بیناسازیی پەرستگا، لەنێوان ئیسلام و ئایینە دێرینەكاندا

بیناسازیی پەرستگا
لەنێوان ئیسلام و ئایینە دێرینەكاندا
منارە و گومەزی مزگەوت بە نمونە
و
سەرەتایەكی کورت دەربارەی چوكپەرستی لە كولتورە دێرینەكاندا 

 
 (ئەم لێکۆڵینەوەیە لە بنەڕەتدا لە ٩ / ٢٠٠٨ بڵاو کراوەتەوە)

سەروەر پێنجوێنی

ئایینی ئیسلام، لە جیهانی هاوچەرخدا، بە هەندێك دیمەن و شێوازی بیناسازیی پەرستگاكانی جیادەبێتەوە كە هەڵ‌دەگرن توێژینەوەیەكی مێژویی-ئەنترۆپۆلۆجیاییان لەسەر بكرێت، لەوانە: (مانگ و ئەستێرە)، هەروەها (منارە) و (گومەز)، و هەندێكی تر (وەكو: تاقی كەوانەیی كە هەمان شێوەی منارە و گومەزە بەڵام بە چاڵی!). سەبارەت بە مانگ و ئەستێرە (یان مانگ بەتەنها وەكو كورتكراوەیەك)؛ ئاشكرایە كە وەكو هێمایەكی سەرەكیی ئیسلام دەركەوتوە و، دەگەڕێتەوە بۆ پیرۆزیی مانگ و بەخوابونی لە كولتوری عەرەبیی پێش ئیسلامدا (مانگ لە ئایینی [یان ئایینەكانی] عەرەبی پێش ئیسلامدا وەكو خواوەندێكی نێر گەورەترین و دیارترین خواوەند بوە و بە گەلێك شێوە و ناو هەبوە، و پاشماوەی ئەوە لە ئیسلامدا ماوەتەوە)، لەگەڵ‌ پیرۆزی و بەخواكردنی هەسارەی (زوهەرە) كە ـ دوای مانگ ـ درەوشاوەترین تەنی ئاسمانیە لە شەودا، بۆیە پەیوەست بوە بە مانگەوە و وەكو (مانگ و ئەستێرە) یەك دەنوێنرێن، لە كولتوری عەرەبیی پێش ئیسلامیشدا زوهەرە خواوەند بوە لە شێوەی خواوەندی مێی (ئەل‌عوززا) دا. ئەمە سەبارەت بە مانگ و ئەستێرە.. بەڵام سەبارەت بە (منارە) و (گومەز)؛ هەوڵی لێكدانەوە و دۆزینەوەی ڕیشە و باكگراوندیان پرسیاری قەدەغە و ئەندێشەی (بڤە) دەهێنێتە كایە لە كۆمەڵگای ئیسلامیدا، چونكە لە جیهانی فیكریی مرۆڤی موسوڵماندا ئەو شێوازە بیناسازیانەی مزگەوت وەكو بەشێك لە هێما ئیسلامیەكان و پیرۆزیەكان تەماشا دەكرێن، و ئەو ڕاستیە لەبەر چاو ناگیرێت كە بیناسازی (ی پەرستگا) بەگشتی بەشێكە لە كەلەپور و قۆناغی شارستانی و دەگونجێت هەمو كاتێك پەیوەندیی جەوهەری و توند‌وتۆڵی بە بیروباوەڕی نوێوە نەبێت و پاشماوەی كولتور و بیروباوەڕێكی كۆنی تێدا بێت كە لەگەڵ‌ بیروباوەڕی نوێدا هەماهەنگیی نەبێت. بەتایبەتی كاتێك لە باكگراوندی (منارە) و (گومەز) قسە دەكرێت و دەكۆڵرێتەوە؛ ئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەیە تەواو نامۆیە بەو مەبەستەی كە مرۆڤی موسوڵمان هەستی پێ‌ دەكات و بیری لێ‌ دەكاتەوە بۆ (منارە) و (گومەز) ی مزگەوتەكەی، ئەوەی موسوڵمان بیری لێ‌ نەكردوەتەوە ئەوەیە شێوەی ئەو منارە و گومەزە لە شێوەی ئەندامی زاووزێی مرۆڤەوە هاتبێت..! ئەوەی قوڕەكە خەستتر دەكاتەوە؛ شێوازی خستنەڕو و باسكردنی ئەو ئەنجامی لێكۆڵینەوە نوێیەیە.. بۆ نمونە: هەرچەند ئێمەمانان هەرزو بەدوای بابەتەكەدا چوین و توێژینەوەی زانستیی بەپێزمان لەسەری خوێندوەتەوە (وەكو كتێبی: "الجنس فی التوراة وسائر العهد القدیم" ی توێژەری میسری "شەفیق مەققاڕ") و هەوڵیشمان نەداوە بە پەلەپڕوزێ‌ و بۆ وروژاندنی ڕای گشتی بابەتەكە بەناكامی بخەینەڕو؛ بەڵام لە ناوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا ڕەنگە ئەو نوسەرەی كە یەكەم جار بابەتەكەی وروژاندوە (مەریوان هەڵەبجەیی) بوبێت.. ناوبراو هەرچەند ڕەخنەگرێك و نوسەرێكی بواری بابەتە ئیسلامیەکانە؛ بەڵام بایەخی تەواو نادات بە (پێگەیاندن) و (كوڵاندن) ی بیرۆكە و نوسینەكانی، جگە لەوەش شێوازی خستنەڕو و باسكردنی لە وروژاندن و ئیستیفزاز بەدور نیە، سەرباری هەمویشی یەكاڵاكردنەوەی ئەو جۆرە بابەتە كە پەیوەندیی بە كولتوری دێرینی مرۆڤەوە هەیە؛ پێویستیی بە شارەزایی و ئاگایی زۆر و میتۆدی زانستی هەیە.. بۆیە كاتێك ناوبراو ئەو بابەتەی وروژاند؛ ئەنجامەكەی ڕێك‌وڕاست ئەوە بو: (منارە) ی مزگەوت لە ئەندام (چوك) ی پیاوەوە هاتوە! ئەمە كە خستنەڕو و لێدوانێكی زۆر ساكار و كاڵ‌‌وكرچە و لە ڕوی زانستییشەوە ناتەواوە. لەبەرامبەریشەوە ڕوبەڕوبونەوەی خەڵكی ئایینپەروەر بە هەمان شێوە ساكارتر و كاڵ‌‌وكرچتر بو، بۆ نمونە: (مەلا كرێكار) هەڕەشەی لە مەریوان هەڵەبجەیی كردبو بەو پێیە كە "قبوڵ‌ ناكات مەریوان مزگەوتەكەی ئەو بە چوكی خۆی بچوێنێت"! بڕوانە چۆن بابەتێكی ئەكادێمیایی وەكو مێژوی بیناسازیی ئایینی لە ڕێگەی خستنەڕوی بازاڕیانەوە دەبێتە كەرەستەی شەڕەقسەی بێمانا و ڕوبەڕوبونەوەی شەخسی!

دیمەنەكانی بیناسازیی پەرستگای ئیسلامی 
و كێشەی لێكدانەوەی ڕواڵەتی
دەمێكە، بەدور لە توێژینەوەی زانستییش، لە ناوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا، چەند لێكدانەوە و بۆچونێك هەن دەربارەی باكگراوندی (منارە) و (گومەز) ی مزگەوت:
ـ لێكدانەوەیەك [وەكو لە نوسینی (مەریوان هەڵەبجەیی) دا سەرنج دەدرێت) دەڵێت: شێوەی (منارە) لە شێوەی چوكی پیاوەوە هاتوە، و ئەمەش دەكاتە دیمەنێكی یەكانگیربونی (ئایین) و (سێكس) و هاوتابونی (ژیانی ئایینی) و (ژیانی سێكسی) لە ئایینێكی وەكو ئیسلامیشدا.
ـ لێكدانەوەیەكی تر، كە لە بیركردنەوەی میللیەوە نزیكترە، دەڵێت: منارە لە شێوەی چوكی پیاوەوە هاتوە، و گومەزیش لە شێوەی گونەوە هاتوە، بەم پێیەش دیمەنەكە تەواوی دەرەوەی كۆئەندامی زاو‌وزێی پیاو دەنوێنێت!
ـ لێكدانەوەیەكی تر، كە لە بیركردنەوە و تێڕوانینی ئەدەبیەوە نزیكترە و هەندێك ئەدیب كاریان لەسەر كردوە، دەڵێت: گومەز بەتایبەتی هێمای مەمكی ژنە! بەم پێیەش گوایە منارە و گومەز پێكەوە دەبنە هێمای هەردو ڕەگەزی نێر و مێ‌ پێكەوە لە یەك دیمەندا.
هەڵەی یەكەمی ئەم لێكدانەوانە ئەوەیە كە ئەوانە باس لە منارە و گومەزی مزگەوت دەكەن، لە كاتێكدا ئەو باكگراوند و ڕەگ‌وڕیشانە دەگەڕێنەوە بۆ پەرستگاكانی ئایینە فرەپەرستیەكانی كۆمەڵگا كۆنەكان.. واتە مەبەست و ناوەڕۆك و واتایەكی كۆمەڵگا و كولتورێكی كۆن دەبەخشنە بابەتێك لە كۆمەڵگایەكی نوێدا لەسەر بنەمای لێكچونی شێوە. ئێستە مزگەوت لە ئیسلامدا بە هەر شێوازێكی بیناسازیەوە بێت؛ تەنها هێمایە بۆ ڕۆحانیەت و ئاسمانیبون و تامەزرۆیی ڕۆحی و ملكێشان بەرەو ئاسمان و چاوبڕین لە جیهانی خواوەند، كاتێك ـ بەبێ‌ هیچ پێشینەیەكی بیركردنەوە ـ لە منارەی مزگەوت دەڕوانیت؛ تەنها بەرزبون و هەوڵی دەربازبون لە نزمیی ژیانی ڕۆژانەی سەرزەوی بەرەو ئاسمان دێتەوە یادت، كاتێكیش لە گومەزی مزگەوت سەرنج دەدەیت ـ ئەگەر پێشتر بیركردنەوەیەكی تایبەتیت دەربارەی نەبوبێت ـ؛ تەنها وا هەست دەكەیت ئەو گومەزە گەردونێكی بچوككراوەیە و دابەزێنراوە، وا هەست دەكەیت هەر گومەزی ئاسمانە و لە مرۆڤ نزیك كراوەتەوە دوای ئەوەی دەستی بە گومەزی ئاسمان ناگات (لە بیناسازیی زیققورەتیشدا لە عێراقی كۆندا كە ئەویش هەر بیناسازییەكی ئایینیە، مەبەستێكی هاوشێوە هەیە: چینەكانی زیققورەت لاساییكردنەوەی چینەكانی ئاسمانن [ئەگەر هەندێك زیققورەت سێ‌ چین بن (وەکو ئەوانەی سەردەمی شومێری) و هەندێكیش حەوت چین بن (وەکو ئەوانەی سەردەمی ئاشوری و کەلدانی)؛ ئەوا لەبەر ئەوەیە كە چینەكانی ئاسمانیش هەندێك جار بە سیان و هەندێك جار بە حەوت دانراون! و هەر چینێکیش ئاماژەی دەکرد بۆ یەکێک لەو تەنە ئاسمانیە دیار و پیرۆزانەی دەپەرستران بەو پێیەی هەر یەکەیان لە چینێکی ئاسماندایە و هەر ئەمەش سەرچاوەی بیرۆکەی حەوت چینەکەی ئاسمانە بەو پێیەی هەر چینێک تایبەتە بە یەکێک لەو حەوت خواوەند/تەنە ئاسمانیە، و هەر چینێکیش لە چینەکانی زیققورەتەکە ـ وەکو هێرۆدۆت دەگێڕێتەوە دەربارەی زیققورەتی سەردەمی کەلدانی ـ بە ڕەنگێک ڕەنگ دەکرا کە هێمایە بۆ ئەو خواوەند/تەنە ئاسمانیەی کە لەو چینەدایە لە ئاسمان: ئیتر چینی یەکەم ڕەش بو وەکو هێمایەک بۆ کەیوان (زحل)، و چینی دوەم سپی بو کە هێما بو بۆ خواوەند عیشتار (زوهەرە)، و چینی سێیەم سور بو وەکو هێمایەک بۆ خواوەند مەردوک (موشتەری)، و چینی چوارەم شین بو کە هێما بو بۆ عوطارید، و چینی پێنجەم سوری ئاڵ "قرمزي" بو کە هێما بو بۆ مەریخ، و چینی شەشەمیش زیوی بو وەکو هێمایەک بۆ خواوەند ناننا یاخود سین (مانگ)، و چینی حەوتەمیش کە دوایین و بەرزترینە بە ڕەنگی زێڕین بو کە هێما بو بۆ خواوەند شەمەش (خۆر)]، هەر چینێكی زیققورەت ئاسمانێك لە حەوت ئاسمانەكە دەنوێنێت، لوتكەی زیققورەتیش لەسەروی حەوت چینەكەوە كە ژورێكی تایبەتیە و بە بارەگایەكی كاتیی جارجارەی خواوەند دانراوە؛ هەر لاساییكردنەوەی بارەگای خواوەندی ئاسمانە لە سەروی حەوت ئاسمانەكەوە، هەروەكو پلیكانەی زیققورەت كە چینەكان بە یەك دەگەیەنێت و دەگاتەوە بە لوتكە؛ سەرچاوەیەكی بیروباوەڕەكانی ڕێگە و دەروازەكانی ئاسمان و پلیكانەی سەركەوتنە بۆ ئاسمان. هەمیشەش مرۆڤ عەوداڵی دابەزاندنی ئاسمان بوە بۆ سەر زەوی. لە هەمان کاتیشدا بنکەی زیققورەتەکە چوارلا بو بۆ ئەوەی ببێتە هێمای هەر چوار لای بونەوەر، بەم شێوەیە زیققورەت هەمو گەردونی دەنواند و زەویی بە ئاسمانەوە دەبەستەوە)، بەتایبەتی كە دەبینیت وردەكاری و نەخشەسازیی گومەز لەناوەوە هەر لاسایی ئاسمان دەكاتەوە: بەزۆری لەناوەوە ڕەنگی شینی ئاسمانیی دەدرێتێ‌ و جگە لەوەش كریستاڵ‌ و گڵۆپ و چل‌چرای پێدا شۆڕ دەكرێتەوە وەكو لاساییكردنەوەی خۆر و ئەستێرەكانی ئاسمان.
  
ناوەوەی گومەزی مزگەوتێکی ئیسلامی
دیارە لە خۆڕایش نیە كە مزگەوت ناودەنرێت "ماڵی خوا"، چونكە هەمو پەرستگا و مزگەوتێك بە شێوەیەك لە شێوەكان شوێنی ئامادەبونی خواوەندە بە واتایەك لە واتاكان، بۆیە سروشتیە كە لە بیناسازیەكەیدا لاسایی (ئاسمان) دەكرێتەوە كە بەپێی كولتوری ئایینی بارەگای خواوەندی گەورە یان خواوەندە بەرز و ئاسمانیەكانە. بەگشتی مزگەوت لە ئیسلامدا، وەكو لاساییكردنەوەیەكی جیهانی خوا (ئاسمان) و جیهانی مرۆڤ (زەوی) وایە، بۆیە گومەز و بنمیچەكەی لەناوەوە ئاسمان دەنوێنێت، زەمینەكەیشی سەرزەوی دەنوێنێت [ڕەنگە ئەمە كلیلی ئەو نهێنیەش بێت كە: بۆچی بنمیچ و گومەز و منارەی مزگەوت زۆر بەرز دەكرێتەوە و ئەم بەرزكردنەوەیەش زۆر بایەخی پێ‌ دراوە لە کاتێکدا لە ڕوانگەی پێداویستی و پێویست‌بونەوە وەکو زێدەمەسرەفێک دێتە پێش چاو.. دیارە نهێنیی بابەتەكە ئەو هەڵكشانەیە بەرەو ئاسمان یان لاساییكردنەوەی ئاسمانە لە هەڵكشانیدا. لە قورئانیشدا ئاماژەیەك هەیە بۆ "بەرزكردنەوە" ی ماڵەكانی خوا كە مەبەست مزگەوتەكانن كە دەڵێت: (...فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ..) (النور: ٣٦) واتە: "لە ماڵانێکدا کە خوا فەرمانی داوە بەرز بکرێنەوە"، هەرچەند ئەم "بەرزكردنەوە" یە لێرەدا ـ بەپێی شێوازی عەرەبی و هەروەها تەفسیر كە لە بنەڕەتدا لێكدانەوەی (موجاهید) ە ـ مەبەست بنیاتنانە، چونكە چونكە بناتنانی ماڵێك؛ لە هەمان كاتدا بەرزكردنەوەی دیوارەكانیەتی. وەكو ئەو دەقە قورئانیەی تر كە دەڵێت: (وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ) (البقرة: ١٢٧). لە هەمان كاتیشدا بەپێی لێكدانەوەیەكی تر ـ كە لە (حەسەنی بەصڕەیی) ـەوە هاتوە ـ مەبەست لەم "بەرزكردنەوە" ی "ماڵەكانی خوا" بەرزڕاگرتن و مەزنكردنە].
منارەی مزگەوتێک لە یەمەن
ئەمانە ئەو واتا و سێبەرە واتایانەن كە ئێستە لە ئیسلامدا مزگەوت و بیناسازیی مزگەوت هەنی. ئەمانە ئەو واتایانەن كە موسوڵمان بیریان لێ‌ دەكاتەوە و ئەو كەشە زیهنی و دەرونیەن كە موسوڵمان لە مزگەوتدا بۆی دروست دەبێت. ئیتر ئەگەر منارە و گومەز وەكو داب‌ونەریتی بیناسازیی ئایینیی چەند هەزار ساڵی ڕابردو واتایەكی تریان هەبوبێت و شێوەكەیشیان لەو واتایەوە هاتبێت؛ هێشتا ئەوە نابێتە بنچینە و بەڵگەی ئەوەی وا دابنێین كە منارە و گومەزی مزگەوت لە ئیسلامدا ئەو واتا و هێماسازیە سێكسیەیان هەیە.. چونكە هەمیشە چەندە (شێوە) گرنگە؛ زیاتریش لەوە مەبەست و ناوەڕۆك و واتا گرنگە.. ڕەنگە مەبەستێكی تایبەتی شتێك و شێوەی ئەو شتە بهێنێتە كایەوە، بەڵام دواتر ئەو شتە دەمێنێتەوە و مەبەستە كۆنەكە كاڵ‌ دەبێتەوە و دەبێت بەژێرەوە و، ئەو شتە بە مەبەست و ناوەڕۆكێكی زیهنی و دەرونیی نوێ‌ پڕ دەكرێتەوە. جا هەرچەند شێوەی ئەو شتە مەبەستە كۆنەكە بیر بخاتەوە؛ ئەمە نابێتە بەهانەی ئەوەی ئەو مەبەست و واتا كۆنە بەسەر بەكارهێنان و بایەخپێدانی نوێی ئەو شتەدا بسەپێنرێت [بۆ نمونە: پێم وایە هەر یەكە لە (بازنە) كە ئەڵقەی قۆڵە و (گوارە) كە ئەڵقەی گوێیە و (لوتەوانە) كە ئەڵقەی لوتە و (خرخاڵ‌) كە ئەڵقەی لاقە و (ملوانكە) كە كۆتی ملە؛ هەمویان لە بنەڕەتدا پاشماوەی ڕژێمی كۆیلایەتیی كۆنن و ئەو خشڵانە لە قۆناغێكدا خشڵی جیاكەرەوەی كەنیزەكان بون (ئەگەرچی پێش ڕژێمی كۆیلایەتییش مرۆڤ هەمیشە خشڵ‌ ـ بۆ نمونە؛ ملوانكە ـ ی بە خۆیەوە كردبێت)، بەڵام ڕەوا نیە من ئەم مەبەستە كۆنە بەسەر بەكارهێنانی ئێستەی ئەو خشڵانەدا بسەپێنم. نمونەیەكی تر دەربارەی (لوتەوانە): ڕیشە و پێشینەیەكی كۆنی لوتەوانە ئەو ئەڵقەیەیە كە وەكو خشڵێك و نیشانەیەك كراوەتە لوتی كۆیلەوە لە كۆمەڵگاكانی ڕژێمی كۆیلایەتیدا، بەڵام ڕیشەیەكی لەوە كۆنتر ئەو ئەڵقە یان كەوان یان تێپەڕەیە كە لە تەختە یان ئێسك و كەڵبەی گیاندار یان عاجە و دەكرێتە لوت، و لەناو خێڵە بەراییەكاندا باوە، بەو نیاز و بیروباوەڕەوە كە لوت شوێنی هات‌وچوكردنی ڕۆحە (بەو پێیەی ڕۆحیش هەوایەكی جوڵاوە و وەكو هەناسە وایە) و ئەوان بەو شتە ناقۆڵایە ڕۆحە پیس و خراپەخوازەكان دەترسێنن بۆ ئەوەی لە ڕێگەی لوتیانەوە نەچنە جەستەیانەوە!
 
پیاوێک لە گەلەخێڵی دانی (گینیای نوێی خۆرئاوا)،
بە لوتەوانەیەکەوە لە کەڵبەی بەرازی کێوی
هەر ئەمە گەشەی كردوە و بوەتە ئەو لوتەوانەیەی كە ئێستەش هەیە و خشڵێكە و جوانكارییەكە، ئیتر ڕەوا نیە ئەم لوتەوانەیەی كە ئێستە هەیە بەو مەبەست و باوەڕە كۆنە لێك‌بدرێتەوە كە هەر لە بیریش چوەتەوە، با لە شێوەشدا لێكچون هەبێت، گرنگ ئەوەیە مەبەست و نیاز و فرمانەكەی گۆڕاوە]. ڕاستە كە شێوەی هەردو منارە و گومەز لە شێوەی ئەندامی نێرینە دەچێت (وەكو لە وێنەكانیشەوە دیارە)، و ئەوەش ڕاستە كە یەكەم جار ئەو شێوازەی بیناسازیی پەرستگا كاتێك چەند هەزار ساڵێك لەمەو پێش یەكەم جار هاتوەتە كایە؛ ڕاستەوخۆ نواندن و پیرۆزكردن و نمایشكردنی ئەندامی پیاو بوە (وەكو دواتر كورتە مێژویەكی لێ‌ باس دەكەین و ڕەگ‌وڕیشە و گەشەكردنەكەی ڕون دەكەینەوە)، بەڵام لەگەڵ‌ ئەوانەشدا لێكدانەوەی منارە و گومەزی مزگەوت لە ئیسلامدا بەو پێیە كە نواندنی ئەندامی نێرینەن؛ كارێكی هەڵە دەردەچێت لە ڕوی زانستیەوە، چونكە بە هیچ شێوەیەك لە بیری ئایینیی ئیسلامیدا بەو شێوەیە بیر لە منارە و گومەز ناكرێتەوە، و تەنها شێوازێكی بیناسازیی مزگەوتن كە پیرۆزی و بایەخێكیان لە ویژدانی ئایینیدا پەیدا كردوە و بونەتە داب‌ونەریتێك بۆ دروستكردنی مزگەوت، و بایەخەكەیشیان تەنها لەوەوە دێت كە داب‌ونەریتن و كۆنینەن و لە نەستی مرۆڤی ئایینداردا واتایەكی ڕۆحییان هەیە.. ئیتر موسوڵمان ئاگای لەو ڕەگ‌وڕیشە هەرەكۆنە نیە كە منارە و گومەز هەیانە، لەبەر ئەوە لێكدانەوەی ئەو پراكتیسە ئیسلامیە بەو واتا سێكسیە؛ واقیعی نیە و سەركەوتو نیە. بەتایبەتی كاتێك هەندێك كەس منارە و گومەزی مزگەوت بەو هێماسازیە سێكسیە لێك‌دەدەنەوە؛ ئەوە دەكەنە خوێندنەوەیەك بۆ هەڵوێستی ئەو ئایینە بەرامبەر سێكس و بەڵگەیەك بۆ یەكانگیربونی ئایین و سێكس.. ئەم جۆرە لێكدانەوەیەش لە جێی خۆیدا نیە، چونكە ـ وەكو وتمان ـ ئەو واتایە لە بیر و سایكۆلۆجیای ئایینی (ی ئیسلامی) دا بیری لێ‌ ناكرێتەوە.. چونكە شتێكی ئاشكرایە كە ئیسلام لە بابەتی ئەو ئایینە سروشتیانە نیە كە سروتی بەپیتیی سروشتیان هەیە بۆ پەرستشی ئەو خواوەندە نێر و مێیانەی كە بەپیتیی سروشتیان بەدەستە.. بەڵكو ئیسلام گەشەكردنێكی ئەو ئاڕاستە یەكتاپەرستیەیە كە لە ئایینی یەهودیی گەشەكردودا سەری هەڵ‌داوە و هەوڵی داوە ئەو پێشینە كۆنەی ئایینی یەهودی كوێر بكاتەوە و بەتەواوی دایبپچڕێت لە ئایینی كەنعانی و پەرستشە سروشتیەكانی (واتە ئەو پەرستشانەی پەیوەستن بە بەپیتیی سروشتەوە). تەنها دەكرێت ئەو لێكدانەوەیەی بۆ بكرێت كە ئیسلامیش بەتەواوی دانەپچڕاوە لە ئایینە دێرینەكان و لەو شێوازی بیناسازیەدا ـ بە نمونە ـ دەگاتەوە بەو ئایینە دێرینانە، ئەو پێكگەیشتنەوەیەش لە كولتوری (نێرسالاری) دا بەرجەستە دەبێت [واتە: دەكرێت لە شێوەی منارەوە، وەكو بەدواداچونی ڕەگ‌وڕیشەی دور، ئەوە بفامینەوە كە ئیسلام ڕەگ‌وڕیشەی دەچێتەوە سەر ئایین و كولتوری نێرسالاری کە لە قۆناغێکدا دەستی گرتوە بەسەر بیروباوەڕ و هێماسازیی ئایینیدا و هەمو شوێنەوارێکی خواوەندی مێ (دایک) ی سڕیوەتەوە و تەنها ئەو هێمایانەی هێشتوەتەوە کە ئاماژە دەکەن بۆ خواوەندی نێر (باوک)، ئەمەش خوێندنەوەیەكە بۆ باكگراوند و ڕەگ‌وڕیشەی زۆر قوڵ‌]، سەرباری ئەو ڕاستیەی كە هەمو كاتێك و لە هەمو ئایینێكدا هەر مرۆڤ تەوەرەی سەرەكیە و چەمك و سروتەكان هەر بەدەوری خولیا و پێویستیەكانی مرۆڤدا دەسوڕێنەوە.. بۆیە سەیر نیە كە ژیانی سێكسیی مرۆڤ كاریگەری و شوێنەواری لە ژیانی ئایینیدا هەبێت، ئەگەر لە ڕێگەی داب‌ونەریتەكانی بیناسازیی پەرستگایشەوە بێت.  
سەبارەت بە لێكدانەوەی دوەم، كە پێی وایە منارە چوك دەنوێنێت و گومەز شێوەی گون یاد دەخاتەوە.. ئەمە ـ سەبارەت بە گومەز ـ؛ پێم وا نیە وەكو خوێندنەوەیەكی هونەری و ڕواڵەتییش سەركەوتو بێت.. چونكە ئەگەر جوان لە گومەز ورد ببینەوە؛ دەبینین هەمان شێوازی منارەیە، تەنها منارەیەكە و ملەكەی كورتە! واتە گومەزیش لە بنەڕەتدا و ڕەگ‌وڕیشە هەرەكۆنەكەی هەر دەگەڕێتەوە بۆ هەمان شێوەی چوك و هەر شوێنەوارێكی پیرۆزكردنی ئەو شێوەیەیە، نەك هێمای گون بێت. جگە لەوەی لە ڕابردودا و لە پەرستگا فرەپەرستیەكانیشدا گون دەرناكەوێت، بەتایبەتی بە بەراورد بە چوك، ئەگەر دەریش بكەوێت تەنها وەكو پاشكۆیەكی چوك دەردەكەوێت.
نەخشی سەر دەروازەی هەندێک لە شوێنەکانی لەشفرۆشی، لە پۆمپێی ـ ئیتالیا
بەڵام ئەوەی ئێمە دەیبینین ئەوەیە كە گومەز بە سەربەخۆیی لە منارە دروست دەكرێت، بەڵكو جاری وا هەیە تەنها گومەز هەیە و منارەی لەگەڵ‌ نیە (وەكو مزگەوتی "قبة الصخرة" ی قودس و وەكو ـ بۆ نمونە ـ گومەزی بینای (كاپیتۆڵ) ی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمێریكا! سەرباری زۆربەی هەرەزۆری نزرگە و گۆڕە مەزنەكان).
 
مزگەوتی "قبة الصخرة" ی قودس
گومەزی (كاپیتۆڵ) ی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمێریكا
کەواتە گومەز و منارە دو شێوەی یەك شتن و یەك بنەڕەتیان هەیە. وەكو وتیشمان، شێوەی گومەز تەنها لە شێوەی لوتكە و ملی منارە دەچێت، و لە گون ناچێت، و پێویستیش ناكات خوێنەر سەرقاڵ‌ بكەم بە وردەكاریی ئەو لێكچون و لێكنەچونەوە! 
سەبارەت بە لێكدانەوەی سێیەم كە گومەز وەكو هێمای مەمك دەخوێنێتەوە؛ ئەم لێكدانەوەیە، سەرباری هەر شتێكیش؛ ڕەچاوی ئەوەی نەكردوە كە چۆن ئەو هێمایەی مێ‌ لە كولتورێكی نێرسالاریدا دەردەكەوێت و دەمێنێتەوە و لەگەڵ‌ پاشماوەكانی هێمای نێردا هەڵ‌دەكات و دەگونجێت، هەتاكو لە ئایینە هەرە دێرینەكانیشدا بەو شێوەیە ئەو دو هێمایە كۆ نابنەوە و هەر یەكەیان سەر بە پەرستشی خواوەندێك و پەرستگایەكە. جگە لەوەی شێوەی گومەز لە شێوی مەمك ناچێت (مەمك وەكو بابەتێكی سروشتی-ئایینی)، بەتایبەتی لەلایەنی بار و ئاستی وەستانیەوە، (مەمك) ی نمونەیی ئەوەیە كە ـ بە هۆی ئامادەیی تەواو بۆ بەخشینی ژیان بە زیندەوەری نوێ‌ ـ شۆڕە، نەك ڕو بكاتە ئاسمان. هەمیشە لە پەیكەرە كۆنەكاندا مەمك بەو شێوە شۆڕ و هەڵاوساوە دەكرێت كاتێك بۆ مەبەستێكی سروشتی-ئایینی وێنە دەكرێت.

چوكپەرستی لە كولتورە دێرینەكاندا 
كورتەیەكی مێژویی
لە كۆنەوە مرۆڤ وەكو هێمایەك بۆ بەپیتیی سروشت و وزەی داهێنەر و خوڵقێنەر لە سروشتدا بۆ (چوك) Phallus ی ڕوانیوە (كە ئەم تێڕوانینەش ـ ئاشكرایە ـ ڕەگ‌وڕیشەی ڕونی لە ژیانی مرۆڤ و زاووزێی مرۆڤدا هەیە، واتە بیرۆكەكە پاساو و بنەمای خۆی هەیە)، و ئەمەش ڕۆڵێكی واقیعیی لە زۆربەی هەرەزۆری (ئەگەر نەڵێین هەمو) كولتورەكانی جیهاندا بینیوە. ئەو تێڕوانینە و دیمەن و شوێنەوارەكانی پێیان دەوترێت (چوكپەرستی) Phallic Worship یان (چوكگەرایی) Phallism یاخود Phallicism [لێرەدا دەبێت ئەوە ڕون بكەینەوە كە مەبەست لە phallus و لە "چوك" |چووک| لە هەمو ئەم بابەتەدا چوكی ڕەپ (بەتایبەتی خەتەنەکراو) ە كە ئامادەی پیتاندنە، نەك شێوەیەكی تر]. ئەمەش هونەرێكی بەجێ‌هێشتوە، كە داب‌ونەریت و هێما و شوێنەوارەكانی ئەو هونەرە بەڕونی لە هەمو لایەكی میسر و و هیندستان و یاپۆن و ئەورۆپا و گەلێك شوێنی تر دەبینرێنەوە.
 
مۆنومێنت و بەردی ڕاوەستاوی چوک‌ئاسا، لەسەر پەرستگا و گۆڕەکان
ئیتر كۆمەڵێكی زۆری ئەفسانە و داب‌ونەریت و ئەنتیكەی هونەری لە هەمو لایەكی جیهاندا دەبینینەوە كە بەدەوری پیرۆزكردنی هێمای (چوك) دا دەسوڕێنەوە، كە ـ بەلای كەمەوە ـ دەگەڕێنەوە بۆ چاخی بەردینی نوێ‌ Neolithic period [کە لە دەوروبەری (١٠٠٠٠ پ. ز.) ـەوە دەست پێ‌دەکات و لە دەروبەری (٢٠٠٠ پ. ز.) ـدا کۆتایی دێت، ئەمە لە چین، لە کەناراوەکانی خۆرهەڵاتی دەریای سپیی ناوەڕاستیشدا لە دەوروبەری (١٠٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٣٣٠٠ پ. ز.)، لە کوپروس لە (٨٥٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٢٥٠٠ پ. ز.)، لە باکوری هیندستانیش لە (٨٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٤٥٠٠ پ. ز.)، لە میسریش لە (٧٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٤٥٠٠ پ. ز.)، لە وڵاتانی بەلکان و یۆنانیش لە (٧٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٣٢٠٠ پ. ز.)، لە نیمچەدورگەی ئیتالیایش لە (٥٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (٢٠٠٠ پ. ز.)، لە باکور و خۆرهەڵاتی ئەورۆپایش لە (٣٠٠٠ پ. ز.) ەوە هەتا (١٨٠٠ پ. ز.)]، و دوای ئەوەش لە هەندێک شوێن بەردەوامییان هەیە. بۆیە بە بڕوای زۆرێك ئەو بیروباوەڕ و هێماسازیە بنچینەیەكە و پێشینەیەكە لە هەمو ئایینێكدا لەو ئایینە ڕەسەن و كۆنانە (دەبێت هەمو كاتێك ئاگاییمان لەوە هەبێت كە مرۆڤ لە كۆندا ئەوەی زۆر سەرنجی ڕاكێشاوە ژیان و هێزەكانی ژیان و بەپیتیی سروشت و گیانداران و مرۆڤەكان و زاووزێی مرۆڤ بوە، كۆنترین و بڵاوترین بیروباوەڕەكانی جیهان دەگەڕێنەوە بۆ ئەم لایەنانە، یەكەم خواوەندێكیش كە مرۆڤ پەرستویەتی و پەیكەری بۆ دروست كردوە خواوەندی دایكە كە سەرچاوەی ژیانە و بە سمت و مەمكی زێدە هەڵاوساو و شۆڕەوە وێنە دەكرێت. دواتریش ئینجا پەرستش و هێماکانی خواوەندی نێر، کە هەر کوڕی خواوەندی دایکە، زاڵ دەبن). بۆیە چوك بوەتە هێمایەك بۆ هێزی خوڵقێنەر و بەرهەمهێنەر و پیتێنەری سروشت و بڕوا وا بوە كە ئەو شێوەیە و ئەو پەیكەرانەی لەسەر ئەو شێوەیە دوست كراون توانایەكی بەخشینی بەپیتییان هەیە (بۆیە هەمیشە ژنە نەزۆكەكان هانایان بۆ بردوە و زیارەتی ئەو پەیكەر و ستونانەیان كردوە بۆ منداڵبون)، هەروەكو بڕوا وا بوە كە بەكەم‌زانین و بێ‌نرخ‌كردنی ئەو هێما پیرۆزە توڕەیی خواوەندەكان دەوروژێنێت و دەبێتە هەڕەشەی قڕكردنی مرۆڤایەتی! (چونكە ئەو هێمایە لە خۆیدا هێمای زۆربون و بەپیتیە، بوم پێیەش ئەگەر بێڕێزیی پێ‌ بكرێت؛ زیان لە ڕەوتی زۆربون و وەچەخستنەوەی مرۆڤ دەكەوێت).. خەڵكانێكی زۆر بڕوایان وا بوە كە چوك توانایەكی سیحریی هەیە دژی چاوی پیس. لە میسر و كۆمەڵگای گریكی-ڕۆمانیدا بڕوا وا بوە كە چوك توانا و تایبەتمەندیی بڵاوەپێ‌كردن و دورخستنەوەی هێزە خراپەخوازەكانی هەیە. 
پاشماوەی پەرستگایەكی خواوەند دیۆنیسۆس
لە دورگەی یۆنانیی دێلۆس Delos لە دەریای ئەیگەیی (ئیجە)
بە شێوەیەكی گشتییش لە كۆمەڵگای ئەورۆپایی كۆندا بڕوا وا بوە كە شێوەی چوك‌ئاسا توانای سیحریی هەیە و، بۆ چارە و دورخستنەوەی هەمو بەڵا و بەدبەختییەك بەكار هێنراوە. لە ئیمپراتۆرێتیی ڕۆمانیدا، وا بۆ چوك و شێوەی چوك ڕوانراوە كە گوایە بەختی باش دەهێنێت و مەترسی دور دەخاتەوە و هێزە زیانبەخشەكان بڵاوە پێ‌ دەكات. لە شەقام و كۆڵانەكانی شاری (ئەثینا)، هەندێك ستون cippus هەبون، بۆ نمونە ستونەكەی خواوەند هێرمێس Hermes كە ستونێكی چوارگۆشە بو و لوتكەكەی سەری خواوەندەكە بو، لە ناوەڕاستی باڵای ستونەكەدا ئەندامێكی نێرینەی ڕەپ نەقش كرابو، كە هەر كەسێك بە لایدا تێپەڕیایە دەستی بۆ دەبرد بۆ بەختی باش.
ستونێك لە مەڕمەڕ، بە سەری (هێرمێس) ـەوە
كۆپیی پەیكەرێكە لەلایەن پەیكەرتاشی گریكی (ئەلكەمێنێس) Alkamenes ـەوە
لە سەدەی (٥ پ. ز.) 
لە شاری یۆنانیی (پێرگەمۆن) Pergamon ـ توركیای ئێسته
لە باشوری ئیتالیاش هەندێك نیشانە و ستونە بەرد هەن كە ڕەنگە تا ئێستاش ببینرێنەوە، هەندێك لەو ستونە بەردانە نەخشی چوكێكیان پێوەیە و هەندێك جار سەرێكی مرۆییشیان هەیە. لە كولتوری ڕۆمانیدا ئەو پەیكەرانە كە نەقشی چوكیان پێوە بو وەكو هێمای هەندێك خواوەند دانراون، وەكو: هێرمیس، پریاپوس Priapus (كە خواوەندی منداڵبون بوە و هێماكەی چوك بو) و لیبێر Liber (خواوەندێكی ڕۆمانیی بەپیتیی سروشت بوە بەتایبەتی کشت‌وکاڵ و بەروبوم) و توتینوس Tuttinus یاخود موتینوس Mutinus.
 
ستونێکی خواوەند پریاپوس، لە داڕشتەی مس
مۆزەخانەی بریتانی
 
پاڕانەوە لە خواوەند پریاپوس ، نەخشێکی قۆقز لە پۆمپێی ـ ئیتالیا
 
ستونەقوڕێکی چوک‌ئاسا، کە لەسەری نوسراوە 'بۆ پریاپوس'
لە شاری سۆزۆپۆل Sozopol ـ بولگاریا،
یەکێک لە مەڵبەندە گرنگەکانی پەرستشی خواوەند پریاپوس
لە وڵاتانی سەر دەریای سپیی ناوەڕاستیش بەگشتی، گەلێك نیشانە و پەیكەری بچوكی واقیعیانە یان هێماییانەی چوك لە كێڵگەكاندا دەچێنران بۆ هێنانی بەخت و بەپیتكردنی كێڵگەكە و بەرهەمەكان.
جگە لەوەی لە ئایینی ڕۆمانیی كۆندا خواوەند فاسكینوس Fascinus [هەروەها فاسکینوم Fascinum] هەبوە، كە لە شێوەی پەیكەرێكی پیرۆز و بچوكی چوكدا، بەتایبەتی چوكی باڵدار، نمایش دەكرا، و ئەم پەیكەرە تایبەتیە نوشتەئاسایە دەكرایە مل بۆ پاراستنی خاوەنەكەی لە جادو، بۆیە پەیوەستە بە جادویشەوە لای ڕۆمانیە كۆنەكان. و ناوەكەی [=fascinum] لە لاتینیدا لە هەمان كاتدا بە واتای چوك و چوكی دەستكرد و بەتایبەتی چوكی پەیكەرەكان دێت.
 
نمونەیەکی نوشتەی چوک‌ئاسای باڵداری فاسکینوس
 
چەند نمونەیەکی گالی-ڕۆمانیی نوشتەی چوک‌ئاسای فاسکینوس،
لە برۆنز،
مۆزەخانەی دێری قیددیس ڕێمی Musée Saint-Remi،
شاری ڕیمز Reims ـ فڕەنسا
 
نمونەیەکی ڕۆمانیی نوشتەیەکی چوک‌ئاسای فاسکینوس، لە بڕۆنز،
دەورەبەری ٢٠٠ پ. ز. ـ ١٠٠ ز. 
 
زەنگێکی ڕۆمانی، لە شاری پۆمپێی،
لەسەر شێوەی پەیکەرێکی چوک‌ئاسای باڵدار، سەدەی (١ ز.)،
مۆزەخانەی ئارکیۆلۆجیایی نیشتمانی لە ناپۆلی Museo Archeologico Nazionale di Napoli ـ ئیتالیا
هەروەها لە هیندستانیش ئەو چوكپەرستیە ئاشكرایە: لە هیندستان شێوەی چوك بۆ پاراستنی ماڵ‌ و پەرستگاكان لە هێزی خراپەخواز و بەختی خراپ، بەكار هاتوە. بەردێك لە شێوەی چوك لە هەمو ماڵێكدا پەرستراوە، پەیكەرێكی تەختەی گەورەیش هەر لەو شێوەیە لە مەڕاسیم و كەژاوە پیرۆزەكاندا هەڵ‌دەگیرێت. لە ئایینی هیندۆسیدا و بەتایبەتی لە پەرستشی خواوەند (شیڤا) Shiva دا ستونێكی چوك‌ئاسا هەیە كە پێی دەوترێت (لینگام) लिङ्गं Lingam [یاخود لینگا लिंग] و وەكو ستونێكی گەردونی و تیشكۆی پەرستش بۆی دەڕوانرێت لە پەرستگای هیندۆسیدا، و لەگەڵ‌ (یۆنی) Yoni योनि دا جێگەی خۆی دەگرێت كە هێمای ئەندامی مێینەیە، و تێهەڵكێش دەبن، وەكو ئاماژەیەك بۆ هاوسەنگی و بەرامبەریی هێزی داهێنەری نێر و مێ‌، بەگشتییش ئەو هونەرە ئایینیە ئاماژەیە بۆ بیرۆكەی خولقاندن وەكو كردەیەكی خوایی، و لە ئایینی هیندۆسیدا گەلێك واتا و هێماسازی لە خۆ دەگرێت. 
 
لینگام و یۆنی، بەتێهەڵكێشی
 
لینگام و یۆنیی تێهەڵکێش، لە بەردی گرانێتی،
وڵاتی خمێر (کەمبۆدیا)، سەدەی (٦ ز.)
هەروەها لە میسری كۆنیشدا چوك هێمای بەپیتی بوە و (چوكپەرستی) هەبوە، لە چوارچێوەی پەرستشی خواوەند (ئۆسیریس) Osiris دا [ئەمە شێوەی گریکیی ناوەکەیەتی، ئەگەرنا لە میسریی کۆندا ناوەکە "وسیر" ە یان "ئوسیر"]، بۆیە چیرۆكە میسریەكە دەڵێت: كاتێك (سێت) Set [ئەمە شێوەی قیبتیی ناوەکەیەتی، ئەگەرنا لە میسریی کۆندا شتێکە وەکو "سوتێخ"] جەستەی ئۆسیریسی پارچەپارچە كرد (١٣ پارچە)، (ئیسیس) Isis ی ژنی [ئەمە شێوەی گریکی-لاتینیی ناوەکەیە، ئەگەرنا لە میسریی کۆندا شتێک بوە لە بابەتی "ئاست" یان "ئاسێت"] گەڕا هەمو پارچەكانی دۆزیەوە جگە لە چوكی، كە گوایە ماسییەك قوتی داوە، بەبێ‌ ئەو چوكەش جەستەی ئۆزیریس زیندو نەدەبوەوە، بەڵام لە كۆتاییدا ئیسیس بەتوانای سیحری دۆزیەوە.
 
پەیكەرێكی بچوكی خواوەند (ئۆسیریس)
هەروەها خواوەند (مین) Min ی میسریی كۆن هەمیشە بە چوكێكی ڕەپەوە پەیكەری بۆ دەكرا، بەتایبەتی لە شێوەیەكی ئاوێتەدا لەگەڵ‌ خواوەند (ئامون-ڕەع)، كە بەم شێوەیە پێی دەوترا (ئامون-ڕەع-مین كاموتێف) كە "كا-موت-ێف" یانی "گای [كوڕی] دایكی [خۆی]"!
 
خواوەند مین (ئامون-مین)، بە چوكی ڕەپەوە، لە نەخشێكی میسریدا
 
خواوەند مین (ئامون-مین)، بە چوكی ڕەپەوە، پەیكەرێك لە برۆنز و زێڕ
سەدەی (٧ پ. ز.)
هەروەها لە سكاندیناڤیای كۆندا پەرستشی خواوەند (فرێیر) Freyr نمونەیەكی چوكپەرستی بو، كە نمایشی خۆشەویستی و بەپیتیی نێرینەی دەكرد.
 
پەیکەرێکی خواوەند فرێیر
هەروەها لە یاپۆن و لە وڵاتانی بەلكان و لای ئەمێریكاییە كۆنەكانیش، سەرباری گەلێك شوێنی تری وەكو (جاوە) و (سومەترە) یش، چوكپەرستی هەبوە و چوك بە سەرچاوەی بەپیتیی سروشت زانراوە. 
لە هەندێك لە پەرستگاكانی یاپۆندا پەیكەری گەورە و بچوكی چوك دانراوە كە ئێستەش نمونەیان ماوە و زیندوە.
 
پەرستگای بودایی (مارا کاننۆن)، لە یاپۆن، کە پەرستگایەکی چوکگەرایی تایبەتە
 
لە پەرستگایەکی یاپۆنیدا؛ منداڵان نزا دەکەن بۆ ساڵێکی داهاتوی باش
 
دیارترین 'میکۆشی' (کەژاوەی پیرۆزی هەڵگیراو) لە یاپۆن،
کە لە فێستیڤاڵی یاپۆنی (شینتۆیی) ی ساڵانەی چوکگەرایی (کانامارا ماتسوری) Kanamara Matsuri دا بەکار دێت،
لە کاواساکی ـ یاپۆن
تا ئێستاش میلیۆنان پەرستشكاری چوكپەرستی لە یاپۆن و هیندستان و هەندێك شوێنی تر ماون. 
هەروەها هێمایەكی ئایینیی گرنگی وەكو (خاچ) یش لە بنەڕەتدا هەر هێمایەكی چوك‌ئاسایە، واتە ڕەگ‌وڕیشەی یەكەمی ئەوەیە. هەرچەند مەسیحیەكان لە هیچ قۆناغێكدا بەو شێوەیە بیریان لێ‌ نەكردوەتەوە، بەڵام مێژوی چەند هەزار ساڵی خاچ پێش مەسیحیەت ئەو واتایە دەسەلمێنێت، كریتیەكان و میسریەكان (تەنها وەكو نمونە) زۆر پێش مەسیحیەكان هێمای خاچیان بەبەربڵاوی بەكار هێناوە، بەڵكو خاچ هێمایەكی جیهانیی ژیان و بەپیتی بوە لە كۆندا. بەڵام لەدوای سەرنجدانی زۆر ڕون دەبێتەوە كە هێمای خاچ تەنها شێوەی چوك لە خۆ ناگرێت بەڵكو هەردو ئەندامی نێر و مێیە پێكەوە و بەیەكانگیری لە خۆ دەگرێت، واتە هێڵە ستونیەكە لە بنەڕەتدا چوكە كە لەسەر هێڵە ئاسۆییەكە تەریبە كە لە بنەڕەتدا زێیە. خاچی میسریی كۆن بەڕونی ئەو واتایە پێشان دەدات: هێڵە ستونیەكە بە بازنەیەكی بچوك كۆتایی دێت.
 
خاچی میسریی كۆن
لێرەوە دیارە كە خاچ لە واتای ژیان و هۆكار و ئامڕازی ژیانەوە هاتوە كە بریتیە لە ئەندامی زاووزێ‌، بۆیە بوەتە هێمای ژیان و نوێبونەوەی ژیان. بۆیە دواتر بوەتە بەشێك لە دیمەنی خواوەندی لەخاچ‌دراو، كە بریتیە لەو خواوەندانەی كە لە زستاندا دەمرن (یان دەكوژرێن بۆ بەردەوامیی سوڕی ژیان) و لە بەهاردا زیندو دەبنەوە، جا یان لەسەر درەختێك وێنە دەكرێت یان لەسەر خاچێك، كە هەردوكیان هێمای ژیانن. دواتر ئایینی مەسیحییش دەستی بەسەر ئەو هێمایەدا گرتوە. 
هەروەها فەلەستین و كۆمەڵگای كەنعانیی كۆن مەڵبەندێكی گرنگی چوكپەرستی بوە، ئەمەیان ئیتر پەیوەندیی تەواوی بە بابەتەكەی ئێمەوە هەیە.
 
ستونێکی چوک‌ئاسا، لە قوڕ و بەردی میکا، هونەری پۆینی (فینیقي) ـه‌کان،
ڕەنگە لە کەرتهاجە، سەدەی ٧  پ. ز. ـ ٦ پ. ز.
لە ئایینی كەنعانیی كۆنیشدا ستونێك كە هەر لە شێوەی چوكەوە هاتوە هێمای خواوەندە نێرەكان بو، بەتایبەتی ئەو خواوەندە نێرانەی كە بەپێی ئەو بیرە ئایینیە هێزی بەپیتیی سروشتییان بە دەستە، بەتایبەتی خواوەند (بەعل) لە ئایینی كەنعانیی كۆندا. بۆ نمونە: نزیك (ئەریحا) پەرستگایەكی بچوك دۆزراوەتەوە كە دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردینی نوێ‌، و لەناوەوەیدا ستونێكی بەردینی خڕ هەیە. بێ‌ گومان پاشماوەی ئەوە لە ئایینی عیبریی كۆنیشدا ماوەتەوە كە هەر لقێكە لە ئایینی كەنعانی و پۆینی. لێرەوە ستونی چوك‌ئاسا بوەتە بەشێك یان پاشكۆیەكی بیناسازیی پەرستگا لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی پەرستگای ئایینی عیبری لە فەلەستیندا. و ئێستە هەندێك لەو ستوانە دەدۆزرێنەوە.
 
"مەصصێبەهـ"، یاخود ستونەبەردێك، لە بەرامبەری پەرستگا لە شخێم (شكیم)
كە شارێكی كەنعانیی كۆن بوە،
و وا دادەنرێت ئەو ستونە بەردەیە كە (یهۆشوەع) (یوشەع) دایناوە لە شخێم ـ بەپێی كتێبی (یهۆشوەع: ٢٤: ٢٦)
یان ئەو ستون (بەردی ڕاوەستاو) ەیە كە (ئەبیمێلێك) لەلایەوە كراوەتە پاشا ـ بەپێی كتێبی (دادوەران: ٩: ٦)
كە دواتر لە دەقەكانی ئایینی یەهودیی گەشەكردودا دانان و پەرستشی ئەو ستونانە قەدەغە كراوە كە پەیوەندییان بە خواوەندە كەنعانیەكانەوە هەیە (دوبارەخوێندنەوەی شەریعەت: ١٦: ٢١، ٢٢)، و كتێبی (پاشایانی دوەم) یش دەگێڕێتەوە كە (حیزقییا) پاشای شانشینیی یەهودا (٧١٥ پ. ز. ـ ٦٨٦ پ. ز.) لە سەردەمی خۆیدا هەرچی دیمەنی ئەو پەرستشە كەنعانیە كۆنانە هەیە، وەكو سەكۆكان و پەیكەرەكان و ستونەكان، ڕوخاندوە، و هەروەها ئەو مارە مسینەی لەناو بردوە كە كاتی خۆی موسا ـ بەپێی تەوڕات ـ دایناوە بۆ ئیسڕائیلیەكان، چونكە دەقەكەی (پاشایانی دوەم) دەڵێت هەتا ئەو كاتانەش ئیسڕائیلیەكان ئاگریان بۆ دەكردەوە و پێیان دەوت "نەحوشتان" (بڕوانە: كتێبی پاشایانی دوەم: ١٨: ٤)، شایەنی ئاماژەیە ئەو مارە مسینەش هەندێك ئاماژە هەن بۆ ئەوەی ئەویش شێوەیەكی چوك‌ئاسای هەبوە، و ئەمەش هەر كاریگەریی ئەو ئایینە كەنعانیە كۆنەیە كە ئایینی یەهودی لە هەناوی ئەوەوە هاتوەتە دەرەوە. چیرۆكە تەوڕاتیەكە دەڵێت: ئیسڕائیلیەكان بێزارییان دەربڕی لەوەی بۆچی موسا و خواكەی ئەوانی لە میسر دەركردوە بۆ ئەو بیابانە! ئیتر خوای موسا كۆمەڵێك ماری ژەهراویی ئاوقای خەڵكەكە كرد! زۆر كەس لە ئیسڕائیلیەكان بە پێوەدانی ماری ژەهراوی مردن، ئیتر ئەوانیش هانایان بۆ موسا هێنا، موسایش لە خواكەی پاڕایەوە بۆ گەلەكەی، خواوەندیش (لەبریی ئەوەی مارە ژەهراویەكانی خۆی بكشێنێتەوە!!) پێی وت: مارێكی ژەهراوی دروست بكە و لەسەر ستونێكی بەرز داینێ‌، بۆ ئەوەی هەر كەس مار پێوەی دا؛ لا دەكاتەوە بەلای ماری سەر ستونەكە و ئیتر نامرێت بە پێوەدانی مارەكە، ئیتر موسایش مارێكی لە مس دروست كرد و لەسەر ستونێك داینا، ئیتر هەر كەس مار پێوەی دەدا؛ لای دەكردەوە بەلای مارە مسینەكەدا و ئیتر نەدەمرد (تەوڕات: كتێبی سەرژمێری: ٢١: ٤ ـ ٩).
 
مارە مسینەکەی موسا 
ئەگەر چیرۆكەكە وەكو خۆی وەربگرین؛ دەكرێت بڵێین بیركردنەوەی پشتی ئەم چیرۆكە؛ بیرۆكەی (هاوشێوەیی) ـە، كە بۆ ڕزگاربون لە كاریگەریی ژەهری مارێك؛ پەیكەری مارێكی ژەهراوی دادەنرێت بۆ دورخستنەوەی كاریگەریی خراپی مارە ژەهراویەكە. ئەمەش پراكتیسێكی جادوییە و لای خێڵە بەراییەكانیش هاوشێوەی هەیە.. ئینجا سەرباری ئەو پێشینە گشتیەش؛ پێشینەیەكی تایبەتیی هەیە كە بریتیە لە گۆچانەكەی ژنەخواوەندی میسری (نێخبێت) Nekhbet كە مارێكی لەسەرە، لەگەڵ‌ ئەو نوشتە میسریانەی بۆ پاراستن لە مار و خشۆكی تر بەكار دەهاتن و لە وێنەی ژنەخواوەند ئیسیس شێوەیان وەردەگرت كە لەسەر تیمساحێك وەستاوە و مار لە دەستیدا دەفلیقێنێت. بەڵام لەگەڵ‌ هەمو ئەوانەشدا ئەگەری هەیە چیرۆكی ئەو مارە مسینە تەنها داڕشتنەوەیەكی نوێ‌ بێت و لێكدانەوەیەك بێت بۆ ستونێك كە پەیكەرێكی چوك‌ئاسای لەسەر بێت. دواتریش لێكدانەوەی چوكگەرایی بۆ مارە مسینەكەی موسا كراوە: لە وێنەیەكی كاریكاتۆریدا كە لە ژمارەیەكی ساڵی ١٧٨٧ ی بڵاوكراوەی The British Mercury دا، ئەو خوێندنەوە چوكگەراییانە ئاماژەی بۆ كراوە، كە موسا پێشان دەدات كاتێك مارەكە بەرز دەكاتەوە لە دیمەنێكی چوك‌ئاسادا، لەلای چەپی وێنەكەشەوە ئاڵایەكی چوك‌ئاسا دیارە كە لەسەری نوسراوە "بەرەو بەعل فێگۆر" ـ كە خواوەندێكی مەدیانی-موئابیە و ناوی پەیوەستە بە سروتە سێكسیەكانی بەپیتیی سروشتەوە، و ئیتر ئیسڕائیلیەكانیش بەرەو ئاڕاستە ڕۆشتون كە ئاڵاكە ئاماژەی بۆ دەكات!
 
موسا لە بیابان مارە مسینەكە هەڵ‌دەواسێت
کاریکاتۆریک لە بڵاوكراوەی The British Mercury، ساڵی ١٧٨٧
بێ‌ گومان ناتوانین هەمو ئەو ستونانەی دەقە عیبریەكان ئاماژەیان بۆ دەكەن یان لە ناوچەكەدا دەدۆزرێنەوە؛ بە چوك‌ئاسا بژمێرین، بەڵكو هەندێكیشیان تەنها ستونێكی ئاسایی بون و بۆ یادەوەری و نیشانەكردن بون، بەپێی دەقە عیبریەكان (یەعقوب) یش جارێك بەردێكی هێناوە و وەكو ستونێك دایناوە (خوڵقاندن: ٣١: ٤٥ ـ ٥٤)، دواتر باسی ئەوە دەكات كە (موسا) یش دوازدە ستونی بۆ هەر دوازدە خێڵەكەی (ئیسرائیل) داناوە (كۆڕەو: ٢٤: ٤)، چەند نمونەیەكی تریش هەیە لەسەر دانانی ستونە بەرد (یهۆشوەع: ٢٤: ٢٦، ٢٧) (شموئێلی یەكەم: ٧: ١٢). لێرەدا ڕون نیە ئەم ستونانە هەمویان لە شێوەی چوك‌ئاسا بون یان هەندێكیان ستونی ئاسایی بون، دیاریكردنی ئەوە دەكەوێتەوە سەر سەرنجدانی شێوە و ڕواڵەتی ئەو ستونانە. 
جگە لەوانەش هەر لە خودی دەقە یەهودیەكاندا پاشماوەی هەندێك دیمەنی چوكپەرستی دەبینینەوە، لەوانە: چیرۆكی (راحیل) كاتێك (تێرافیم תְּרָפִים) واتە پەیكەرە بچوكەكانی ماڵی (لابان) ی باوكی دەبات كاتێك بەبوكی دەڕوات (خوڵقاندن: ٣١: ١٩، ٣٤) (تێرافیم: ئەو پەیكەرە بچوكانەن كە بۆ پەرستشی ناو ماڵ‌ و كێڵگە بەكار هاتون، و پەیكەرە بچوكەكانی خواوەندی دایك لە چاخی بەردیندا؛ نمونەی هەرەكۆنیانن)، ئێستە ڕون بوەتەوە كە ئەو پەیكەرانە هەر ستونێكی بچوكی چوك‌ئاسا بون كە دیارە لابان بۆ بەپیتیی ئاژەڵ‌ و (مەی) ی خۆی بەكاری هێناون.
 
تێرافیمی چوك‌ئاسا
بەڵكو ئەو سندوقەی كە لای ئیسڕائیلیە كۆنەكان پیرۆز بوە و پێی وتراوە (تابوتی پەیمان) Ark of the Covenant (لە قورئاندا بە "التابوت" ناوی براوە)، هەرچەند بەپێی دەقەكان دو بەردە ڕوتەختەكەی تێدا بوە كە (دە وەسێتەكە) یان لەسەر نوسراوە؛ بەڵام ئێستە بیروڕا وایە كە هەندێك پەیكەری چوك‌ئاسای تێدا بوە بەو پێیەی پیرۆزترین هێمای پیرۆز و كۆنینەی ئایینەكەن، چونكە ئەو جۆرە پەیكەرانە زۆر باو بون لە ناوچەكەدا، و بەڵگەیەكی كولتوریی سەرباریش ئەوەیە (بەپێی بیروڕای هەندێك) كاتێك ـ بەپێی چیرۆكە یەهودیەكە ـ ئەو تابوتە دەكەوێتە دەستی دوژمن و دەیدزن؛ سزای ئەو دزینە لە شێوەی نەخۆشییەكی زایەندیی بەربڵاودا دەبێت كە وەرگێڕانی دەقەكە ڕاستەوخۆ گوزارشی لـێ‌ ناكات و برێتیی (مایەسیری) Haemorrhoid ی بۆ داناوە! كە گوایە خواوەند ئەشدودیەكانی توشی مایەسیری كردوە ئەو كاتەی تابوتەكەیان لای خۆیان گل داوەتەوە (بڕوانە: كتێبی "شموئێلی یەكەم": ٥: ٦ ـ ١٢) دوای ئەوەی لە ئیسڕائیلیەكان دەسەنرێت دوای شكانیان لە جەنگ لەگەڵ‌ فیلیستینیەكان. 
لەم سەرەداوانەوە ـ بە بڕوای هەندێك ـ دیارە كە ئایینی عیبریی كۆن ئایینێكی چوكگەرا بوە و ڕەگەزی چوكپەرستیی زۆری تێدا بوە، هەتا كاتێك پیاوانی ئایینیی یەهودی دەكەونە ژێر كاریگەریی ئایینی زەردەشتی سەرلەنوێ‌ بنەماكانی ئایینەكەیان دادەڕێژنەوە و مانای نوێ‌ بە (تابوتی پەیمان) یش دەدەن! بەڵام ئەمەش نەبوەتە هۆی ونبونی شێوەی ستونی چوك‌ئاسا لە پەرستگادا.
ستونێكی بەرد لە گۆڕەپانی كلێسای قیددیس پێترۆس لە ڕۆما
لە ئەنجامدا بۆمان ڕون دەبێتەوە، كە ستونی چوك‌ئاسا لە مێژوی دێرینی ناوچەكەدا بەشێك بوە لە بیناسازیی پەرستگا، یان پاشكۆیەكی پەرستگا بوە، یان لەناو پەرستگادا هەبوە، دواتریش مەبەست و ناوەڕۆكە زیهنیەكەی كاڵ‌ بوەتەوە و نەماوە، و ستونەكە تەنها وەكو شێوازێكی بیناسازی ماوەتەوە و بوەتە داب‌ونەریتێكی پیرۆز. هەروەكو چۆن ڕەنگی سەوز لە بنەڕەتدا لە پەرستشەكانی بەپیتیی سروشت و سەوزاییەوە هاتوە بەڵام ئێستا بوەتە هێمای ئایین و ئایینداری بەگشتی. ئێمە تەنها دەربارەی پەرستگای كەنعانی و عیبریی كۆن دەتوانین ئەو لێكدانەوە چوكگەراییە بكەین، ئەگەرنا دەرباری ئایینی یەهودیی گەشەكردو و ئایینی ئیسلام ناتوانین ئەو لێكدانەوەیە بكەین، مەگەر تەنها وەكو گەڕانێك بەدوای ڕەگ‌وڕیشە زۆر قوڵ‌ و دورەكاندا كە پەیوەندییان بەو بیركردنەوە نوێیەوە نیە و دابڕان (قطیعة) یەكی زیهنیی تەواو هەیە لەنێوانیاندا.