‌كار ده‌هێنێت، له كاتێكدا شتی واتایی پێویستیی به ڕێڕه‌وی خوار نیه.
ـ (يعلم ما يلج في الأرض وما
يخرج منها وما ينزل من السماء وما يعرج فيها) (سبأ: ٢، الحديد: ٤). ئه‌م ده‌قه‌ش چه‌مكی
(عروج) بۆ هه‌مو شتێك به‌كار ده‌هێنێت كه به‌رز ببێته‌وه به ئاسماندا، له كاتێكدا
هه‌مو شتێك ڕێڕه‌وی خواری نیه.
ـ (من الله ذي المعارج، تعرج
الملائكة والروح إليه) (المعارج: ٣، ٤)، لهم ده‌قه‌شدا چه‌مكی (عروج) بۆ كه‌سی میتافیزیایی
و ڕۆحانی هاتوه كه مادده ڕێگری نیه تا ناچاری ڕێڕه‌وی خوار بێت. به هه‌مان شێوه
ده‌قی (فظلوا فيه يعرجون) یش باسی شتێكی گریمانه‌یی ـ میتافیزیایی ده‌كات كه ئه‌مه‌ش
پێویستی به ڕێڕه‌وی خوار نیه.
ب. له زماندا (عروج) به واتای
به‌رزبونه‌وه‌یه و ته‌فسیره‌كانیش وشه‌ی (يعرجون) به (يصعدون) و (یرقون) لێك ده‌ده‌نه‌وه
به هه‌مان واتای (به‌رزبونه‌وه)(٦). هه‌ر لێره‌وه له عه‌ره‌بیدا وشه‌كانی
(مَعْرَج) و (مِعْرَج) و (مِعْراج) به په‌یژه ده‌وترێن، وه‌كو له قورئاندا: (..
ومعارج عليها يظهرون) (الزخرف: ٣٣)(٧)، (ليلة المعراج) یش هه‌مان واتایه، چونكه
به‌پێی چیرۆكى (الإسراء والمعراج)، له‌و شه‌وه‌دا و له (بيت المقدس) دا شێوه په‌یژه
(معراج) ێك بۆ پێغه‌مبه‌ر ئاماده ده‌كرێت كه پێیدا سه‌ركه‌وێت(٨).
له عێراقی كۆندا بیرۆكه‌ی په‌یژه
هه‌بوه به‌و پێیه كه خواوه‌نده‌كان (كه له دواییدا ده‌بنه فریشته‌كان) پێیدا
سه‌رده‌كه‌ون بۆ ئاسمان(٩).
مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه كه به په‌یژه
وتراوه (معراج)؛ واتای ئه‌وه نیه كه په‌یژه خوار بێت یان ئه‌و كه‌سه‌ی پێیدا
سه‌رده‌كه‌وێت به هێڵی خوار بڕوات!
ج. له عه‌ره‌بیدا فرمانی
(عَرَجَ) به واتای له‌نگین و شه‌لین دێت، و به مرۆڤی له‌نگ ده‌وترێت (أعرج).. ئه‌مه‌ش
ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت ئه‌و مرۆڤه به هێڵی خوار بڕوات، به‌ڵكو به هێڵی ڕاست ده‌ڕوات
به‌ڵام ته‌نها له‌شی به‌ملاولادا هاتوچو ده‌كات. ئینجا
زانایانی زمان ده‌ڵێن چه‌مكی (له‌نگی) له چه‌مكی (به‌رزبونه‌وه‌وه به په‌یژه‌دا)
هاتوه، چونكه ئه‌و كه‌سه‌ی به په‌یژه‌دا سه‌رده‌كه‌وێت؛ ناچار ده‌بێت به یه‌ك
قاچی له یه‌ك كاتدا هه‌نگاو هه‌ڵگرێت، به هۆی ئه‌مه‌شه‌وه له‌نگ ده‌بێت، ئیتر لهم
جۆره سه‌ركه‌وتن (عروج) ه‌وه مرۆڤی له‌نگ ناونراوه (أعرج)(١٠)، كه‌واته چه‌مكی
به‌رزبونه‌وه بنچینه‌یه له مادده‌ی (عرج) دا نه‌ك چه‌مكی له‌نگی و خواری. ئه‌گه‌ر
به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه بێت؛ واتاكه‌ی ته‌نها ئه‌وه‌یه كه (عروج) له بنچینه‌دا ئه‌و
جۆره‌یه له (به‌رزبونه‌وه به‌سه‌ر په‌یژه‌دا) كه له‌نگییه‌كی تێدایه و، به هیچ
شێوه‌یه‌ك ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت (عروج) بریتی بێت له به‌رزبونه‌وه به هێڵی خوار چونكه
له بنچینه‌دا مرۆڤی له‌نگیش به هێڵی خوار ناڕوات، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی وشه‌ی
(عروج) له زمانی عه‌ره‌بیی جێگیردا كاتێك به واتای به‌رزبونه‌وه و سه‌ركه‌وتن دێت؛
ئیتر واتای له‌نگیی تێدا فه‌رامۆش ده‌كرێت، به شێوه‌یه‌ك وشه‌ی (يعرجون) له ده‌قه‌كه‌دا
یان واتای (به‌رز ده‌بنه‌وه ـ سه‌ر ده‌كه‌ون) ده‌گه‌یه‌نێت یان واتای (ده‌له‌نگن
ـ ده‌شه‌لن) یان (خوار ده‌بنه‌وه)، واته چه‌مكی به‌رزی و چه‌مكی خواری له وشه‌ی
(عروج) دا كۆ نابنه‌وه، ئه‌مه‌ش شتێكی ئاشكرایه بۆ كه‌سێك چێژی زمانی عه‌ره‌بی و
شێوازه‌كانی بكات. به‌ڵام ئیعجازچیه‌كان
ئه‌و چێژه‌یان نیه یان له مه‌ستیی ئیعجازه وشكه‌كه‌ڵه‌كانیان له ده‌ستی ده‌ده‌ن!
د. ڕاسته مادده‌ی (عرج) بۆ
واتای (خواربونه‌وه) و (پێچكردنه‌وه) ش به‌كارده‌هێنرێت، وه‌كو كاتێك ده‌وترێت
(عَرِجت الشمس) واته (خۆر به‌لای خۆرئاوادا خوار بوه‌وه) [هه‌رچه‌ند لهم باره‌دا
چاوگی فرمانه‌كه بریتیه له (عَرَج) نه‌ك (عُرُوج) ی دو ماناكه‌ی تر یانی دو
مانای (به‌رزبونه‌وه) و (شه‌لین)]، به‌ڵام ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ی كه گالیسكه‌كان ده‌یگرنه‌به‌ر بۆ ده‌رچون له بواری زه‌وی؛
وه‌كو بازنه‌ی ناته‌واو وایه، واته به‌و شێوه‌یه نیه كه ڕێڕه‌وه‌كه له سه‌ره‌تادا
ڕاست بێت پاشان خوار ببێت، چونكه له سه‌ره‌تادا به ده‌وری زه‌ویدا ده‌سوڕێنه‌وه،
پاشان به هه‌مان ڕێڕه‌ی شێوه‌بازنه‌یی وه‌كو ده‌ستپێكردنی خولێكی بازنه‌یی گه‌وره‌تر
له بواری زه‌وی ده‌رده‌چن.
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی واتای
(خواربونه‌وه) و (به‌رزبونه‌وه) له (عرج) دا كۆ نابنه‌وه، ئینجا واتای
(خواربونه‌وه) بۆ ده‌قه‌كه ناشێت چونكه ئاشكرایه كه ده‌قه‌كه له به‌رزبونه‌وه
به ئاسماندا ده‌دوێت و ئه‌مه‌ش واتای (خواربونه‌وه) دور ده‌خاته‌وه، واته مادده‌ی
(عرج) یان بۆ واتای (به‌رزبونه‌وه) به‌كار دێت یان بۆ واتای (خواربونه‌وه) نه‌ك
بۆ هه‌ردوكیان وه‌كو ئیعجازچیه‌كان به‌نه‌زانی خه‌یاڵی ده‌كه‌ن كه ئه‌مانه ـ
كورد گوته‌نی ـ (خورمژ) یان ده‌وێت كاتێك ده‌یانه‌وێت فرمانی (یعرجون) ئاماژه
بكات بۆ (به‌رزبونه‌وه به خواری)!! به‌ڵكو فرمانی (يعرج) بۆ واتای (ده‌ڕۆن به هێڵی
خوار) یش ناشێت، چونكه ئه‌و فرمانه ته‌نها كرداری (خواربونه‌وه) پێشان ده‌دات،
ئینجا ئه‌و كاته واتای (ظلوا يعرجون) ده‌بێته (به‌رده‌وام هه‌ر خوارده‌بنه‌وه)!!
كه واتایه‌كی نه‌شیاوه.
ه. له قورئاندا جگه له مادده‌ی
(عرج) هه‌ردو مادده‌ی (صعد) [(كأنما يصعد في السماء) (الأنعام: ١٢٥)] و (رقى) [(أو ترقى في السماء)
(الإسراء: ٩٣)] یش به‌كارده‌هێنرێن
بۆ هه‌مان واتای به‌رزبونه‌وه به ئاسماندا، ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه كه هیچ
كاتێك چه‌مكی خواری مه‌به‌ست نه‌بوه.
و. له ته‌فسیره‌كاندا تێگه‌شتنێكی
تریش هه‌یه بۆ ده‌قه‌كه، ئه‌ویش به‌و پێیه كه ده‌قه‌كه ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر ده‌رگایه‌ك
بكه‌ینه‌وه بۆئه‌وه‌ی بێباوه‌ڕان لێیه‌وه سه‌یری ئاسمانه‌كان بكه‌ن و فریشته‌كان
ببینن چۆن سه‌ر ده‌كه‌ون... واته (عروج) ـه كه كاری فریشته‌كانه. بێگومان ئه‌م
تێگه‌شتنه په‌یوه‌ندیی به ئاوه‌ڵده‌ق و باسی فریشته‌كان (لو ما تأتينا بالملائكة) ـه‌وه هه‌یه، له‌گه‌ڵ
ئه‌وه‌شدا بۆ داڕشتنی ده‌قه‌كه ناشێت چونكه باسه‌كه ڕاسته‌وخۆ باسی بێباوه‌ڕه‌كانه
نه‌ك فریشته‌كان، به‌ڵام په‌یوه‌ندیی هه‌یه
به بیرۆكه‌ی خه‌ونه‌كه‌ی یه‌عقوبه‌وه له ته‌وڕاتدا: (.. و خه‌ونێكی بینی: ئه‌وا
په‌یژه‌یه‌ك له‌سه‌ر زه‌وی دانراوه و سه‌ری له ئاسمان ده‌دات، و ئه‌وا فریشته‌كانی
خوایش به‌سه‌ریدا سه‌ر ده‌كه‌ون و دێنه خوارێ) (خولقاندن: ٢٨: ١٢) كه ئه‌مه چه‌مكێكی
نمونه‌یی و ڕیشه‌ییه له‌چاو زۆر چه‌مكی تری (په‌یژه) و (سه‌ركه‌وتن بۆ ئاسمان)
دا [ئه‌م بیرۆكه‌ی په‌یژه‌یه له خه‌ونه‌كه‌ی یه‌عقوبدا (په‌یژه‌كه‌ی یه‌عقوب، به
عیبری "سوله‌م یه‌عه‌قۆڤ" סולם יעקב)؛ ده‌نگوباس و چه‌مك و بیرۆكه‌ی زۆری له‌سه‌ر به‌رهه‌م
هاتوه له كه‌له‌پوری یه‌هودی ـ مه‌سیحیدا، له‌مانه ده‌قێك به ناوی په‌یژه‌كه‌ی
یه‌عقوب Ladder of Jacob
كه ده‌قێكی سیودیپیگرافاییه واته پله‌ی پیرۆزی و كانۆنیبونی به‌ده‌ست نه‌هێناوه
و له لیستی كتێبه پیرۆزه‌كاندا جێی نه‌بوه‌ته‌وه].
په‌یژه‌که‌ی یه‌عقوب
نیگارێک له ژێرخانێکی مردوانی مه‌سیحیه‌وە، سه‌ده‌ی ٤ ز.
نیگارێک له ژێرخانێکی مردوانی مه‌سیحیه‌وە، سه‌ده‌ی ٤ ز.
ئه‌م په‌یژه‌ی سه‌رکه‌وتنه بۆ ئاسمان له خه‌ونه عیبریه‌که‌دا؛ په‌یوه‌ندیی
به شێوه‌ی په‌رستگا و زیققوره‌تی به‌رزی عێراقی دێرینه‌وه هه‌یه، چونكه زیققوره‌ت
به‌رزییه‌كی له‌به‌رچاوی هه‌یه و به‌ره‌و ئاسمان هه‌ڵكشاوه ("زیققوره‌ته‌كه‌ی
بابیل" لهم ڕوه‌وه ده‌نگ‌وباسی زۆری هه‌یه كه ناسراوه به "بورجه‌كه‌ی
بابیل")، ئینجا په‌یژه‌شی هه‌یه به شێوه‌ی پلیكانه له هه‌مو لایه‌كه‌وه
كه په‌رستشكاره‌كان (كه له دواییدا ده‌بنه خواوه‌ند و پاشان فریشته) پێیاندا
سه‌ر ده‌كه‌ون. به‌م شێوه‌یه ئه‌وه‌ی له‌لای خه‌ڵك شارستانێتییه‌كی ئاماده بووه؛
له هزری عیبرانیدا خه‌ونێك بوه!
پلیکانه‌ی زیققوره‌تێك
سه‌باره‌ت به‌و تێگه‌شتنه‌ی تریش
له ده‌سته‌واژه‌ی (سكرت أبصارنا) به‌و پێیه كه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه ده‌ره‌وه‌ی
به‌رگه‌هه‌وا تاریكه و هیچ نابینرێت؛ ئه‌مه ده‌كرێت بیكه‌یت به نمونه‌ی تێگه‌شتنی
داتاشراو و هه‌ڵبه‌ستراو، و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به مه‌به‌ستی ده‌قه‌كه‌وه نیه،
چونكه ـ وه‌كو ڕابورد ـ ده‌قه‌كه گریمانه‌یه بۆ پێشاندانی نكوڵیكردنی بێباوه‌ڕان،
و باسی ئه‌گه‌ری بینینی جیهانی میتافیزیایی ده‌كات، و (سُكِّرَت أبصارُنا) ته‌نها
واتای (چاومان به‌ستراوه) ده‌گه‌یه‌نێت و ڕه‌هه‌ندێكی میتافیزیایی و هزریی هه‌یه
و په‌یوه‌ندیی به نه‌بونی ڕوناكیه‌وه نیه. كاتێك فرمانی (سُكِّرَ) و هه‌روه‌ها
(سُكِرَ) بۆ چاو به‌كار دێت؛ به واتای ئه‌وه نیه كه چاو له‌به‌ر تاریكی شت نابینێت،
به‌ڵكو وشه‌كه ئاماژه ده‌كات بۆ حاڵه‌تی كه‌سێك كه توشی واق‌وڕمان و چه‌واشه‌یی بوه و چاوی به‌سراوه و
وای لێ هاتوه نه‌بینێت، یانی كێشه‌كه له تاریكیی شوێنه‌كه‌دا نیه به‌ڵكو له
توانای بینینی خۆیدایه‌تی یان گوایه هێزێكی نادیار وای لێ كردوه نه‌بینێت یان شته‌كان
وه‌كو خۆیان نه‌بینێت و چاوی ڕه‌شكه‌وپێشكه بكات(١١).. به‌پێی ده‌قه‌كه مه‌به‌ستی
ئه‌م قسه‌یه‌ی (بێباوه‌ڕان) كه ده‌قه‌كه ده‌یخاته سه‌ر زمانیان؛ ئه‌وه‌یه كه
ئه‌گه‌ر گریمان ئه‌و بێباوه‌ڕانه به هێزێكی خوایی به‌رز كرانه‌وه به ئاسماندا
و جیهانی نادیار و فریشته‌كانیان بینی؛ هێشتا هه‌ر نكولی ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن ئه‌وه‌ی
ده‌یبینن ڕاست نیه و چه‌واشه كراون و چاویان ڕه‌شكه‌وپێشكه‌ی كردوه. ئیتر به هیچ
شێوه‌یه‌ك ده‌قه‌كه مه‌به‌ستی ئه‌وه نیه ئاماژه بكات بۆ ئه‌وه‌ی بۆشایی ئاسمان
له ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه‌هه‌وای زه‌وی تاریكه.. ئه‌مه واتایه‌كه هه‌ر به‌زۆرداری
ده‌سه‌پێنرێت به‌سه‌ر ده‌قه‌كه‌دا.
له ڕاستییشدا ته‌نه ئاسمانیه‌كان
له ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه‌هه‌واش ده‌بینرێن، به‌ڵام بۆشایی ئاسمان تاریك دیاره، یانی ئه‌ستێره و هه‌ساره‌كان
دیارن به‌ڵام بۆشاییه‌كانی نێوانیان
تاریكن چونكه ئه‌و بۆشاییه مادده‌یه‌كی ئه‌وتۆی وه‌كو به‌رگه‌هه‌وای لێ نیه ڕوناكیی
ته‌نه ڕوناكه‌كانی ئاسمان په‌رچ بكاته‌وه تا شوێنه‌كه ڕوناك ببێته‌وه.. به‌ڵام گرنگ ئه‌وه‌یه خۆر و ئه‌ستێره‌كان و هه‌ساره‌كان
دیارن ئه‌گه‌ر به تیشكێكی لاواز و پچڕپچڕیش بێت، كه‌واته به‌و شێوه‌یه‌ش نیه كه
ئیعجازچیه‌كان بانگه‌شه‌ی ده‌كه‌ن كه ده‌ڵێن وه‌كو ئه‌وه وایه چاو داخرابێت و هیچ
نه‌بینێت!
ئینجا فرمانی (ظَلَّ) ش زیاتر
واتای (به‌رده‌وامی) ی تێدایه و له هه‌مو قورئاندا (٩ جار) به‌م واتایه به‌كار
هاتوه [(وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَظَلُّوا فِيهِ
يَعْرُجُونَ) (الحجر: ١٤)، (وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى؛ ظَلَّ
وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ) (النحل: ٥٨)، (وَانْظُرْ إِلَى إِلَهِكَ
الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا؛ لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي
الْيَمِّ نَسْفًا) (طه: ٩٧)، (إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ
آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ) (الشعراء: ٤)، (قَالُوا
نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ) (الشعراء: ٧١)، (وَلَئِنْ
أَرْسَلْنَا رِيحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا؛ لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ)
(الروم: ٥١)، (إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى
ظَهْرِهِ..) (الشورى: ٣٣)، (وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ
مَثَلًا؛ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ) (الزخرف: ١٧)، (لَوْ نَشَاءُ؛
لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا، فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ) (الواقعة: ٦٥)]، به‌م پێیه‌ش
(ظَلُّوا فيه يعرجون) له ده‌قه‌كه‌دا یانی (به‌رده‌وام هه‌ر به‌رز بنه‌وه) نه‌ك
به (به ڕۆژدا به‌رز بنه‌وه)، تاكه یه‌ك موفه‌سسیریش به‌م واتایه‌ی دوه‌م لێكی
نه‌داوه‌ته‌وه، هه‌رچه‌ند له لایه‌نی زمانیه‌وه فرمانی (ظَلَّ) ـ بۆ نمونه كه
ده‌وترێت (ظَلَّ يفعل..) ـ به واتای به‌رده‌وامی له كارێكدا ده‌گه‌یه‌نێت كه به
ڕۆژدا ئه‌نجام ده‌درێت، یان به‌ڕێكردنی كاتی ڕۆژ له ئه‌نجامدانی كارێكدا، به‌ڵام زۆرتر واتای (به‌رده‌وامبون له كردارێكدا)
وه‌رده‌گرێت، ئیتر به‌ستنه‌وه‌ی كرداره‌كه به ڕۆژه‌وه زۆر جار سه‌رنج نادرێت و
مه‌به‌ست نیه [ڕاسته بۆ شێوازی "ظَلَّ يفعل.." به‌پێی دابونه‌ریتی
زمانی عه‌ره‌بی بۆ كردارێك نابێت كه له شه‌ودا ئه‌نجام بدرێت، به‌ڵكو بۆ كردارێكی
شه‌و فرمانی "باتَ" به‌كار دێت(١٢).. به‌ڵام ئه‌مه مانای ئه‌وه‌یه نیه كه هه‌ر كاتێك وترا
"ظَلَّ يفعل.."؛ ئیتر به‌ستنه‌وه‌ی كرداره‌كه به كاتی ڕۆژه‌وه مه‌به‌ست
بێت، به‌ڵكو زیاتر به‌رده‌وامیه‌كه مه‌به‌سته]، چونكه واتای بنه‌ڕه‌تیی فرمانی
(ظَلَّ) واتای (به‌رده‌وامبون) ـه.
ئه‌گه‌ریش بڵێین (ظَلُّوا فيه
يعرجون) یانی (به‌درێژایی ڕۆژ به‌و ده‌روازه‌یه‌دا به‌رز ببنه‌وه) وه‌كو هه‌ندێك
له موفه‌سسیره‌كانیش به ڕه‌چاوكردنی ڕاڤه زمانیه‌كه وا ڕاڤه‌یان كردوه؛ هێشتا
ئه‌مه نابێته بنچینه‌یه‌ك بۆ لێكدانه‌وه به‌ناو زانستیه‌كه‌ی ئیعجازچیه‌كان كه
ده‌ڵێن ئاماژه‌یه بۆ تاریكیی بۆشایی ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه‌هه‌وا له ڕۆژیشدا، چونكه
ئه‌وه نه‌ریتێكی قسه‌كردنی مرۆڤه كه كاتێك باسی كردارێك (به‌تایبه‌تی كردارێكی
به‌كۆمه‌ڵ) و به‌رده‌وامبون له‌سه‌ر ئه‌و كاره ده‌كات؛ به‌م شێوه‌یه گوزارشی لێ
ده‌كات كه ده‌ڵێت (به‌درێژایی ڕۆژ وا كرا) یان (به‌و ڕۆژگاره وایان كرد)، كه ئه‌م
جۆره ده‌ربڕینانه ئاماژه بۆ به‌رده‌وامیی كارێك ده‌كه‌ن و ئه‌وه له گوێگر ده‌گه‌یه‌نن
كه ئه‌و كه‌سه‌ی ئه‌و كاره‌ی كردوه كاتی زۆری له‌گه‌ڵ كاره‌كه‌دا بردوه‌ته سه‌ر،
و (ڕۆژ) یش كاتی گونجاوی ئه‌و جۆره كارانه‌یه كه كات و خۆته‌رخانكردن و كاری به‌كۆمه‌ڵی
ده‌وێت. هه‌ر بۆیه كاتێك گوزارش له به‌رده‌وامیی كارێك بكرێت؛ ئاماژه بۆ ئه‌وه
ده‌كرێت كه ڕۆژگاری ئه‌و كه‌سه‌ی گرتوه‌ته‌وه. ئیتر ئه‌مه ده‌ربڕینێكه و نابێته
بنچینه‌یه‌ك بۆ به‌ستنه‌وه‌ی كرداره‌كه به كاتی ڕۆژه‌وه به‌تایبه‌تی.
كه‌واته ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ی
ده‌قی (فظَلُّوا فيه يعرجون...) به (به‌رزبونه‌وه له ڕۆژدا) و به ئاماژه بۆ
تاریكیی بۆشایی ده‌ره‌وه‌ی به‌رگه‌هه‌وای زه‌وی له ڕۆژیشدا؛ ته‌نها خراپ تێگه‌شتنێكی
زه‌قه! به‌ڵكو شێواندنێكی ئه‌نقه‌ستیشه له‌لایه‌ن ئیعجازچیه‌كانه‌وه.
له كۆتاییدا ده‌ڵێم: ئیعجازچیه‌كان
سه‌رقاڵیان كردوین به لێكدانه‌وه هه‌ڵه‌كانیان بۆ ده‌قه ئیسلامیه‌كان و ئیعجازه
وشكه‌كه‌ڵه‌كانیان كه بۆیان ساز ده‌كه‌ن. ترسم هه‌یه هه‌تا ئه‌م هه‌ڵانه‌یان بۆ ڕاست
ده‌كه‌ینه‌وه و ئه‌م فێڵانه‌یان
ئاشكرا ده‌كه‌ین و واتا و چه‌مكی ڕاسته‌قینه‌ی ده‌قه‌كان ڕون ده‌كه‌ینه‌وه؛ شه‌مه‌نده‌فه‌ری
نوێگه‌ری به‌جێمان بهێڵێت!
ئه‌و ئیعجازچیانه به‌م لێكدانه‌وه
هه‌ڵه و ئیعجازه وشكه‌كه‌ڵه‌كانه په‌رژینێكیان به‌ده‌وری خودی ده‌قه‌كاندا
دروست كردوه، هه‌تا به‌م شته لاوه‌كیانه‌وه سه‌رقاڵ ببین و نه‌مانپه‌رژێته سه‌ر
ڕه‌خنه‌گرتن له واتای ڕاسته‌قینه‌ی ده‌قه‌كان كه ئه‌وان سورن له‌سه‌ر شاردنه‌وه‌یان
و پاراستنیان.
به‌ڵام ئێمه هه‌وڵ ده‌ده‌ین هه‌ر له‌گه‌ڵ به‌تاڵكردنه‌وه‌ی لێكدانه‌وه
هه‌ڵه‌كانیان و ئیعجازه سازكراوه‌كانیان؛ قسه له‌سه‌ر ڕه‌گ‌وڕیشه و به‌های مرۆیی و فیكری و مێژویی خودی
ده‌قه‌كان و واتا بنچینه‌ییه‌كانیش بكه‌ین. وه‌كو لهم بابه‌ته‌دا كه هه‌م لێكدانه‌وه
به‌ناو زانستیه‌كه‌مان هه‌ڵ‌وه‌شانده‌وه
هه‌م تیشكێكمان خسته سه‌ر ڕه‌گ‌وڕیشه‌ی
چه‌مكه‌كانی (ده‌روازه‌ی ئاسمان) و (به‌رزبونه‌وه بۆ ئاسمان).
په‌راوێز:
(١) بڕوانه:
بوكاي، موريس، التوراة
والإنجيل والقرآن والعلم. ترجمة: الشيخ حسن خالد. المكتب الإسلامي، بيروت ـ
دمشق. الطبعة الثالثة، ١٩٩٠. ص‌ص. ٢٠٤، ٢٠٥.
المدرس، علاء الدين، الظاهرة
القرآنية والعقل، دراسة مقارنة للكتب المقدسة. مطبعة العاني، بغداد، الطبعة
الاولى، ١٩٨٦. ص‌ص. ٢٣١، ٢٣٢.
الفندي، د. محمد جمال الدين،
الله والكون. الهيئة المصرية العامة للكتاب، ١٩٧٦. ص‌ص. ٤٠٠، ٤٠١.
سويد، محمد، الإسلام وغزو
الفضاء. المطبعة الحديثة، زحلة. ص‌ص. ٢٢، ٢٣.
(٢) الماجدي، خزعل، متون سومر،
الكتاب الأول. الأهلية، عمان. الطبعة الأولى، ١٩٩٨. ص. ٣٥٢.
الماجدي، خزعل، بخور الآلهة،
دراسة في الطب والسحر والأسطورة والدين. الأهلية، عمان، الطبعة الأولى، ١٩٨٨. ص. ٣١٣.
(٣) دالي، ستیڤاني، أساطير من بلاد ما بين
النهرين. ترجمة: د. نجوى نصر. دار جامعة أكسفورد للنشر، ١٩٩١. ص‌ص. ٢١٠، ٢١٢، ٢١٣،
٢٢٢، ٢٢٤، ٢٤٣.
السواح، فراس، مغامرة العقل
الأولى، دراسة في الأسطورة، سوريا وبلاد الرافدين. دار الكلمة، بيروت، الطبعة
الرابعة، ١٩٨٥. ص. ١٩٤.
قاشا، الأب سهيل، أثر الكتابات
البابلية في المدونات التوراتية. بيسان، بيروت، الطبعة الأولى، ١٩٩٨. ص‌ص. ١٦٧ ـ ١٧٠.
الحوراني، وداد، رحلة إلى
الفردوس والجحيم في أساطير العراق القديم. دار الشؤون الثقافية العامة، بغداد،
الطبعة الأولى، ١٩٩٨. ص‌ص. ٣٨ ـ ٤٢.
الأحمد، د. سامي سعيد، قصص
تراثية من حضارات الوطن العربي. مجلة (التراث الشعبي)، العددان (٧، ٨)، ١٩٨٤. ص. ١٩٣.
(٤) جمهورية أفلاطون. ترجمة: حنا خباز. مكتبة
النهضة ـ بغداد، الطبعة الأولى، ١٩٨٣. ص‌ص. ٢٨٣، ٢٨٤.
(٥) بڕوانه:
The Cambridge Ancient History. Edited by I. E. S. Edwards, C. J. Gadd and
N. G. L. Hammond. 1971. Volume 1, Part 1: Prolegomena
and Prehistory. P. 150.
صدقة، جان، رموز وطقوس، دراسات
في الميثولوجيا القديمة. رياض الريس للكتب والنشر، لندن، ١٩٨٩. ص‌ص. ٧٠، ٨١.
سوسه، د. أحمد، تأريخ حضارة
وادي الرافدين. دار الحرية للطباعة، بغداد، ١٩٨٦. جـ. ٢، ص. ٣٢١.
الشوك، علي، ملامح من تأريخ
العراق القديم ـ الحلقة الأولى. مجلة (الثقافة الجديدة)، العدد (٢٦٥)، ١٩٩٥. ص. ٧٨.
پارو، أندریه، برج بابل.
ترجمة: جبرا ابراهيم جبرا. دار الحرية للطباعة ـ بغداد، ١٩٧٩. ص‌ص. ٤٨، ٤٩.
(٦) بڕوانه:
مقاتل
بن سليمان، تفسير مقاتل بن سليمان. تحقيق:
عبد الله محمود شحاته. دار إحياء التراث، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٣ هـ. جـ. ٢،
ص. ٤٢٥: (يقول: فمالوا [= فما زالوا] في الباب يصعدون). لێرەدا "فما زالوا" ڕاڤه‌ی "فظلوا" ە به‌ڵام به هه‌ڵه نوسراو‌ته‌وە و بوه به "فمالوا"! ئیتر "في الباب" یش ڕاڤه‌ی "فیه" ـه و "يصعدون" یش ڕاڤه‌ی "يعرجون" ـه.
الطبري،
جامع البيان في تأويل القرآن. تحقيق: أحمد محمد شاكر. مؤسسة الرسالة. الطبعة
الأولى، ٢٠٠٠. جـ. ١٧، ص. ٧٣: (وأما قوله "يعرجون" فإن معناه: يرقون فيه
ويصعدون، يقال منه: عرج يعرج عروجا إذا رقى وصعد).
النسفي،
مدارك التنزيل وحقائق التأويل. تحقيق وتخريج: يوسف علي بديوي. مراجعة وتقديم: محيي
الدين ديب مستو. دار الكلم الطيب، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٩٨. جـ. ٢، ص. ١٨٥:
("فظلوا فيه يعرجون": يصعدون).
ابن
كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. دار طيبة للنشر والتوزيع.
الطبعة الثانية، ١٩٩٩. جـ. ٤، ص. ٥٢٨: (يخبر تعالى عن قوة كفرهم وعنادهم ومكابرتهم
للحق: أنه لو فتح لهم بابا من السماء، فجعلوا يصعدون فيه، لما صدقوا بذلك).
القرطبي،
الجامع لأحكام القرآن. تحقيق: أحمد البردوني، إبراهيم أطفيش. دار الكتب المصرية،
القاهرة. الطبعة الثانية، ١٩٦٤. جـ. ١٠، ص. ٨: ("يعرجون": من عرج يعرج
أي صعد. والمعارج: المصاعد. أي: لو صعدوا إلى السماء).
البيضاوي،
أنوار التنزيل وأسرار التأويل. تحقيق: محمد عبد الرحمن المرعشلي. دار إحياء التراث
العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٨ هـ. جـ. ٣، ص. ٢٠٨: ("فظلوا فيه
يعرجون": يصعدون إليها ويرون عجائبها).
(٧) بۆ نمونه، بڕوانه: ابن
منظور، لسان العرب. دار صادر، بيروت. الطبعة الثالثة، ١٤١٤ هـ. جـ. ٢، ص. ٣٢٢.
مادة (عرج): (والمَعْرَج: المَصْعَد. والمَعْرَج: الطَّرِيقُ الَّذِي تصعَد فِيهِ
الْمَلَائِكَةُ. والمِعْراج: شِبْهُ سُلَّم أَو دَرَجة تعْرُج عَلَيْهِ الأَرواح
إِذا قُبِضت... والمِعْراج: السُّلَّم؛ وَمِنْهُ لَيْلَةُ المِعْراج.. والمَعارِج:
المَصاعد؛ وَقِيلَ: المِعْرَاج حَيْثُ تصعَد أَعمال بَنِي آدَمَ..).
(٨) (ابن هشام) ده‌یگێڕێته‌وه.
بڕوانه:
ابن هشام، السيرة النبوية.
تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد. شركة الطباعة الفنية المتحدة. جـ. ٢، ص. ٣٦: (لما فرغت مما كان في بيت المقدس؛ أُتيَ
بالمعراج، ولم أر شيئا قط أحسن منه..).
(٩) دالي، أساطير من بلاد ما
بين النهرين. ص‌ص. ٢٠٤، ٢١٠، ٢١٤.
(١٠) بڕوانه:
الراغب الأصفهاني، المفردات في
غريب القرآن. تحقيق: صفوان عدنان الداودي. دار القلم ـ الدار الشامية، دمشق ـ
بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٢ هـ. ص. ٥٥٧:
(العُرُوجُ: ذهابٌ في صعود... وعَرَجَ
عُرُوجاً وعَرَجَانًا: مشى مشيَ العَارِجِ أي: الذاهب في صعود).
(١١) ده‌رباره‌ی فرمانی
(سُكِرَ) و (سُكِّرَ) و ده‌سته‌واژه‌ی (سُكِّرت أبصارنا) له ده‌قه‌كه‌دا، بڕوانه:
ابن منظور، لسان العرب. جـ. ٤، ص. ٣٧٤. مادة (سكر).
(١٢) ده‌رباره‌ی واتا و به‌كارهێنانی فرمانی
(ظَلَّ)، بڕوانه: ابن منظور، لسان العرب. جـ. ١١، ص. ٤١٥. مادة (ظلل).
