چیرۆكی هاروت و ماروت


چیرۆكی هاروت و ماروت

سەروەر پێنجوێنی

چیرۆكە قورئانیەكەی (هاروت و ماروت) لە چوارچێوەی باسی (جادو) و ئەو كەلەپورە جادوییەدایە كە لە پەراوێزی چیرۆكەكانی (سولەیمان) دا دروست بوە، ئەم كەلەپورەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئەفسانە میللیانەی كەلەپوری یەهودی - مەسیحی كە باس لە ڕامهاتنی جنۆكە بۆ سولەیمان دەكەن و لەگەڵ كەلەپوری جادویی ناوچەكەدا تێكەڵ بون (جادویش هەوڵێكە بۆ ڕامهێنان و ئامادەكردنی جنۆكە) و ئەم تێكەڵەیەش لە كتێبێكی وەكو (وەسێتی سولەیمان) The Testament of Solomon دا دەركەوتوە (سەرەتای سەدەی 3 ز.).

ئامادەبونی جنۆکەکان لەبەردەم (سولەیمان) ـدا. کتێبی "وەسێتی سولەیمان"
چیرۆكە قورئانیەكەش دەڵێت: (وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيْاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ) (البقرة: 102). لێرەدا باسی دو فریشتەیە لە بابیل كە خەڵكیان فێری جادو كردوە، ئەمەش واتە دو فریشتە بون كە دابەزیونەتە سەر زەوی و لەنێو مرۆڤەكاندا ژیاون و فێری جادویان كردون، بەڵام خەڵكەكە ئەو جادوەیان بۆ مەبەستی خراپ (وەكو تێكدانی نێوانی ژن‌ومێرد) بەكارهێناوە و لەم ڕوەوە دەقە قورئانیەكە سەركۆنەی ئەو مرۆڤانە دەكات لەبریی دو فریشتەكە. بێ‌ گومان چیرۆكە قورئانیەكە تەنها ئاماژەیەكە و شێوەیەكی كورتكراوەی چیرۆكە بنەڕەتیەكەیە و شێوەی تەواوی لە گێڕانەوە ئیسلامیەكاندا دەركەوتوە كە دەڵێن ئەو دو فریشتەیە گاڵتەیان لە لاوازی و ئارەزوبازیی مرۆڤەكان هاتوە و دابەزیونەتە سەر زەوی بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە ئەوان لەبەردەم ئارەزودا خۆڕاگر دەبن، هەتا ئافرەتێكی زۆر جوان دەبینن بە ناوی (زوهەرە) كە لەبەرامبەریدا دەڕوخێن.. دواتر ئەوە هەڵ‌دەبژێرن كە سزاكەیان هەر لە دنیادا بێت، بۆیە لە بیرێكدا لە بابیل سەرەوخوار هەڵواسراون. هەندێك گێڕانەوەش باسی ئەوە دەكەن كە دواتر خوا زوهەرەی مەسخ كردوە و كردویەتی بە ئەستێرەیەك، هەندێك گێرانەوەی تریش باسی ئەوە دەكەن كە ئافرەتەكە مەرجی ئەوەی داناوە كە ئەو ناوەی فێر بكەن كە پێی سەردەكەون بۆ ئاسمان، ئەوانیش فێریان كردوە، ئیتر وتویەتی و سەركەوتوە بۆ ئاسمان و خوا مەسخی كردوە بە ئەستێرەیەك كە پێی دەوترێت (زوهەرە). بێ‌ گومان چیرۆكی ئەم دو فریشتە دابەزیوە ڕوخاوە (چ ئاماژە قورئانیەكە، یان شێوەی تەواوی گێڕانەوە و تەفسیرەكان) دەگەڕێتەوە بۆ كەلەپوری یەهودی. لە سەرەتادا لە تەوڕاتدا بڕگەیەكی ناڕۆشن دەبینین كە دەڵێت: كوڕانی خوا دابەزیونەتە سەر زەوی و لەگەڵ كچانی مرۆڤەكاندا جوت بون و ئەو زەبەلاحانەیان هێناوەتە ژیان كە لە كۆنەوە دەنگوباسیان هەیە (خولقاندن: 6: 1 - 4)، ئەم دەقە دەیەوێت باسی ئەو نەوەیە بكات كە شایەنی تۆفان و لەناوبردن بون و دەیەوێت بڵێت زەبەلاح و زۆردار (جبار) بون، ئینجا لە بیركردنەوەی ئەفسانەییدا هەمیشە مرۆڤی زەبەلاح و زۆردار مرۆڤێكی ئاسایی نیە بەڵكو لایەنێكی مرۆیی و لایەنێكی خوایی تێدایە، بۆ نمونە گیلگامێشیش بەپێی ئەفسانەكە دایكی خواوەند (نینسۆن) بوە و باوكی پیاوێكی ئایینی بوە، بۆیە داستانەكە دەڵێت دو سێیەكی خوایی بوە و سێیەكێكی مرۆڤ بوە. لێرەوە لە كەلەپوری ڕاڤەكاریی جولەكەدا و وەكو لە دەقەكەشەوە دەردەكەوێت مەبەست لە (كوڕانی خوا) فریشتەكانن (هەرچەند دەقێكی میدراشیی وەكو ئەگگادات بێرێشیت پێناسەیان دەكات بە نەوەی قابیل)، لێرەوە وردەوردە ئەوە بیرۆكەیە دروست بو كە لە سەرەتای مێژوی مرۆڤایەتیدا (بە تایبەتی نەوەی تۆفان) كۆمەڵێك فریشتە دابەزیون و لەگەڵ مرۆڤەكاندا تێكەڵ بون و كاریان خراپ بوە، ئەمانەش ناودەبرێن بە "فریشتە گلاوەكان" Fallen Angels. لە كەلەپوری یەهودیدا كۆمەڵێك ناو بۆ ئەو فریشتانە دیاری كراون، بەڵام ناوی دوانیان زۆر دیار و زەقە: شێمحازای Shemhazai و عەزایل Azael. شێمحازای (بە ئاڕامی: شێمیحازاه שמיחזה، و بە یۆنانی: سێمیازا Σεμιαζά) بەپێی كتێبی (ئەخنوخی حەبەشی: 6: 7) سەركردەی یەكەمی فریشتە گلاوەكانە، عەزایل لە بنەڕەتدا هەمان (عەزازیل) עזאזל ـە كە سەرۆكی شەیتانەكانە (واتە وشەكە لە بنەڕەتدا بریتیە لە عەزازیل، دواتریش هەوڵ دراوە وەكو دو كەسێتیی جیاواز لێك جیا بكرێنەوە)، هەروەها بە (عەسایل) Asael و (عەزرایل) Azrael و (سەمایل) Samael یش ناوبراوە، بەم دو ناوەی دواییان فرمانی گیانكێشانیشی وەرگرتوە واتە فریشتەی مردنیشە (كە لە ئیسلامدا عەزرائیل لێرەوە وەرگیراوە)، ئەمەش چونكە لە بیری یەهودیدا گیانكێشان بە فرمانی شەیتان دانراوە. ئەم دوانە (شێمحازای و عەزایل) دو سەركردەی فریشتە گلاوەكانن (لە كۆی بیست سەركردە)، كە چیرۆكەكەیان لە دەقە یەهودیە لاوەكیەكاندا دەبینرێتەوە، ئەوانەش، جگە لە كتێبی (ئەخنوخی حەبەشی: 6 - 10) (نێوانی 250 پ. ز. و 50 ز.) كۆمەڵێك میدراشن، وەكو (میدراش ئەبكیر: 59) و (میدراش یەلقوط: 44) و (بێرێشیت ڕەبباتی) و (ئەگگادات بێرێشیت) [لەم دەقەیاندا ناویان بە عوززا Uzza و عوزایل Uzael هاتوە]، هەروەها لە (تەرگومی یۆناتانی ساختە Targum Pseudo-Jonathan، لەسەر خولقاندن: 4: 6) دا، دواتریش هەمو دەنگ‌وباسەكە لە دەقێكی ڕەببانیدا بە ناوی (میدراشی شێمحازای و عەزایل) كۆكراوەتەوە، چیرۆكەكەش لە بنەڕەتدا پەیوەندی و لێكچونی پتەوی هەیە لەگەڵ هەردو كتێبی: |1| (زەبەلاحەكان) ی دەستنوسەكانی دەریای مردو: دەستنوسی (4ق530) 4Q530 و |2| (زەبەلاحەكان) ی مانی. چیرۆكە یەهودیەكە بەگشتی هەمان چیرۆكە ئیسلامیەكەی تەفسیرەكانە، و پوختەكەی ئەوەیە: ئەو دو فریشتەیە داوایان لە خوا كردوە ڕێگەیان بدات لەسەر زەوی و لەنێو مرۆڤەكاندا بژین بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە ئەوان لە مرۆڤ باشترن و دەتوانن ناوی خوا پاك ڕابگرن. كاتێك لەسەر زەوی نیشتەجێ‌ بون، شێمحازای كچێكی بینی كە ناوی (ئیسطه‌ر) Isṭar یاخود (ئیسطێهەر) Isṭehar بو، شێمحازای داوای لـێ‌ كرد بەگوێی بكات بەڵام ئەو مەرجی ئەوەی بۆ دانا ئەو ناوەی خواوەندی فێر بكات كە هەر فریشتەیەك بە وتنی سەردەكەوێت بۆ ئاسمان، ئیتر كچەكە بە وتنی ئەو ناوە سەركەوت بۆ ئاسمان و خۆی لە گوناه پاراست، لە پاداشتی ئەوەدا كرا بە ئەستێرەیەك لە كەلوی حەوت ئەستێرەی (كۆ) «الثـُّرَيَّا»، بۆ ئەوەی ببێتە نمونە. عەزایلیش بە بینینی (نەعەمە) Na'amah (دەقاودەق: كەشخە، مەخموڵ) ی خوشكی (توبال قایین)، كەمەندكێش بو، كە گوایە جوانترین ئافرەتی سەر زەوی بوە. هەروەها شێمحازای و عەزایل لەگەڵ ئافرەتی ئادەمیی تردا پێك هاتن و منداڵیشیان بو. بۆ ڕاكێشانی دڵی ئافرەتان عەزایل مرۆڤەكانی فێری دروستكردنی خشڵ و كل و سورمە و بۆیاخ و پەیداكردنی بەردی بەنرخ و هەمو هۆكارێكی خۆڕازاندنەوە كرد، شێمحازاییش فێری جادوی كردن. لە كۆتاییدا شێمحازای ویستی سزای خۆی پێش ڕۆژی دوایی بكەوێت، بۆیە خۆی لەنێوان ئاسمان و زەویدا هەڵواسی و تا ئێستەش هەر وا ماوەتەوە و بوەتە كەلوی (تەرازو) «الجَوْزاء». بەڵام عەزایل هەر بەردەوام بو لەسەر گومڕاكردنی مرۆڤەكان و هاندانیان بۆ ئارەزوبازی و خۆشیە ماددیەكان. بۆیە، بەپێی كتێبی (لاویەكان: 16: 5 - 10)، لە پەرستگای یەهودیدا ڕۆژی گوناهپۆشی دو بزنەنێر دەكرێن بە قوربانی، یەكیان بۆ خواوەند كە لە گوناهەكانی ئیسڕائیل خۆش دەبێت، و بۆ ئەو مەبەستە سەردەبڕیێت، ئەویتریان بۆ عەزایل (لە دەقەكەدا: عەزازیل עֲזָאזֵל) بەو پێیە كە گوناهەكانی ئیسڕائیل هەڵ‌دەگرێت و ڕاودەنرێت بۆ بیابان. ئینجا لە كۆتایی چیرۆكەكەی شێمحازای و عەزایلدا دەڵێت گەورەفریشتە (رەفایل) عەزایلی زنجیر كرد و خستیە ناو چاڵێكی بەردی نوكتیژ لە بیابانی (دودایل)، لە باشوری میسر، و دایپۆشی و سەربەرەوخوار و بەبێ‌ ڕوناكی تا ڕۆژی دوایی دەمێنێتەوە تا ئەو كاتە بە یەكجاری دەخرێتە چاڵی دۆزەخەوە. بەم شێوەیە هەر دو فریشتە گلاوەكە لە شوێنێكدا كە نە ئاسمانە نە سەرزەوی بە هەڵواسراوەیی بەند كراون و ئازار دەچێژن. سەرنج دەدەین كە لێكچونی تەواو لەنێوان ڕەگەزە بنەڕەتیەكانی هەردو چیرۆكە یەهودی و ئیسلامیەكەدا هەیە، لەگەڵ هەندێك جیاوازیدا، بە تایبەتی ئەوەی كە دەبینین لە چیرۆكە ئیسلامیەكەدا زیاتر خەڵكەكە و مرۆڤەكان تاوانبارن، بەڵام لە چیرۆكە یەهودیەكەدا فریشتە گلاوەكان، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە بیری ئیسلامیدا ئەو ڕاستیە فەرامۆش كراوە كە ئەو فریشتانە فریشتەی گلاون و بونەتە شەیتان، بۆیە لە بیری یەهودیدا هەمو شەیتانێك لەپێشدا فریشتە بوە.
ئینجا لەلایەكی ترەوە چیرۆكە یەهودیەكەی (شێمحازای و عەزایل) لەگەڵ چیرۆكی دو كەسێتیی جادوییدا تێكەڵ بوە، ئەوانیش (یانیس) Jannes و (یەمبریس) Jambres یاخود (مەمبریس) Mambres، كە بەپێی كەلەپوری یەهودی ئەو دو جادوگەرەی فیرعەونن كە بەرامبەری موسا وەستانەوە، هەروەكو چۆن شێمحازای و عەزایل مرۆڤەكانیان فێری جادو كردوە. ئینجا وشەی (مەمبریس) لە ڕیشەی ئاڕامیی (مەمبری) ـەوە هاتوە بە واتای (بەرهەڵستكار)، یان لە ڕیشەی (مەمرێه) ממרה ی عیبریەوە هاتوە بە واتای (یاخی). جگە لەوە لە ئاڕامیدا وشەی (هێرتا) هەیە بە واتای (ناكۆكی) یاخود (نەگونجان). لێرەوە دو ناوی تر بۆ یانیس و یەمبریس دروست بو كە نزیكن لە (مەمرێ‌ و هێرتا) ەوە ئەمەش بوەتە سەرچاوەی دو ناوە قورئانیەكە (هاروت و ماروت)، بەو پێیە كە (ماروت) لە (مەمرێ‌) ەوە هاتوە و (هاروت) لە (هێرتا) ەوە، شێوازی پاشگری (وت) یش كە دەگەڕێتەوە بۆ زمانی ئاڕامی كاریگەریی لە زمانی عەرەبیدا زۆرە. ئەمەش بەپێی بیروڕای مارگۆلیۆث. ئەوەی بەلای مارگۆلیۆثه‌وە بەڵگەیە لەسەر هاوواتابونی (یانیس و یەمبریس) لەگەڵ (هاروت و ماروت) ی پەیوەست بە كەلەپوری سولەیمانەوە، ئەو دەقەیە كە لە نوسراوی نوسەرێكدا هاتوە بە ناوی (زۆسیموسی پاناپۆلی) Zosimus of Panopolis كە دەكەوێتە پێش ئیسلام و لە دەقەكەدا نوسەر وەسێت بۆ خوشكەكەی دەكات كە نوشتە و جادوی زیانبەخش و كوشندە بكات وەكو ئەوانەی مەمبرێس كە ناونیشانی سولەیمانی پاشای ئورشەلیمیان پێوەیە. هەروەكو زانراوە كە جولەكە لە سەردەمی مێژونوسی یەهودی (یۆسیفوس) دا كۆمەڵە نوشتە و جادویەكیان هەبوە كە دراونەتە پاڵ سولەیمان.
جگە لە بیروڕاكەی مارگۆلیۆث، بیروڕایەكی تر هەیە كە (ئێنسایكلۆپیدیای بریتانی) (ماددەی: هاروت و ماروت) و (جۆرجیس ڤاجدا) Georges Vajda لە (ئێنسایكلۆپیدیای ئیسلام) دا و هەندێك سەرچاوەی تر، بەدڵنیاییەوە باسی دەكەن، ئەویش ئەوەیە كە هەردو ناوی (هاروت) و (ماروت) لە ناوی دو فریشتەی زەردەشتیەوە هاتوە كە بە ئاڤێستایی پێیان دەوترێت (هاورڤاتات) یاخود (هۆرڤاتات) Haurvatat و (ئەمێرێتات) Ameretat (بە پەهلەوی: هۆرداد و ئەمورداد، بە ئەرمەنی: هاورۆت و ماورۆت، بە فارسیی نوێ‌: خورداد و مورداد). هۆرڤاتات و ئەمێرێتات دو گەورەفریشتەی زەردەشتین و دوانن لە (ئەمێشە سپێنتە) كان، كە فرمانیان لە یەكەوە نزیكە و هەمیشە پێكەوە ناویان دەبرێت، دو كەسێتیی ئافرەتانەیشن، هەرچەند دواتر كەسێتیی مێیانەیان كاڵ بوەتەوە (لەگەڵ كاڵ‌بونەوەی تایبەتمەندیەكانی گرامەری زمانی ئێرانیی كۆن). زۆر نزیكە (هاروت) لە (هۆرڤاتات) ەوە هاتبێت و (ماروت) یش لە (ئەمێرێتات) ەوە، شێوە ئەرمەنیەكەش (هۆرۆت و مۆرۆت) هەر زۆر نزیكە. بەم پێیە ڕەنگە چیرۆكە یەهودیەكەی دو فریشتە گلاوەكە لە قۆناغێكدا ئەم دو ناوە ئێرانیەی وەرگرتبێت و لە چیرۆكی دەماودەمی یەهودیدا بەو شێوەیە ناوبرابن، هەرچەند هیچ میدراشێك یان دەقێكی یەهودیی نوسراو لەبەر دەستدا نیە بەو شێوەیە ناویان بهێنێت. لێرەدا گریمانەی ئەوە دەكرێت كە ڕەنگە چیرۆكەكە سەرلەبەر لە ئەفسانەیەكی دێرینی ئێرانی - بابیلیی هاوبەشەوە هاتبێت: سەرەتا لە داستانی گیلگامێشدا (روتەختی شەشەم) دیمەنێك دەبینین كە خواوەندی جوانی و بەپیتیی سروشت (عیشتار) (ئیناننا - ی شومەری) ویستویەتی سەرنجی گیلگامێش ڕاكێشێت و داوای لـێ‌ كردوە بیكاتە هاوسەری خۆی، گیلگامێشیش گاڵتەی پێ‌ دەكات و دەڵێت دڵدارەكانت زۆر بون و تا سەر بۆ هیچیان نەبویت، و ڕەتی دەكاتەوە، ئیتر عیشتار توڕە دەبێت و دەچێتەوە بۆ ئاسمان بۆلای خواوەندی ئاسمان (ئانو) ی باوكی. ئەم دیمەنە لە ئەفسانە عێراقیەكەدا سەرچاوەی دێرینی ئەو ڕەگەزەی چیرۆكە یەهودیەكەیە كە (ئیسطه‌ر) یاخود (ئیسطێهەر) سەردەكەوێت بۆ ئاسمان، هەروەكو خودی ناوەكەی، واتە (ئیستەر)، لە "عیشتار" ەوە هاتوە.
بێ‌ گومان كەسێتیی خواوەند عیشتار (لای سامیەكان) یاخود ئەفرۆدیتی (لای یۆنانیەكان) یاخود ڤینۆس (لای ڕۆمانیەكان)، لە لایەنە گەردونیەكەوە بریتی بوە لە ئەستێرەی (ناهید) «الزُّهَرة » Venus كە درەوشاوەترین ئەستێرەیە، بۆیە لە چیرۆكە یەهودی - ئیسلامیەكەدا دەوترێت كە خوا كردویەتی بە ئەستێرەیەك، هەر بۆیەش لە چیرۆكە ئیسلامیەكەدا دەوترێت كە ناوی (زوهەرە) بوە. ئینجا فرمانی خواوەند عیشتار بەپیتیی سروشت و گیاندار و مرۆڤەكانە، وا دەردەكەوێت لێرەوە عیشتار لەگەڵ هەردو (هۆرۆڤاتات) و (ئەمێرێتات) پەیوەست بوبێت، چونكە فرمانی ئەمانیش پەیوەندیی بە بەپیتیی سروشتەوە هەیە، (هۆرۆڤاتات) ی ئاڤێستایی، كە بەرامبەری لە سەنسكریتیی ڤێدادا بریتیە لە (سارڤاتات) Sarvatāt، بە واتای (كامڵی) یان (سەلامەتی)، و بەپێی دەقە زەردەشتیەكان گەورەفریشتەی ئاوی سروشت و ئەوەی بە ئاوەوە بەندە وەكو بەردەوامیی ژیان و تەندروستی. ئینجا (ئەمێرێتات) یش، كە بەرامبەری (ئەمرتاتڤا) Amṛtatva ی سەنسكریتیە بە واتای (نەمری)، ئەمیش گەورەفریشتەی شینایی سروشتە كە هێمای ژیان / نەمریە. (ئاو) و (شینایی) یش پێكەوە پەیوەستن، بۆیە هۆرۆڤاتات و ئەمێرێتات پێكەوە پەیوەستن. لێرەوە دەگونجێت لە بیری یەهودیدا لە قۆناغێكدا چیرۆكی عیشتار و هەردو هۆرۆڤاتات و ئەمێرێتات لێكدرابێت و لەمەوە چیرۆكێك دروست بوبێت كە باس لە پەیوەندی و مامەڵەیەكی هۆرۆڤاتات و ئەمێرێتات بكات لەگەڵ عیشتاردا.
بەڵام ئەم لێكدانەوەیە كە گریمانەی بونی بنچینەیەكی بابیلی - ئێرانی دادەنێت، ناتوانێت ئەوە لێك بداتەوە كە بۆچی ناوی (هاروت و ماروت) لە چیرۆكە یەهودیەكەدا دەرنەكەوتوە و ناوی (شێمحازای و عەزایل) دەركەوتوە، بۆیە من لەبریی ئەو بۆچونە گریمانەی ئەوە دەكەم لە قۆناغێكی درەنگدا ناوی ئەو دو فریشتە زەردەشتیە وەرگیرابێت و وەكو برێتییەك بۆ هەردو ناوی (شێمحازای و عەزایل) بەكار هاتبێت، ئەمەش لە دەقێكی یەهودیدا كە پێمان نەگەیشتوە یان هەر لە قۆناغی دەماودەمدا ماوەتەوە، یان ڕەنگە دەقە قورئانیەكە لەلایەن خۆیەوە ناوی ئەو دو فریشتە زەردەشتیەی خواستبێت. دوریش نیە ناچاری بیروڕاكەی مارگۆلیۆث ببینەوە..