توندوتیژيی ئیسلامی
و ڕۆڵی پێشەواکانی ئەهلی سوننە و سەلەفیەت
و ڕۆڵی پێشەواکانی ئەهلی سوننە و سەلەفیەت
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
لە كتێبەكەمدا "ڕیشە و
بنچینەكانی توندوتیژیی ئایینی" ئاماژەم داوە بە ناوی (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل ـ ئیبن
تەیمییە ـ موحەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب) وەك سێ تیۆریساز و پێشەوای توندوتیژیی ئایینی
لە ئیسلامدا، بەو پێیەی هەر یەك لەم سێ كەسە بەپێی قۆناغی ژیانیان ڕۆڵیان هەبووە لە
پەرەپێدانی فیکری توندوتیژیی ئیسلامی. بەڵام دەکرێت بپرسین: ئایا دەتوانین بڵێین ئەگەر
ئەم سێ كەسەش لە ئاینی ئیسلامدا هەڵنەكەوتنایە دیسان ئیسلام ئاینێكی توندوتیژ دەبو،
چونكە زەمینەی دەق لەبارە بۆ توندوتیژی؟
دەبێت ئاشكرا بێت كە ڕۆڵی
كاریزما و ڕابەر و پێشەوا لە هەمو بزوتنەوەیەكی كۆمەڵگای مرۆڤدا زۆر گرنگە و كاریگەریی
لەسەر بنەما و پرینسیپ و داڕشتنیشی هەیە. ئایینیش لەم ڕاستیە كۆمەڵایەتیە قوتاری
نابێت. هەر یەكە لە كەسێتیە ئیسلامیەكان، هەر لە پێغەمبەرەوە تاكو هەر پێشەوا و ڕابەرێكی
ئایینیی ئەم سەردەمەیش لە جیهانی ئیسلامدا، جێنەخشی بە ئیسلام و ئەدەبیاتی ئیسلامیەوە
دیارە و بەشداریی كردوە لە بونیادی چەمكە ئیسلامیەكان و جیهانبینیی مرۆڤی موسوڵماندا.
مێژوی ئیسلام مێژوی كۆمەڵێك كەسێتی و سەركردە و پێشەوایە لەگەڵ ئەوەی چییان كردوە
و چییان وتوە، بەشێكی زۆری مەعاریفی ئیسلامی ئەوەیە فڵان وای كرد و وای وت، ئەم كەسێتیانە
و كردار و گوفتارەكانیان دەبنە ئایدیال و نمونەی باڵای مرۆڤی موسوڵمان، جگەلەوەی ئەو
كردار و گوفتارانە بەپێی پلەوپایەی خاوەنەكانیان دەبنە بەشێك لە بیر و داب‌ونەریتی
ئایینی و هەروەها ئەو كەسانە ڕۆڵی كاریگەریان دەبێت لە ڕاڤەكردن و دابەزاندن و گیرساندن
و بەرهەمهێنانی ئیسلامدا. بێ گومانم كە ئەگەر (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل ــ ئیبن تەیمییە
ــ موحەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب) نەبونایە، واتە نەك هەر بە تەن و جەستە، بەڵكو بەو بیر
و ڕێباز و شێوازی ئایینداریەوە كە بەرپایان كردوە، نەبونایە، ئیسلام ئێستە شێوەیەكی
تری دەبو و ئەو سەلەفیەتەی بوەتە دەردێكی كوشندە ئێستە بازاڕێكی ئەوەندە گەرمی نەدەبو
و بیری ئیسلامیی نوێ ئەوەندە دەقپەرست و كۆنەپارێز و توندوتیژ نەدەبو: ئەحمەدی كوڕی
حەنبەل بە سوربونی لەسەر هەڵوێستی خۆی لە كێشەی (خەلقی قورئان) دا و ئازاركێشانی بە
هۆی ئەو مەسەلەیەوە خۆی كردە پاڵەوانی داكۆكی لە بیروباوەڕی سەلەف و ئەهلی حەدیث،
بەوەش بنچینەیەكی دانا بۆ ئاڕاستەی سەلەفی لە جیهانی ئیسلامیدا و بوە ئیمام و پێشەوای
ئەهلی سوننە (ئەهلی سوننە: واتە ئەوانەی دژی هەمو بەكارهێنانێكی عەقڵ و داب‌ونەریتێكی
نوێ و هەمو بیركردنەوەیەكن، و تەنها پشت دەبەستن بە دەق و گێڕانەوە و چیرۆكە ئایینیەكان،
لە هەمان كاتیشدا بەئەمەكن بۆ نەتەوەی عەرەب و بیری نەتەوەیی عەرەبی و تایبەتمەندیەكانی
كولتوری عەرەبی و، هەروەها لایەنگریی تەواویان بۆ ڕژێمی خیلافەت و خەلیفە ڕاشید و
ئومەوی و عەبباسیەكان هەیە وچاویان بە ئەهلی بەیت و ئۆپۆزیسیۆن و ڕوت‌وڕەجاڵەكان هەڵنایە،
بۆ نمونە پێیان وایە دیكتاتۆرێكی ورگدڕاوی وەكو موعاویە صەحابیە و نابێت ڕەخنەی لێ
بگیرێت!). ئەحمەدی كوڕی حەنبەل كە لە حەدیسبێژێك زیاتر نەبوە بوەتە ئیمام و پێشەوای
عەقیدە و بیروباوەڕی ئیسلامی، ئەمە ئەو قەیران و كارەساتەیە كە تا ئێستاش درێژەی هەیە:
چیرۆكخوان و حەدیسبێژ بوەتە چاودێر و ڕەقیبی بیركردنەوە و بیروباوەڕ! ڕێبازی ئیبن
حەنبەل بەرەو پوكانەوە دەچو هەتا ئیبن تەیمییە هات و زیندوی كردوە و زیاتر پەرەی پێ
دا.. ئیبن تەیمییە كە عەبدی دەق و دوژمنی جیاوازی و عەقڵانیەت بو لە هەمو بیروڕا و
بۆچونەكان كامەیان زۆر توندتر و حەرفیترە و لە نەقڵ و تەقلیدەوە نزیكترە ئەوەی هەڵ‌بژاردوە
و كردویەتیە دیاریی دەستی خۆی بۆ عەقڵی ئیسلامیی نوێ (بۆ نمونە: بنەمای "سدّ الذرائع" واتە قەدەغەكردنی
كارێك كە دەبێتە هۆكاری قەدەغەیەكی بنەڕەتی، كە لە بنەڕەتدا ڕێبازی ئیمامی مالیك
بوە، لەناو حەنبەلیەكاندا ئیبن تەیمییە پەسەندی كرد و پێشكەشی عەقڵی ئیسلامیی نوێی
كرد بۆ ئەوەی زیاتر ئیفلیج و توندڕەو ببێت! هەروەها هەر ئیبن تەیمییە بە بەڵگەی هەندێك
كۆلكە حەدیث مەسەلەی دەركردنی جنۆكەی لە لەشی مرۆڤ زیندو كردەوە و كردیە ماخۆلیای
مرۆڤی موسوڵمانی ئەم سەردەمە بەتایبەتی لە پایتەختی ئیسلام!).. جگە لەوەی بە سروشت
و شێوازی ژیانی خۆی مرۆڤێكی توند و كەللـەڕەق بوە و زۆر حەزی لە مشت‌ومڕی دەمارگیرانە
و تەكفیركردنی بەرامبەر بوە بە شێوەیەك خولیای تەكفیركردنی گروپە ئیسلامیە ناسوننیەكان
و تەریقەتەكانی تەصەووف لەلای ئیسلامیە توندڕەوەكانی ئێستە میراتی ئیبن تەیمییەیە
و بۆیان ماوەتەوە! بەڵام بیروڕاكانی ئیبن تەیمییەش بەرەو پوكانەوە دەچون و لایەنگرێكی
زۆریان نەبو هەتا موحەممەدی كوڕی عەبدولوەههاب هات و ڕێبازی حەنبەلی و میراتی ئیبن
تەیمییەی جارێكی تر بوژاندەوە و زیاتریش كورتی كردەوە لە كۆمەڵێك فەرمانی تەكفیركردن
و بەموشریكدانان و كوشت‌وبڕیندا، و ئەو ڕێبازە توندڕەوەی كردە بەرنامە و پاساوی بیاباننشینەكانی
نەجد بۆ هەڵمەتی كوشتار و تاڵانكردن و بەكۆیلەكردنی خێڵ و ناوچەكانی دەوروبەریان.
بەم شێوەیە سەرەنجامی ئیسلام كەوتە بەر دەستی كۆمەڵێك مرۆڤی دەشتەكی و تاڵانچی كە
ئەگەر پاساویشیان نەبێت هەر ڕوتت دەكەنەوە و تاڵانت دەكەن و ئەگەر بەرگرییشت كرد دەتكوژن!
چونكە شێوازی ژیان و بژێوییان هەر بەو جۆرە هاتوە! جا بزانە ئەوانە چ پاساوێكیان دەست
كەوتوە بە یەكتاپەرستیی ئیسلامی ـ وەههابی كە لە خۆیدا ڕەتكردنەوەی هەمو كولتورێكی
جیاوازە لە ژێر ناونیشانی خوایەكی تەنها و لابردنی خواوەندەكانی تردا! ئەمانە ڕەگ‌وڕیشە
و بنچینە و ژێرخانی ئەو بیرە ئیسلامیە نوێیەن كە ئێستە دەسەڵات و هەژمونی هەیە و لە
پایتەختی ئیسلام فەرمانڕەوایە و كاروباری ئیسلامی بەدەستە. بۆیە دەڵێم ئەگەر (ئیبن
حەنبەل) و (ئیبن تەیمییە) و (ئیبن عەبدولوەههاب) نەبونایە ئیسلامی سەردەمی نوێ چیرۆكێكی
تری دەبو. بەڵام هەمومان دەزانین كە مێژو پێشنیار و خۆزگە و ئارەزو قبوڵ ناكات..
(ئیبن حەنبەل و ئیبن تەیمییە و ئیبن عەبدولوەههاب) یش تەنها دەرهاویشتەی سەردەمی خۆیان
و ژینگەی كولتوریی خۆیان بون و ئەگەر ئەوانیش نەبونایە ئەو ژینگە و بارودۆخە كەسانی
وەكو ئەوانی هەر بەرهەم دەهێنا و هەمان بیروباوەڕ و ڕێباز گەشەیان دەكرد و كاریگەریی
خۆیان پیادە دەكرد.. جگە لەوەی كە ئەوانیش تەنها خۆیان نەبون بەڵكو كۆمەڵێك خەڵكی
هاوكار و لایەنگریان هەبوە و چەندین پێشەوای ئایینیی تریش هەبون كە پشتیان گرتون و
بونەتە بانگخوازیان. سەرباری ئەوەش سەرچاوە و قوتابخانەی یەكەمی ئەوانە هەر خودی دەق
و بنەما ئیسلامیەكان بوە و تەنها خوێندنەوەیەكی دەقاودەقیان بۆ كردون و وەكو خۆیان
بەبێ گونجاندن و تەئویل و جوانكاری جێبەجێیان كردون. كێشەكەیان تەنها ئەوەیە كە لەگەڵ
دەقدا پشتیان بە عەقڵیش نەبەستوە و تەنها پشتیان بە دەق بەستوە! یان پشتیان بە عەقڵێكی
تەسك و دەمارگیر و خێڵەكی و دواكەوتو بەستوە.
