ساڵی فیلەكە و لەدایكبونی موحەممەد

لە یادی لەدایكبونی پێغەمبەری ئیسلامدا

ساڵی فیلەكە و لەدایكبونی موحەممەد

سەروەر پێنجوێنی

بەشێك لەو چیرۆك و داب‌ونەریتانەی مێژوی تەقلیدی و میللیی دامەزرانی ئیسلامیان لێ‌ پێك دێت و بونەتە بەشێك لە مێژوخوانیی ئیسلامی، چیرۆكی (أصحاب الفیل) ـە، واتە: ئەو سوپایەی كە فیلەكەیان لەگەڵ بوە، كە بە ساڵی فیلەكە (عام الفیل) ئاماژەی بۆ دەكرێت، ئەمەش بەتەواوی لە كولتوری ئیسلامیدا پەیوەست بوە بە یادی لەدایكبونی پێغەمبەری ئیسلامەوە، بەو پێیە كە موحەممەد هەر لەو ساڵەدا لەدایك بوە، ئیتر ئەمە وەكو چركەساتێكی دامەزرێنی لە بیری ئیسلامیدا بیری لێ‌ دەكرێتەوە، بەو پێیە كە لەم ساڵەدا پێغەمبەری ئیسلام لەدایك بوە و هەڵگری پەیامەكە هاتوەتە دنیاوە، هەر لەو ساڵەشدا كەعبە ـ كە بەپێی ئەو كولتورە مەڵبەندی یەكەمی یەكتاپەرستیە ـ لە وێرانكردنێكی مسۆگەر پارێزراوە، بەپێی نەخشەیەكی خوایی كە هەمو شتێكی وا ڕێك خستوە كە ڕێخۆشكەر بێت بۆ سەرهەڵدانی ئیسلام.

چیرۆكە عەرەبی ـ ئیسلامیە میللیەكە، سەرەتای ڕوداوەكە دەگێڕێتەوە بۆ ئەو كاتەی (ئەبڕەهە) دەبێتە ئەمیری حەبەشە بەسەر یەمەنەوە، و كلێسایەكی گەورە و ڕازاوە بە ناوی قوللـه‌یس (القُلَّیْس) [كە دیارە لە ئێكلێسیا ἐκκλησία ی گریكیەوە هاتوە بە واتای كلێسا] دروست دەكات و دەیەوێت عەرەب لە حەجی كەعبەوە وەرگێڕێت بۆ كلێساكەی خۆی. ئینجا بەپێی چیرۆكەكە كابرایەكی عەرەب، لە خێڵی (كینانە)، دەچێتە ئەو كلێسایە و پیسی دەكات بۆ سوكایەتی، ئیتر ئەبڕەهە توڕە دەبێت و بڕیار دەدات مەككە داگیر بكات و كەعبە بڕوخێنێت، ئیتر ئەبڕەهە بە سواری فیلێك سەركردایەتیی سوپاكەی دەكات و دەڕوات تا دەگاتە شوێنێك لەنزیكی مەككە بە ناوی موغەممەس (المُغَمَّس)، لەوێ‌ لەگەڵ (عەبدولموططەلیب) ی باپیرەی موحەممەد هەندێك وت‌ووێژیان دەبێت، خەڵكی مەككەیش شارەكە چۆڵ دەكەن هەتا خۆیان لە سوپاكە بپارێزن و پەنا دەبەن بۆ شاخەكانی دەوری مەككە تا بزانن چی ڕو دەدات. ئیتر لەو كاتەدا كە ئەبڕەهە خۆی و سوپاكەی ئامادە دەكات بۆ ئەوەی بچێتە مەككەوە و كەعبە بڕوخێنێت؛ چەند پۆلە باڵندەیەك دێن كە هەر باڵندەیەك لەوانە سێ‌ بەردی هەڵ‌گرتوە (بەردێك بە دەنوك و دو بەرد بە قاچەكان) و ئەو بەردانەیان دەخستە خوارەوە كە بەر هەر سەربازێك بكەوتایە؛ دەیكوشت، لەو كاتەشدا ڕەشەبایەك هەڵی كرد كە تەوژمی بەركەوتنی بەردەكانی توندتر كرد. به‌وەش سوپاكەی ئەبڕەهە توشی نەخۆشییەكی كوشندە دەبێت كە نەخۆشیی (ئاوڵە) (الجُدَریّ) ـە. ئیتر به‌شێک له سوپاكەی لەناو دەچن و ئەوانی تریش هەڵ‌دێن، ئەبڕەهەش نەخۆش دەكەوێت و دەگەڕێتەوە بۆ یەمەن و دەمرێت. بەپێی مێژوی ئیسلامی، ئەم ڕوداوە لە ساڵی (٥٧٠ ز.) دا ڕوی داوە، كە ئەمەش مێژوی لەدایكبونی پێغەمبەرە، و لە هەمان كاتیشدا هەمان ساڵی فیلەكە و مێژوی مردن و كۆتایی دەسەڵاتی ئەبڕەهەیشە.

چوارچێوەی مێژویی ڕوداوەكە

ئەو چیرۆكە میللیە واقیعێكی لەپشتەوە هەیە كە دەبێت بزانین چۆن بوە. لێرەوە هەوڵ دەدەین چوارچێوەی مێژویی و سیاسیی ڕوداوەكە بینا بكەینەوە:

هەرچەند نیمچە دورگەی عەرەبی راستەوخۆ لەژێر دەسەڵاتی ئیپمراتۆرێتیی بیزانتی و ساسانیدا نەبوە، بەڵام ناڕاستەوخۆ و لە رێگەی پاشكۆكانیانەوە (غەسسانیەكان «الغساسِنة» لە باكور و حەبەشیەكان لە باشور ـ سەبارەت بە بیزانتیەكان، مونذیریەكان «المناذِرة» لە باكور و حیمیەریەكان لە باشور ـ سەبارەت بە ساسانیەكان) دەستیان وەرداوە لە كاروبار و بارودۆخی نیمچە دورگەكە، هەروەكو كێشمەكێشی نێوان ئەو دو ئیمپراتۆرێتیە هەندێك جار كاریگەریی لەسەر نیمچە دورگەكە دەبو، گرنگترینی ئەم حاڵەتانە زاڵبونی حەبەشیەكان بو بەسەر باشوری نیمچە دورگەكەدا (واتە یەمەن)، ئەوەش، وەكو مێژونوسی بیزانتی پرۆكۆپیوس Procopius (٥٠٠ ـ ٥٦٥ ز.) دەگێڕێتەوە، كە مێژونوسی تایبەتیی ئیمپراتۆری بیزانتی یوستینیانوس (ی یەكەم) Justinian I (٤٨٣ ـ ٥٢٧ ـ ٥٦٥ ز.) بوە، لە ساڵی پێنجەمی فەرمانڕەوایی یوستینیانوسدا (ئەمەش واتە ٥٣٢ ز.) حەبەشیەكان هێرشیان كردوەتە سەر یەمەن و داگیریان كردوە، ئەمەش دوای كوژرانی (ذو نەواس) ی یەهودی كە دوایین پاشای حیمیەریەكان بو و یەمەنیەكان بە سەرۆكایەتی كەسێك (كە سەرچاوە عەرەبیەكان بە "ئەریاط" ناوی دەبەن) كودەتای بەسەردا دەكەن. (ئەبڕەهە) (پرۆكۆپیوس بە ئەبراموس Abramus ناوی دەبات) كە كۆیلەی بازرگانێكی رۆمانی بوە سوپایەك دەخاتە ڕێ و فەرمانڕەوای یەمەنیی نوێ‌ ("ئەریاط" ی ناوبراو) دەكوژێت و بە ناوی نەجاشی (پاشا) ی حەبەشەوە فەرمانڕەوایی یەمەن دەكات كە نەجاشیی ئەو كاتە ناوی (كالب) بوە بەپێی سەرچاوە عەرەبیەكان، دواتر ئەبڕەهە سەربەخۆ دەبێت و خۆی دەكاتە پاشای یەمەن ئیتر شانشینییەكی حەبەشی لە یەمەن پێك دێت كە بە درێژەی شانشینیی مەسیحیی حەبەشیی (ئەكسوم) دادەنرێت، هەر لێرەوەش پشتگیریی ئیمپراتۆرێتیی بیزانتیی هەبوە و هاوپەیمانی بیزانتیەكان بوە.

ئیمپراتۆری بیزانتی یوستینیانوس (ی یەكەم)

ئینجا وەكو سەرچاوە گریكیەكان (وەكو پرۆكۆپیوس) پشتگیریی دەكەن، لە دەوروبەری (٥٤٠ ز) دا ئیمپراتۆر یوستینیانوسی ناوبراو باڵوێزێك بە ناوی (یولیانوس) Julianus دەنێرێت بۆ لای هەردو ئێسیمیفایوس Esimiphaeus (كە مەبەست "سومیەفەع ئەشوەع" ـه) پاشای حیمیەریەكان كە مەسیحی بو، و نەجاشی (پاشا) ی حەبەشە (پرۆكۆپیوس بە Hellestheaeus ی پاشای حەبەشیەكان" ناوی دەبات، كە ئەم ناوە بە چەند شێوەیەكی تر دێت، وەكو "ئێلا ئەصبەحه‌" Ela-Atzbeha، كە لە "ئێللا ئەصبه‌حه‌" ی حەبەشیەوە هاتوە، لە گێڕانەوە حەبەشیەكان خۆیشیاندا ناوی بە "كالێب" هاتوە، یانی ناوی شەخسیی "كالەب" بوە، و " ئێللا ئەصبه‌حه‌" یش ناوی شاهانەی بوە، بەم پێیە كەواتە ناوی "كالێب ئێللا ئەصبەحه" بوە [له نه‌خشێکی ئه‌کسومیدا ناوه‌که‌ی به شێوه‌ی "ک‌ل‌ب ءل ءص‌ب‌ح" هاتوە که به‌و شێوه‌یه ده‌خوێنرێته‌وه]، هەر بۆیە سەرچاوە عەرەبیەكانیش بە "ئەصحەمە" ناوی دەبەن)، بۆ بەستنی پەیمانێك لەگەڵ ئیمپراتۆرێتیی بیزانتیدا دژی ساسانیەكان، ئەوەش بەو پێیە كە حەبەشیەكان لە رێگەی نیمچە دورگەی عەرەبیەوە هێرش بكەنە سەر سنوری باشوری خۆرئاوای ئیمپراتۆرێتیی ساسانی، بۆ ئەوەی ساسانیەكان سەرقاڵ بكەن و پەستانێك لەسەر بیزانتیەكان كەم بكەنەوە كە لەو كاتەدا لە كێشمەكێشێكی تونددا بون لەگەڵ ساسانیەكان. ئەم داوایەش بەو بیانوەیە كە هەردولا لەسەر یەك ئایینن و دەبێت حەبەشیەكان یارمەتیی بیزانتیەكان بدەن و هاوبەشی قەزیەكەیان بن كە قەزیەی هەمو مەسیحیەكانە و دەبێت هەموان بەرگریی لێ‌ بكەن.

دراوێکی لێدراوی کالێب، که وێنه‌ی خۆیی له‌سه‌رە

نێردراوەكەی یوستینیانوس داوای ئەوەیشی لە پاشای حیمیەر كرد كە خانەدانێكی خێڵەكان بە ناوی (قەیس) Caïsus بكاتە "گەورە" (فیلارخ) Phylarch بەسەر خێڵی مەعەدد (معدّ) Maddeni ـەوە، و بەم شێوەیە لەگەڵ خێڵی مەعەدد سوپایەكی گەورە تەیار بكات بۆ شەڕكردن لەگەڵ ساسانیەكان. باڵوێزەكەی یوستینیانوس ساڵی (٥٣١ ز.) گەیشتە جێ‌، كە لە دەریاوە گەیشتە بەندەری (ئەدولیس) و لەوێوە چو بۆ (ئەكسوم)، و هەمو پەیمانێكی لەلایەن هەردو پاشای حەبەشە و حیمیەرەوە پێ‌ درا، بەڵام ئەوان پەیمانەكانیان نەبردە سەر و هیچ هێزێكیان بۆسەر ساسانیەكان تەیار نەكرد، پاشای حیمیەریش (قەیس) ی نەكردە سەرداری خێڵی مەعەدد كە پێشتر قەیس خزمی ئەمی كوشتبو و قاچاخ ببو. پاشای حیمیەر (سومیەفەع ئەشوەع) هەرچەند پەیمانی دا بە باڵوێزەكە كە دژی ساسانیەكان بجەنگێت، بەڵام پەیمانەكەی بەجێ‌ نەهێنا، چونكە نەیدەتوانی سوپایەك بخاتە سەر ڕێیەكی دورودرێژ و دوری بیابانی و بچێت شەڕ بە هێزێكی گەورە بفرۆشێت كە بێ‌ گومان لە سوپاكەی خۆی بەهێزترە. هەروەها نە لە (قەیس) خۆش بو و نە كردی بە سەرداری خێڵی مەعەدد.

هەر دوای ئەوەیش باڵوێزەكە كارەكەی خۆی بەجێ‌ هێنا؛ (ئەبرەهە) كە ئەمیش هەر مەسیحی بو و بەپێی قسەی پرۆكۆپیوس لە بنەڕەتدا كۆیلەی دەریاوانێكی ڕۆمانی بوە لە بەندەر/شاری (ئەدولیس) Adulis، بەسەر (سومیەفەع ئەشوەع) دا ڕاپەڕی و جێی گرتەوە. ئەبرەهە وەكو فەرمانڕەوای یەمەن و پاشای حیمیەر خۆی گرت. ئەبڕەهە لای پرۆكۆپیوس ناوی بە شێوەی (ئەبراموس) Abramus هاتوە، لای (یۆحەننای ئێفیسوسی) یش ناوی بە شێوەی Abramios هاتوە.

 

نه‌خشه‌که‌ی ئه‌بره‌هه، که باسی گه‌ڕانه‌وه‌ی ده‌کات به‌سه‌رکه‌تویی له هه‌ڵمه‌تێک بۆسه‌ر چه‌ند خێڵه عه‌ره‌بێک

دوای لەناوچونی (سومیەفەع ئەشوەع)، جارێكی تر باڵوێزی یوستینیانوس هاتەوە بۆلای نەجاشیی حەبەشە و بۆلای ئەبڕەهە كە ببوە پاشای حیمیەر و بۆلای (قەیس)، بۆ دو ئامانج: یەكەمیان: هاندانیان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ساسانیەكان، دوەمیشیان: یەكخستنیان، بەوەی ئەبڕەهە قەیس بكاتەوە بە سەرداری مەعەدد، كە ئەمەش ئامادەكردنیانە بۆ ئامانجی یەكەم. كە ئەم جارە پاشای حیمیەر كە ئەبڕەهەیە، پەیمانی خۆی بەجێ‌ دەهێنێت، چونكە ئەبڕەهە ـ بەپێچەوانەی (سومیەفەع ئەشوەع) ـەوە ـ پەیوەندیی لەگەڵ (قەیس) دا خۆش بو، بۆیە بڕیاری دا بیكاتە سەرداری خێڵی مەعەدد. هەروەها ئەبڕەهە هەوڵی دا ـ وەكو پرۆكۆپیوس دەڵێت ـ دژی ساسانیەكان بجەنگێت و هەندێك هێرشی كردە سەریان، بەڵام بەردەوام نەبو لەوەدا و زۆری پێ‌ نەچو وازی هێنا(١).

بەڵام وا دیارە لەبەر ئەوەی حەبەشیەكان كەشتیگەلێكی بەهێزیان نەبوە و توانای هێرشكردنیان لە رێگەی بیابانی عەرەبیەوە نەبوە؛ نەجاشیی حەبەشە بۆ خۆی هیچی نەكردوە بۆ شەڕكردن لەگەڵ ساسانیەكان، ڕەنگە تەنها لەلایەن خۆیەوە ناچار فەرمانی دابێتە ئەبڕەهە كە لە یەمەنەوە بەشێك لە سوپاكەی بەرەو باكور بخاتە سەر ڕێ بۆ هەڕەشەكردن لە سنورەكانی ئیمپراتۆرێتیی ساسانی.

ئەگەریش هەواڵی بونی فیل لە سوپاكەی ئەبڕەهەدا ڕاست بێت؛ دور نیە نەجاشیی حەبەشە هێزێكی چەند فیلێكی ئەفریقایی لە ڕێگەی دەریایی كەنداوی عەدەنەوە بۆ ئەبڕەهە ناردبێت، هەرچەند گواستنەوەی فیل بە ڕێگەی دەریاییدا و سەرڕێخستنی فیل لە سوپادا بە ڕێگەیەكی بیابانی و وشكدا جێی گومانە.

ئەم باڵوێزناردنەی دوایی یوستینیانوسیش بۆلای نەجاشی و ئەبڕەهە، لە دەوروبەری (٥٤٠ ز.) دا بوە، چونكە لەو كاتەدا جەنگێكی توند لەنێوان (خوسرەو ئەنوشیروان) و بیزانتیەكاندا هەبو، لەو كاتەشدا پەیوەندیی نێوان یوستینیانوس و نەجاشیی حەبەشە گەرم‌وگوڕ بوە كە پەیوەندییەكی ئایینی (مەسیحی) و دیپلۆماسی بوە.

جگە لە پرۆكۆپیوس، مێژونوسێكی گریكیی تر بە ناوی (ئیۆاننێس مەلاله‌س) Ioannes Malalas (٤٩١ ـ ٥٧٨ ز.)، هەواڵی باڵوێزەكەی یوستینیانوسی، كە ناردویەتی بۆلای نەجاشیی حەبەشە بۆ مەبەستی هاندانی بۆ بەشداریكردن لە جەنگی دژی ساسانیەكاندا، گێڕاوەتەوە. بەڵام ناوی باڵوێزەكەی نەهێناوە.

ئیتر دیارە ئەبڕەهە سوپای سەر ڕێ‌ خستوە بەرەو باشوری عێراق تا لەگەڵ ساسانیەكان بجەنگێت، تا ئەوە ببێتە یارمەتیدەرێك بۆ بیزانتیەكان. بەڵام چی وای كردوە هەڵمەتەكە ـ كە ئامانجەكەی ساسانیەكان و باشوری عێراقە ـ بە مەككەوە پەیوەست ببێت؟ دیارە هۆكەی ئەوەیە كە رێگەی هەمیشەیی نێوان یەمەن و سنوری ئیمپراتۆرێتیی ساسانی بە مەككەدا تێپەڕیوە و لە (دۆڵی ڕوممە) (وادی الرُّمَّة) دا كۆتایی پێ‌ هاتوە كە یەكێكە لەو زێیانەی لەلای باشورەوە دەڕژێتە فورات، بۆیە ئەو سوپایە ئەو رێگەیەیان گرتوەتە بەر بەرەو مەبەستی خۆیان. ئیتر كاتێكیش ئەو سوپایە گەیشتوەتە حیجاز و نزیكی مەككە جگە لەوەی ماندو و شەكەت بون نەخۆشیی ئاوڵە «جُدَريّ» Smallpox لەناویاندا تاوی سەندوە و بەشێكی لەناو بردون.

بۆیە ئەو سوپایە بەشێکی بە ئاوڵە لەناوچوە یان بڕستی لێ بڕاوە و نەیتوانیوە رێگەكەی تەواو بكات.

هەروەها وا دیارە رەشەبایەكی لماوی، لەو كاتەدا هەڵی كردوە و بە تەواوی شپرزەی كردون.

ئیتر بەم شێوەیە حەبەشیەكان ناچار بون پاشەكشە بكەن و داوای لێ‌ بوردن لە بیزانتیەكان بكەن(٢).

بەڵام عەرەبی حیجاز كە ئەو هەڵمەتەیان بینیوە و بینیویانە چۆن بە نەخۆشی لەناوچون و پاشەكشەیان كردوە و، نەشیان زانیوە مەبەستی هەڵمەتەكە چیە، ئیتر ڕوداوەكەیان بە شێوەیەكی تایبەت بە خۆیان لێك داوەتەوە و وایان زانیوە مەبەستی خراپیان بە مەككە و كەعبە هەبوە و ئەو روداوەش كە بەسەریان هاتوە بەرگریی خواوەندی كەعبە بوە لە ماڵەكەی خۆی.

دوای سەرهەڵدانی ئیسلامیش كە كەعبە بایەخێكی تایبەتیی زیاتری پەیدا كرد چیرۆكەكە زیاتر گەشەی كردوە و بە وردەكاری و دیمەنی چڕ‌وپڕی چیرۆكخوانی پڕ كراوەتەوە.

وه‌سفی ڕوداوه‌که له گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌کاندا
وبنیاتنانه‌وه‌ی ڕوداوه واقیعیه‌که

ئەوەی كە سەرچاوە عەرەبی ـ ئیسلامیەكان دەیگێڕنەوە ئەوەیە كە ئەو سوپایە توشی ئاوڵە بون. ئیبن ئیسحاق (١٥١ ک. مردوە) دەگێڕێتەوە کە (یەعقوبی کوڕی عوتبه) ["يعقوب بن عتبة بن المغيرة ابن الأخنس" ی مەدینەیی، زانای ژیاننامەی پێغەمبەر، ساڵی ١٢٨ ک. مردوە، و بە متمانەدار "ثقة" دانراوە] بۆی گێڕاوەتەوە: کە بۆیان باس کردوە کە لە عەرەبستان بۆ یەکەم جار لە ساڵی فیلەکەدا نەخۆشیی وەکو سورێژە "الحَصْبة" و ئاوڵە "الجُدَرِيّ" و هەروەها درەختیلەی تاڵی وەکو (ستەبرەگ) "العُشَر" و (ئەسپەند) "الحَرْمَل"؛ دەرکەوتون: " أول ما رؤي في أرض العرب: الحصبة، والجدري، ومرائر الشجر من العشر والحرمل وأشباه ذلك، عام الفيل"(٣).

دواتر لای ئیبن هیشام (٢١٣ ک. مردوە) ـ کە کتێبی "السیرة" ەکەی ئیبن ئیسحاقی پاڵفتە کردوە ـ هەمان دەق دوبارە دەبێتەوە و لە درەختیلەکاندا (گوژاڵک) "الحنظل" ی بۆ زیاد دەبێت: "أَنَّ أَوَّلَ مَا رُئِيَتْ الْحَصْبَةُ وَالْجُدَرِيُّ بِأَرْضِ الْعَرَبِ ذَلِكَ الْعَامَ، وَأَنَّهُ أَوَّلُ مَا رُئِيَ بِهَا مَرَائِرُ الشَّجَرِ الْحَرْمَلِ وَالْحَنْظَلِ وَالْعُشَرِ ذَلِكَ الْعَامَ"(٤).

هەروەها لە "عیکریمە" وە دەگێڕنەوە کە وتویەتی: ئەو بەردانەی کە باڵندەکان خستویاننەتە خوارەوە بەسەر سوپاکەدا؛ توشی ئاوڵەی کردون، و ئیتر ئەوە بۆ یەکەم جار بوە ئاوڵە لە عەرەبستان ببینرێت. ئەم قسەیه‌ی عیکریمە، عەبدوڕڕەززاق و عەبدی کوڕی حومەید و ئیبن‌ولمونذیر و ئەبو نوعەیم و سەعیدی کوڕی مە‌نصور و ئیبن ئە‌بی حاتیم و طه‌به‌ری و به‌یهه‌قی، به‌ سه‌نه‌دی خۆیان، لێیان گێڕاوه‌ته‌وه، و دواتر سه‌رچاوه‌کانی تریش دە‌یگێڕنه‌وه. بۆ نمونه: له گێڕانه‌وه‌که‌ی لای به‌یهه‌قی له (دلائل النبوة) دا، هاتوە: عیکریمە لە ڕاڤەی دەقەکەدا کە دەڵێت "طیرا أبابیل" وتویەتی: کۆمەڵە باڵندەیەک بون لەلای دەریاوە پەیدا بون، سەریان وەکو سەری دڕندە وابو(!)، پێش ئەوە و دوای ئەوە نەبینرابون، ئیتر [بەردەکانیان خستە خوارەوە بەسەر سوپاکەدا و ئەو بەردانەش] شوێنەواری وەکو ئاوڵەیان لەسەر پێستی ئەوان بەجێ هێشت، ئیتر ئەوە یەکەم جار بو ئاوڵە ببینرێت "كَانَتْ طَيْرًا نَشَأَتْ مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ لَهَا مثل رؤوس السِّبَاعِ، لَمْ تُرَ قَبْلَ ذَلِكَ وَلَا بَعْدَهُ، فَأَثَّرَتْ [فِي] جُلُودِهِمْ أَمْثَالَ الْجُدَرِيِّ، فَإِنَّهُ لأوّل ما رؤي الْجُدَرِيُّ". گێڕانه‌وه‌که‌ی لای (عه‌بدوڕڕەززاق) یش لە تەفسیرەکەیدا دەڵێت: عیکریمە وتویەتی: کاتێک خوا بەردی ناردە سەر ئەوانەی سوپای فیلەکەیان هێنابو؛ کارێکی کرد هەر بەردێک لە هەر کەسێکیان دەکەوت لە جێگەی خۆیدا پێستی دەبو بە برین و دومەڵ، ئیتر ئەوە یەکەم جار بو ئاوڵە پەیدا بو: "لَمَّا أَرْسَلَ اللَّهُ الْحِجَارَةَ عَلَى أَصْحَابِ الْفِيلِ، جَعَلَ لَا تَقَعُ مِنْهَا حَجَرٌ بِرَجُلٍ مِنْهُمْ إِلَّا نَفَطَ مَكَانُهُ، قَالَ فَذَلِكَ أَوَّلُ مَا كَانَ مِنَ الْجُدَرِيُّ". لە گێڕانه‌وه‌که‌ی ئەبو نوعەیمیشدا لە (حلیة الأولیاء) دا دەڵێت: باڵندەکان هەر بەردیان دەهاویشتە سوپاکە، هەتا پێستیان ئاوڵە لێی دا، ئیتر پێش ئەو ڕۆژە ئاوڵە نەبینرابو: "لَمْ تَزَلْ تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ حَتَّى جَدِرَتْ جُلُودُهُمْ، فَمَا رُئِيَ الْجُدَرِيُّ قَبْلُ إِلَّا يَوْمَئِذٍ". گێڕانه‌وه‌که‌ی طه‌به‌رییش ده‌ڵێت: ئەو باڵندانە سوپاکەیان بەردباران کرد بەو بەردانەی پێیان بو، ئیتر بەر هەر کەسێکیان دەکەوت؛ توشی ئاوڵە دەبو، ئیتر ئەوە یەکەم جار بو ئاوڵە بینرێت و پێشتر ـ و دواتریش ـ نەبینرابو: "كَانَتْ تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مَعَهَا.. فَإِذَا أَصَابَ أَحَدَهُمْ خَرَجَ بِهِ الْجُدَرِيُّ.. كَانَ أَوَّلَ يَوْمٍ رُئِيَ فِيهِ الْجُدَرِيُّ.. لَمْ يُرَ قَبْلَ ذَلِكَ الْيَوْمِ، وَلَا بَعْدَهُ"(٥). 

شایه‌نی ئاماژەیە هەندێک سەرچاوە ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نن که عیکریمه ئه‌و قسه‌یه‌ی له ئیبن عه‌بباسه‌وه وەرگرتوە، بۆیه هه‌ندێکیان قسه‌که‌ ده‌ده‌نه پاڵ ئیبن عه‌بباس. له‌مانه گێڕانه‌وه‌که‌ی عەبدوڕڕەززاق که سەنەدەکەی دەڵێت: له عیکریمه‌وه، له ئیبن عه‌بباسەوە(٦).

بۆیه (ئیبن عادیل) له (اللباب) دا قسه‌که له هه‌ردوکیانه‌وه ده‌گێڕێته‌وه(٧).

له‌و شیعره عه‌ره‌بیانه‌شدا که له کتێبی "السیرة" ی ئیبن ئیسحاقدا هاتوە و دراونه‌ته‌ پاڵ پێش ئیسلام؛ دێڕە شیعرێك ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هەندێك باڵندە بینراون و به‌ردبارانکردنێکیش ڕوی داوە. ئه‌وه‌ش له هۆنراوه‌یه‌کدا که گێڕانه‌وه‌که‌ی ئیبن ئیسحاق ده‌یداته پاڵ پیاوێک له‌ خێڵی (خه‌ثعه‌م) به ناوی (نوفه‌یلی کوڕی حه‌بیبی خه‌ثعه‌می) "نفيل بن حبيب الخثعمي"، که سوپا یه‌مه‌نی-حه‌به‌شیه‌که به دیل گرتویانه و وەکو چاوساخ له‌گه‌ڵ خۆیان هێناویانه، جا له هۆنراوه‌که‌دا هاتوە دەڵێت:

خَشِيتُ اللهَ لَمَّا رَأَيْتُ طَيْرًا * وَقَذْفَ حِجَارَةٍ تُرْمَى عَلَيْنَا

واته‌: "ترسام له خوا کاتێک باڵندەگەلێکم بینی، و هاویشتنی به‌ردم بینی که هه‌ڵ‌ده‌درا به‌سه‌رماندا"(٨).

که ئه‌م دێڕه‌ له پاڵفته‌کردنه‌که‌ی ئیبن هیشامدا بۆ کتێبی "السیرة" ـه‌که‌ی ئیبن هیشام به‌م شێوەیە هاتوە:

حَمِدْتُ اللَّهَ إذْ أَبْصَرْتُ طَيْرًا * وَخِفْتُ حِجَارَةً تُلْقَى عَلَيْنَا

واته‌: "سوپاس و ستایشی خوام کرد باڵندەگەلێکم بینی، و له‌و به‌ردە ترسام که که هه‌ڵ‌ده‌درا به‌سه‌رماندا"(٩).

که‌ دواتر ئیبن که‌ثیر له (البداية والنهاية) و له (تفسير القرآن العظيم) ـه‌که‌یدا هه‌ر به‌م شێوه‌یه ده‌یهێنێت(١٠).

لای (ئیبن حه‌بیبی به‌غدادی) (٢٤٥ ک. مردوە)، له (المنمق في أخبار قريش)، ئه‌و دێڕە به‌م شێوه‌یه هاتوە(١١):

حَمِدْتُ اللهَ إِذْ أَبْصَرْتُ طَيْرًا * وَسَفْيَ حِجَارَةٍ تُسْفَى عَلَيْنَا

که‌ نیوه‌دێڕی یه‌که‌م وه‌کو گێڕانه‌وه‌که‌ی ئیبن هیشام وایه‌، نیوه‌دێڕی دوه‌میش وه‌کو گێڕانه‌وه‌که‌ی ئیبن ئیسحاق خۆی وایه ته‌نها له‌وه‌دا نه‌بێت که له‌ بریی "قذف" وشه‌ی "سفي" به‌کار ده‌هێنێت که له‌ واتادا نزیکه و به‌وردی به‌ واتای هه‌ڵگرتن و وه‌شاندنی شتی وەکو ته‌پ‌وتۆزە له‌لایه‌ن باوە.

لە گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌کاندا ئاماژەیەکیش دەبینینەوە بۆ ئه‌وه‌ی له هه‌مان کاتی بینینی باڵندەکان و به‌ردبارانه‌که‌دا؛ رەشەبایەكی توند هه‌ڵی‌كردوه. بۆ نمونه‌ به‌یهه‌قی هه‌واڵێکی هاوشێوه‌ی ئه‌وانه‌ی پێشو ده‌گێڕێته‌وه، کە ئیمام (عوبه‌یدی کوڕی عومه‌یری له‌یثی) "عُبَيْدُ بْنُ عُمَيْرٍ اللَّيْثِيّ" (له تابیعیه‌کان بوە و مه‌ککه‌یی بوە، دەوروبەری ١١٤ ک. مردوە)، کە دوای ئه‌وه‌ی باسی ئه‌و باڵندانه‌ دەکات کە له لای ده‌ریاوه په‌یدا بون و سوپاکه‌یان به‌و به‌ردانه‌ی پێیان بوە به‌ردباران کردوە؛ دەڵێت: خوا بایه‌کی توندیشی نارد کە دای له قاچی ئه‌و باڵندانه و زیاتر تەوژمی دا به هێزی به‌ردهاویشتنه‌که‌یان، ئیتر هه‌مو سوپاکه له‌ناو چو: "وَبَعَثَ اللهُ رِيحًا شَدِيدَةً، فَضَرَبَتْ أَرْجُلَهَا، فَزَادَهَا شِدَّةً، فَأُهْلِكُوا جَمِيعًا "(١٢).

ئێسته له‌ سه‌رجه‌می ئه‌م ده‌ق و گێڕانه‌وه ئیسلامیانه‌دا؛ چوار ڕه‌گه‌زی سه‌ره‌کیی ڕوداوه‌که ده‌بینینه‌وه:

ـ هاتنی باڵندە، له لای ده‌ریاوە.

ـ بارینی به‌ردی ورد.

ـ بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیی ئاوڵه له سوپاکه‌دا.

ـ هه‌ڵکردنی ڕه‌شه‌بایه‌کی توند که بارینی به‌رده‌ ورده‌که‌ی توند کردوە.

ئێسته‌ به‌ لابردنی خه‌یاڵه ئه‌فسانه‌ییه‌که و به نزیککردنه‌وه‌ی ڕه‌گه‌زه‌کانی چیرۆکه‌که له واقیعه‌وه؛ ده‌توانین به‌م شێوەیه ڕوداوە واقیعیه‌که بنیات بنێینه‌وه:

ـ دیاره‌ ئه‌و سوپایه هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه نه‌خۆشی ئاوڵه‌ی تێدا بوە، به‌ڵام له‌و شوێن و کاته‌دا نەخۆشیه‌که گه‌یشتوەته قۆناغی ده‌رکه‌وتنی ته‌واویی نیشانه‌کانی و سه‌رکێشانی بۆ مردنی توشبوه‌کان.

ـ ڕه‌شه‌باکه هه‌م توند بوە و بێزاری کردون و بێهیوای کردون له درێژده‌دان به ڕه‌وته‌که‌یان، و هه‌م ڕه‌شه‌بای لماوی بوه‌ و ئه‌و ته‌پ‌وتۆز و لمه بیابانیه‌یان لێ باریوە که شپرزه‌ی کردون.

ـ چه‌ند پۆلێک باڵنده له‌و کاته‌دا هاتون و د‌ه‌رکه‌وتون، که ڕەنگە لەو باڵندانە بن كە شوێن سوپاكان دەكەون، یان لەو پەڕەسێلكەیە بن كە كۆچی وەرزانەی خۆیان دەكەن و له لای ده‌ریای سوره‌وە دێن و به ئاسمانی حیجازدا تێپه‌ڕ ده‌بن.

دواتر خه‌یاڵه ئه‌فسانه‌ییه‌که ئه‌م چه‌ند ڕه‌گه‌زه‌ی به شێوه‌یه‌کی ئه‌ندێشه‌یی و زیاده‌ڕه‌وانه داڕشتوە‌ته‌وه:

ـ ئه‌و ته‌پ‌وتۆز و لمه بیابانیه‌ی که ڕه‌شه‌باکه هێناویه‌تی و داوێتی به‌سه‌ر سوپاکه‌دا؛ وه‌کو به‌رد و گڵمۆتک بیری لێ کراوه‌ته‌وه که ببارێنرێت به‌سه‌ریاندا.

ـ ئه‌و باڵندانه‌ی که بینراون له‌و کاته‌دا؛ به‌سراونه‌ته‌وه به ڕوداوه‌که‌وه، به‌و پێیه‌ی که ئه‌وان ئه‌و به‌رد و گڵمۆتکانه‌یان هه‌ڵداوە!

ـ ئه‌و نه‌خۆشیی ئاوڵه‌یه‌ی که دوای (١٢) ڕۆژ و ـ هه‌ندێک جار ـ زیاتریش ئینجا نیشانه‌کانی ده‌ست به ده‌رکه‌وتن دەکەن و پێش ئه‌وه ته‌نها ڤایروسه‌که هه‌ڵ‌گیراوە و له قۆناغی داڵده‌داندایه، و دوای ئه‌وه‌ش ٢-٣ ڕۆژیش تێدەپەڕێت ئینجا برین و دومه‌ڵه‌کان دەردەکەون؛ و ئینجا ده‌رکه‌وتنی تەواوی نیشانه‌کان و گه‌شه‌کردنی نه‌خۆشیه‌که چه‌ند هه‌فته‌یه‌ک ده‌خایه‌نێت؛ له‌م چیرۆکه‌دا ده‌بێته مردنێکی کت‌وپڕ که هه‌ر یه‌کسه‌ر که‌سه‌که ده‌کوژێت!

ـ ئه‌و نه‌خۆشیی ئاوڵه‌یه‌ی که له ڕێگه‌ی شله‌مه‌نیه‌کانی جه‌سته (به‌تایبه‌تی: له ڕێگه‌ی کۆکه و پشمین و لیک و هه‌ناسه و ده‌سدان له برینه‌کانه‌وه..) و نزیکبونه‌وه له توشبو و که‌ل‌وپه‌ل و جله‌کانیه‌وه دەگوێزرێته‌وه؛ به‌پێی چیرۆکه‌که‌ له ڕێگه‌ی به‌رد و گڵمۆتکه‌وه گوێزراوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش له ئه‌نجامی تێکه‌ڵکردنی باسی نه‌خۆشیه‌که‌ به باسی ئه‌و ته‌پ‌وتۆز و لمه بیابانیه‌ی ڕه‌شه‌باکه هێناویه‌تی و به باسی ئه‌و ڕه‌وه باڵندانه‌ی بینراون.

ـ ئینجا دیاره کۆمه‌ڵێک پێشهاتی وەکو تاوسه‌ندنی ئاوڵه له سوپاکه‌دا و ژینگه و بارودۆخی سه‌خت و گه‌رم و وشکی بیابان؛ سه‌رکرده‌کانی سوپاکه‌یان ناچار به‌ بڕیاری گه‌ڕانه‌وه‌ و پاشه‌کشه کردوە. به‌ڵام ئه‌ندێشە ئه‌فسانه‌ییه‌که به شێوه‌یه‌ک ڕوداوه‌که دەگێڕێته‌وه که گوایه چه‌ند تاکه‌که‌سێک نه‌بێت که‌سی تر لە‌و سوپایه‌ ڕزگاری نه‌بوە و هه‌مویان هه‌ر له‌وێدا تێداچون! ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ شکۆی سزا و به‌رگرییه‌کدا بگونجێت که خوا بینێرێت! ئه‌گه‌رنا مه‌رج نیه‌ ئاوڵه‌ هه‌مو کاتێک نه‌خۆشییه‌کی کوشندە بێت و بیدات له سوپایه‌ک هه‌مویان ده‌ستبه‌جێ بکوژێت!! ڕاسته‌ ئاوڵه هه‌ندێک جار نه‌خۆشیه‌کی کوشندەیه (به هۆی ژه‌هراویبونی خوێنه‌وه)، به‌ڵام ڕێژه‌ی مردن له توشبوانی نه‌خۆشیی ئاوڵه‌دا: جۆره گه‌وره‌ و تونده‌که‌ی ٣٠% ـه، و جۆره‌ بچوک و سوکه‌که‌ی ١% ـە! ئیتر ناتوانێت سوپایه‌ک هه‌موی له‌ناو ببات!

ـ هه‌ندێک له گێڕانه‌وه‌کان باسی ئاوڵه و برین و بلۆق و دومه‌ڵ‌لێهاتنی جه‌سته ناکه‌ن، به‌ڵکو دەڵێن: ئه‌و به‌ردە که به‌ر که‌سێک دەکەوت؛ یه‌ک‌سه‌ر جه‌سته‌ی ده‌بڕی و له پاشیەوە دەردەچو!! که ئه‌مه به‌تەواوی له واقیعه‌که دور ده‌که‌وێته‌وه. به شێوه‌یه‌ک هه‌ندێک نوسه‌ری ئیسلامیی هێناوه‌ته سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ی که ئه‌و به‌ردانه‌ ڕێژنه به‌ردێکی نێزه‌کی بون و له ئاسمانی زه‌ویه‌وه باریون!

سه‌ره‌نجام چیرۆكە قورئانیەكە دەربارەی هەڵمەتەكەی ئەبڕەهە كە فیلی تێدا بەكار هاتوە، وەكو لێكدانی ئەو دو دیمەنە دەردەكەوێت: دیمەنی رەشەبایەك که ته‌پ‌وتۆز و لمی بیابانی هه‌ڵ‌گرتوە، لەگەڵ دیمەنی چەند پۆلێك باڵندە، ئەو دیمەنە لێكدراوەش كە پێك دێت دیمەنی چەند پۆلێك باڵندەیە كە وردە بەرد دەبارێنن: (فأرسل عليهم طيرًا أبابيلَ، ترميهم بحجارة من سِجِّيل) (الفیل: ٣، ٤).

ئەم روداوە كە تا سەرهەڵدانی ئیسلامیش لە بیر نەچوەتەوە و قورئانیش لە سورەتی (الفیل) دا بە شێوەیەكی تایبەت بە خۆی تۆماری كردوە، كاریگەریی لە بیری عەرەبدا هەبوە بە شێوەیەك هەستیان كردوە كە هیچ توانایەكی بەرگرییان بەرامبەر هێزەكانی دەوروبەریان نیە و هەر كاتێك بێت دەكەونە ژێر دەسەڵاتی یەكێك لەو دو ئیمپراتۆرێتیە و ئەمەش واتە دەكەونە نێوان چەكوش و دەسگای هەردوكیانەوە.

ساڵی فیله‌که و له‌دایکبونی موحه‌ممه‌د

ئەوەی لێرەدا واتایەكی گەورەی تێدایە ئەوەیە كە لە كەلەپوری ئیسلامیدا لەدایكبونی پێغەمبەر بە ساڵی فیلەكە «عام الفیل» دیاری كراوە.

بێ‌ گومان ئەم دیاریكردنە مێژویی نیە، چونكە وەكو دەركەوت هەڵمەتەكەی ئەبڕەهە لە دەوروبەری (٥٤٠ ز.) دا بوە، لە كاتێكدا لەدایكبونی پێغەمبەر بەپێی هەمو سەرچاوەكان لە دەوروبەری (٥٧٠ ز.) دا بوە، بەم پێیەش نزیكەی (٣٠) ساڵیان لەنێواندا هەیە.

ئەم راستیە لەلای هەندێك لە زانایانی ئیسلامیی كۆنیش ئاشكرا بوە، وەكو:

ـ (موحەممەدی كوڕی سائیبی كەلبی) كە وتویەتی هەڵمەتەكەی ئەبڕەهە بیست و سێ‌ ساڵ پێش لەدایكبونی پێغەمبەر بوە.

ـ هەروەها (بەغەوی) و (ئەبو زەكەریای عەجلانی. بەپێی گێڕانەوەی ئیبن عەساكیر) كە وتویانە چل ساڵ پێشتر بوە.

ـ هەروەها (زوهری) و (موسای كوڕی عوقبە) وتویانە سی ساڵ پێشتر بوە(١٣).

كە ئەم وتەیەی دواییان لەگەڵ لێكدانەوە مێژوییەكەدا یەك دەگرێتەوە.

هەروەكو بەپێی سەرچاوە گریكیەكان ئەو هەڵمەتە لە سەردەمی ئیمپراتۆر یوستینیانوسدا بوە، یوستینیانوسیش لە نێوان ساڵانی (٥٢٧ ـ ٥٦٥ ز.) دا ئیمپراتۆر بوە و نەگەشتوەتە (٥٧٠ ز.). ئەبڕەهەش، هەرچەند بەپێی چیرۆكە عەرەبیە ئیسلامیەكە ده‌بێت لە (٥٧٠ ز.) دا مردبێت؛ بەڵام بەڵگە نیە بۆ مانەوەی هەتا ئەو مێژوە، بەڵكو وا دەردەكەوێت لەدوای (٥٥٨ ز.) ەوە مردبێت. 

بەڵام لە كەلەپوری ئیسلامیدا لەدایكبونی پێغەمبەر لەگەڵ دەستتێوەردانی بێگانان بەراورد كراوە، بەو پێیە كە ئەو ساڵەی زەقترین دەستتێوەردانی بێگانان لە وڵاتی عەرەبدا دەركەوت هەر لەو ساڵەدا پێغەمبەری ئیسلام لەدایك بوە.. ئەمەش ئاماژەیەكی بەهێزە بۆ ئەوەی كە ئیسلام سەربەخۆیی سیاسیی تەواوی بۆ عەرەب دابین كرد و بە هۆیەوە بون بە هێزی باڵای ناوچەكە، ئەم ئاماژەیەش وێنەی پاڵەوانێكی نەتەوەیی دەبەخشێت بە پێغەمبەری ئیسلام.

کاریگه‌ریی ئه‌ده‌بیاتی یه‌هودی له چیرۆکه ئیسلامیه‌که‌دا

لە لایەكی تریشەوە بەپێی توێژینەوەكانی (گۆردن د. نیوبی) Gordon D. Newby (لە زانكۆی براندیز)، چیرۆكی هاتنی فیلەكە و بە تایبەتی شێوازی گێڕانەوەی چیرۆكی هەڵمەتە شكستخواردوەكەی ئەبڕەهە بۆسەر مەككە لە سەرچاوە ئیسلامیەكاندا (بە تایبەتی: "السِّیْرة" ی ئیبن ئیسحاق و، هەندێك لە تەفسیرەكان)، هاوشێوەی شێوازی گێڕانەوەی چیرۆكی هەڵمەتی شكستخواردوی پاشای ئاشوری (سیناحێریب) Sennacherib (٧٠٥ ـ ٦٨١ پ. ز.) ـە بۆسەر ئورشەلیم(١٤). ئەوەی لە مێژودا زانراوە ئەوەیە كە سیناحێریب ساڵی (٧٠١ پ. ز.) دا شاری صەیدا و كۆمەڵێك شاری فینیقیی تری داگیر كروە و شاری (صور) یشی گەمارۆ داوە بەڵام نەیتوانیوە شوراكەی ببەزێنێت، ئینجا روی كردوەتە شانشینیی یەهودا و داوای لە (حیزیقیا) ی پاشای یەهودا دەكات شاری ئورشەلیم بدات بە دەستەوە، حیزیقیا سەرەتا رەتی دەكاتەوە، ئیتر سیناحێریب (٤٦) شاری ئەو شانشینیە داگیر دەكات، بەڵام دواتر حیزیقیا ملكەچ دەبێت و باجێكی زۆری بۆ دەنێرێت.. ئیتر تا كۆتایی سەردەمی سیناحێریب شانشینیی یەهودا لەگەڵ ئیمپراتۆرێتیی ئاشوریدا لە ئاشتیدا بوە. ئەمانەش هەمو لە نوسراوەكانی سیناحێریبدا باس كراون. بەڵام دواتر دەقە یەهودیەكان (كتێبی دوەمی پاشایان، بە تایبەتی) چیرۆكێكی تریان داڕشتوە كە شوێنەوارێكی لە مێژودا نیە، كە گوایە سیناحێریب هەر لەو هەڵمەتەدا ویستویەتی هێرشێكی تر بكاتە سەر شاری ئورشەلیم و گەمارۆی داوە و، حیزیقیا هیچی بە دەستەوە نەماوە جگە لەوەی لە خواوەند بپاڕێتەوە و خۆی و شارەكەی بداتە دەست خوا، ئیتر گوایە ئەو سوپایە كە (سەد و هەشتا و پێنج هەزار) كەس بوە، خوا دەردێكی بۆ ناردون كە هەمویان دەكاتە لاشەی بێگیان (پاشایانی دوەم: ١٩: ٣٢ ـ ٣٥).. ئەم چیرۆكەش بە هیچ شێوەیەك مێژو و نوسراوە ئاشوریەكان پشتگیریی ناكەن. ئینجا لێكچونێك دەبینین لە نێوان ئەم چیرۆكە و چیرۆكی هەڵمەتەكەی ئەبڕەهە، بە شێوەیەك ئەگەری ئەوە دێنێتە ئاراوە كە چیرۆكە ئیسلامیەكە لە وردەكاری و دیمەنەكانیدا لەژێر كاریگەریی چیرۆكە یەهودیەكەدا داڕێژرابێت.

جێی سەرنجە چیرۆكێكی تر لەلای (هێرۆدۆت) (ساڵی ٤٥٠ پ. ز. مێژوەكەی نوسیوە) دەبینینەوە دەربارەی كارەساتێكی خوایی كە سوپاكەی سیناحێریبی تێك شكاندوە لە بەرامبەر میسریەكاندا.. هێرۆدۆت دەڵێت: (دوای ئەوە، سیناحێریب پاشای عەرەب و ئاشوریەكان سوپا گەورەكەی بەرەو میسر خستەڕێ، جەنگاوەرە میسریەكان هیچیان نەهاتن بەدەم ئەوەوە [واتە: فیرعەون سێثۆس Sethos كە پێشتر ناوی هێناوە]، ئیتر گەورەی پیاوانی ئایینی زۆر غەمبار بو و چوەناو حەرەمی پەرستگاوە و هاواری ئەو مەترسیەی برد بۆ لای خواوەند، ئیتر هەر لەو هاوار و پاڕانەوەیەدا خەوی لێ‌ كەوت و لە خەونیدا خواوەند هات و لەلایەوە وەستا و ورەی بەرز كردەوە، و پێی وت كە توشی هیچ نابێت ئەگەر بچێت و ڕوبەڕوی سوپای عەرەب [رەنگە مەبەست ئەوە بێت كە سوپای ئاشوری كرێگرتەی عەرەبی زۆر تێدا بوە] ببێتەوە چونكە بۆ خۆی یارمەتی دەنێرێت. ئەو كە ئەم شتانەی زۆر بەڕونی لە خەونەكەیدا دیت ئەو كەسانەی لەگەڵ خۆیدا برد كە دەیانویست شوێنی بكەون و رۆشتن تا لە پێلوسیۆن Πηλούσιον [پێلوسیوم Pelusium = "الفَرَما"] بارگەیان خست.. یەك كەسیش لە جەنگاوەرەكان لەگەڵیدا نەهاتبون، بەڵكو تەنها دوكاندارەكان و پیشەوەرەكان و خەڵكی بازاڕ لەگەڵیدا هاتبون. ئینجا دوای ئەوەی كە هاتن، شەوێ‌ مشكی كێڵگە هەموی بەسەر دوژمنەكانیاندا خرۆشان و كەوانەكانیان و تیردانەكانیان و هەتاكو دەسكی قەڵغانەكانیان [واتە هەرچی لە بابەتی تەختە بێت] داخوارد. ئیتر بۆ رۆژی دوایی رایان كرد چونكە بەبێ‌ ئەو چەكە گەورانە تێك دەشكان...)(١٥).

ئەم چیرۆكە سەیروسەمەرەیەی هێرۆدۆت دەیگێرێتەوە رەنگە سەرچاوەیەكی چیرۆكە یەهودیەكە بێت دەربارەی تێكشكانی سیناحێریب، هەروەها لەگەڵ چیرۆكە قورئانیەكەدا لێكچونی هەیە لەو روەوە كە لە هەردو چیرۆكەكەدا گیاندارێكی لاواز وەكو یارمەتییەكی خوایی رۆڵ دەبینێت.

پەراوێز:

(١) دەربارەی هەواڵی باڵوێزناردنەكەی یوستینیانوس و دەنگ‌وباسی (سومیەفەع ئەشوەع) و نەجاشیی حەبەشە و ئەبڕەهە، بڕوانە:

د. جواد علي، المفصل فى تاريخ العرب قبل الإسلام. الطبعة الرابعة،  دار الساقي، ٢٠٠١. جـ. ٦، ص ص. ١٦٢ ـ ١٦٤.

Procopius, History of the Wars (Original text with English translation, edited by Henry Bronson Dewing). Book I: The Persian War, XX. London: S. Heinemann. PP. 189-195.

(٢) دەربارەی هەڵمەتەكەی ئەبڕەهە و چوارچێوەی مێژوییەكەی و سەرچاوە گریكی و عەرەبیەكانی چیرۆكەكە، بڕوانە:

أدهم، د. إسماعيل احمد، عام الفيل و ميلاد الرسول. مجلة (الرسالة)، العدد ٣٤٩، ١١ مارس ١٩٤٠. ص. ٤٥٠ فما بعد. (ضمن كتاب: قضايا و مناقشات ـ المؤلفات الكاملة للدكتور اسماعيل احمد أدهم. تحرير و تقديم: الدكتور احمد ابراهيم الهواري. دار المعارف، مصر، ١٩٨٦. صص. ٣٠٨ ـ ٣١٨).

الصعيدي، عبد المتعال، دراسات قرآنية.

بێ‌ گومان (د. إسماعیل أحمد أدهم) سودی لە توێژینەوەكانی خۆرهەڵاتناسی ئەڵمانی (نۆلدكە) وەرگرتوە:

نۆلدكە، تیۆدۆر، مێژوی فارس و عەرەب لە سەردەمی ساسانیەكاندا:

Noldeke, Theodore, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sassaniden. Leyden, 1879. P. 200 ff.

(٣) ابن اسحاق، السير والمغازي. تحقيق: سهيل زكار. بيروت: دار الفكر. الطبعة الأولى، ١٩٧٨. ص. ٦٥: "حدثنا أحمد، نا يونس عن ابن إسحق قال: حدثني يعقوب بن عتبة بن المغيرة ابن الأخنس قال: حدثت أنه أول ما رؤي في أرض العرب: الحصبة، والجدري، ومرائر الشجر من العشر والحرمل وأشباه ذلك، عام الفيل".

(٤) ابن هشام، السيرة النبوية. تحقيق: مصطفى السقا وإبراهيم الأبياري وعبد الحفيظ الشلبي. القاهرة: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر. الطبعة الثانية، ١٩٥٥. جـ. ١، ص. ٥٤: "قال ابن إسحاق: حدثني يعقوب بن عتبة أنه حدث: أن أول ما رئيت الحصبة والجدري بأرض العرب ذلك العام، وأنه أول ما رئي بها مرائر الشجر الحرمل والحنظل والعشر ذلك العام".

(٥) بڕوانه:

الطبري، جامع البيان في تأويل القرآن. تحقيق: أحمد محمد شاكر. القاهرة: مؤسسة الرسالة. الطبعة الأولى، ٢٠٠٠. جـ. ٢٤، ص. ٦٠٨: "حدثني يعقوب، قال: ثنا هشيم، قال: أخبرنا حصين، عن عكرمة، قال: كانت ترميهم بحجارة معها، قال: فإذا أصاب أحدهم خرج به الجدري، قال: كان أول يوم رؤى فيه الجدري; قال: لم ير قبل ذلك اليوم، ولا بعده".

عبد الرزاق، الصنعاني، تفسير عبد الرزاق. بيروت: دار الكتب العلمية. دراسة وتحقيق: د. محمود محمد عبده. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٤١٩هـ. جـ. ٣، ص. ٤٦١، الحديث رقم (٣٧٠٢): "عن عبد الكريم بن مالك الجزري، عن عكرمة، عن ابن عباس، قال: «لما أرسل الله الحجارة على أصحاب الفيل، جعل لا تقع منها حجر برجل منهم إلا نفط مكانه، قال فذلك أول ما كان من الجدري» قال: «ثم أرسل إليهم سيلا، فذهب بهم فألقاهم في البحر»".

أبو نعيم، حلية الأولياء وطبقات الأصفياء. القاهرة: مطبعة السعادة. ١٩٧٤. جـ. ٣، ص. ٣٣٣: "حدثنا محمد بن أحمد بن الحسن، ثنا إسحاق بن الحسن الحربي، ثنا محمد بن الصلت، ثنا أبو كدينة، عن حصين، عن عكرمة: في قوله تعالى {طيرا أبابيل} قال: طير خرجت من البحر لها رءوس كرءوس السباع، لم تزل ترميهم بحجارة حتى جدرت جلودهم، فما رئي الجدري قبل إلا يومئذ وما رئيت الطير قبل يومئذ ولا بعد، فانطلق فيلهم حتى أتوا بواد، قال حصين: قال عمرو بن ميمون، قال: ما در الوادي قبل ذلك بخمسمائة سنة، فأرسل الله عليهم السيل فغرقهم".

البيهقي، دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشريعة. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٤٠٥ هـ. جـ. ١، ص. ١٢٣: "أخبرنا أبو نصر: عمر بن عبد العزيز بن محمد بن قتادة، قال: حدثنا أبو منصور، العباس بن الفضل النضروي، قال: حدثنا أحمد بن نجدة، قال: حدثنا سعيد بن منصور، قال: حدثنا خالد بن عبد الله، عن حصين، عن عكرمة في قوله: طيرا أبابيل يقول: كانت طيرا نشأت من قبل البحر لها مثل رؤوس السباع، لم تر قبل ذلك ولا بعده، فأثرت [في] جلودهم أمثال الجدري، فإنه لأول ما رؤي الجدري".

ابن أبي حاتم، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: أسعد محمد الطيب. مكة: مكتبة نزار مصطفى الباز. الطبعة الثالثة، ١٤١٩ هـ. جـ. ١٠، ص. ٣٤٦٦، الحديث رقم (١٩٤٨٤): "عن عكرمة في قوله: طيرا أبابيل قال: طير بيض، وفي لفظ طيور خضر جاءت من قبل البحر كان وجوهها وجوه السباع، لم تر قبل ذلك ولا بعده، فاثرت جلودهم مثل الجدري، فإنه أول ما رؤي الجدري".

ابن كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. الرياض: دار طيبة للنشر والتوزيع. الطبعة الثانية، ١٩٩٩. جـ. ٨، ص. ٤٨٧: "وقال ابن إسحاق: وحدثني يعقوب بن عتبة: أنه حدث أن أول ما رؤيت الحصبة والجدري بأرض العرب ذلك العام، وأنه أول ما رؤي به مرائر الشجر الحرمل، والحنظل والعشر، ذلك العام. وهكذا روي عن عكرمة، من طريق جيد".

السيوطي، الدر المنثور في التفسير بالمأثور. بيروت: دار الفكر. جـ. ٨، ص. ٦٣٠: "وأخرج عبد الرزاق وعبد بن حميد وابن المنذر وأبو نعيم في الدلائل عن ابن عباس قال: لما أرسل الله الحجارة على أصحاب الفيل جعل لا يقع منها حجر إلا سقط، وذلك ما كان الجدري ثم أرسل الله سيلا فذهب بهم فألقاهم في البحر". جـ. ٨، ص. ٦٣١: "وأخرج سعيد بن منصور وعبد بن حميد وابن جرير وابن أبي حاتم والبيهقي في الدلائل عن عكرمة {طيرا أبابيل} قال: طير بيض وفي لفظ: خضر جاءت من قبل البحر كأن وجوهها وجوه السباع لم تر قبل ذلك ولا بعده فأثرت في جلودهم مثل الجدري فإنه أول ما رؤي الجدري".

(٦) عبد الرزاق، الصنعاني، تفسير عبد الرزاق. بيروت: دار الكتب العلمية. دراسة وتحقيق: د. محمود محمد عبده. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٤١٩هـ. جـ. ٣، ص. ٤٦١، الحديث رقم (٣٧٠٢): "عن عبد الكريم بن مالك الجزري، عن عكرمة، عن ابن عباس، قال: «لما أرسل الله الحجارة على أصحاب الفيل، جعل لا تقع منها حجر برجل منهم إلا نفط مكانه، قال فذلك أول ما كان من الجدري» قال: «ثم أرسل إليهم سيلا، فذهب بهم فألقاهم في البحر»".

هه‌رو‌ه‌ها بڕوانه:

المقريزي، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع. تحقيق: محمد عبد الحميد النميسي. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٩٩٩.جـ. ٤، ص. ٨٢: "وخرج عبد الرزاق عن معمر عن عبد الكريم عن عكرمة عن ابن عباس رضي الله عنه قال: لما أرسل الله على أصحاب الفيل جعل لا يقع حجر على واحد منهم إلا تفطر جسده، فذلك أول ما كان الجدري".

(٧) ابن عادل، اللباب في علوم الكتاب. تحقيق: الشيخ عادل أحمد عبد الموجود والشيخ علي محمد معوض. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٩٩٨. جـ. ٢٠، ص. ٥٠٢: "قال عكرمة: [كانت ترميهم بحجارة معها]، فإذا أصاب أحدهم حجر منها خرج به الجدري لم ير قبل ذلك اليوم. وقال ابن عباس رضي الله عنه: كان الحجر إذا وقع على أحدهم نفط جلده، وكان ذلك أول الجدري". 

(٨) ابن اسحاق، السير والمغازي. تحقيق: سهيل زكار. بيروت: دار الفكر. الطبعة الأولى، ١٩٧٨. ص. ٦٤: "ولما فزعوا إلى دليلهم ذلك، يسألون عنه، فجعلوا يقولون: يا نفيل، يا نفيل، وقد دخل نفيل الحرم، ففي ذلك يقول نفيل: ألا ردي جمالك يا ردينا * نعمناكم مع الاصباح عينا. فإنك لو رأيت، ولن تريه * إلى جنب المحصب ما رأينا. إذا لخشيته وفزعت منه * ولم تأسي على ما فات عينا. خشيت الله لما رأيت طيرا * وقذف حجارة ترمي علينا".

(٩) ابن هشام، السيرة النبوية. تحقيق: مصطفى السقا وإبراهيم الأبياري وعبد الحفيظ الشلبي. القاهرة: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر. الطبعة الثانية، ١٩٥٥. جـ. ١، ص. ٥٣: "وقال نفيل أيضا: ألا حييت عنا يا ردينا * نعمناكم مع الإصباح عينا. أتانا قابس منكم عشاء * فلم يقدر لقابسكم لدينا. ردينة لو رأيت ولا تريه * لدى جنب المحصب ما رأينا. إذا لعذرتني وحمدت أمري * ولم تأسي على ما فات بينا. حمدت الله إذ أبصرت طيرا * وخفت حجارة تلقى علينا. وكل القوم يسأل عن نفيل * كأن علي للحبشان دينا).

(١٠) ابن كثير، البداية والنهاية. تحقيق: علي شيري. بيروت: دار إحياء التراث العربي. الطبعة الأولى، ١٩٨٨. جـ. ٢، ص. ٢١٦.

ابن كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. الرياض: دار طيبة للنشر والتوزيع. الطبعة الثانية، ١٩٩٩. جـ. ٨، ص. ٤٨٦.

(١١) ابن حبيب، المنمق في أخبار قريش. بيروت: عالم الكتب. تحقيق: خورشيد أحمد فاروق. الطبعة الأولى، ١٩٨٥ص. ٧٩. 

(١٢) البيهقي، دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشريعة. بيروت: دار الكتب العلمية. الطبعة الأولى، ١٤٠٥ هـ. جـ. ١، ص‌ص. ١٢٣، ١٢٤: "وحدثنا سعيد بن منصور، قال: حدثنا أبو معاوية، عن الأعمش، عن أبي سفيان، عن عبيد بن عمير الليثي، قال: لما أراد الله، عز وجل، أن يهلك أصحاب الفيل بعث عليهم طيرا نشأت من البحر كأنها الخطاطيف، بلق، كل طير منها معه ثلاثة أحجار مجزعة، في منقاره حجر، وحجران في رجليه، ثم جاءت حتى صفت على رؤوسهم، ثم صاحت، وألقت ما في أرجلها ومناقيرها، فما من حجر وقع منها على رجل إلا خرج من الجانب الآخر: إن وقع على رأسه خرج من دبره، وإن وقع على شيء من جسده خرج من جانب آخر. قال: وبعث الله ريحا شديدة، فضربت أرجلها، فزادها شدة، فأهلكوا جميعا".

(١٣) بڕوانە: أدهم، عام الفيل و ميلاد الرسول. (قضايا و مناقشات. ص. ٣١٧).

هەروەها بڕوانە: ابن كثير، البداية و النهاية. مكتبة المعارف، بيروت. ج. ٢، ص. ٢٦٢.

خليفة بن خياط (١٦٠ ـ ٢٤٠ هـ.)، تاريخ خليفة بن خياط. تحقيق: د. أكرم ضياء العمري. دار القلم ـ مؤسسة الرسالة، دمشق ـ بيروت. الطبعة الثانية، ١٣٩٧ هـ. ج. ١، ص. ٥٢.

(١٤) بڕوانە:

Newby, Gordon D. (Brandies University), "Abraha and Sennacherib: A Talmudic Parallel to the Tafsir on Surat Al-Fil" Journal of the American Oriental Society, Vol. 94, No. 4 (Oct. - Dec., 1974), pp. 431-437.

(١٥) بڕوانە: مێژوی هێرۆدۆت: ١، ١٤١:

The History of Herodotus. Translated into English by G. C. Macaulay, M.A. Book: 1, chap. 141.