كوردی موسڵمان و مەسیحیەكانی كوردستان
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
لە پێش مێژوی زایینیەوە كۆمەڵێك لە (ئاڕامیەكان) لە كوردستاندا و لەسەر سنوری كوردستان لەگەڵ گەلی كورددا دراوسێ و هاوسایەن، كە دواتر ئەم ئاڕامیانە ئایینی مەسیحییان وەرگرت و ناویان گۆڕا بە (سوریان) و زمانە ئاڕامیەكەیشیان ناونرا زمانی (سوریانی)، (سوریان) یش واتە (سوریاییەكان)، ئەمەش چونكە ئاڕامیەكانی سوریا و ئاڕامیەكانی باكوری میزۆپۆتامیا هەر یەك نەتەوە بون. ئیتر (ئاڕامی) بوەتە ئاماژە بۆ قۆناغی فرەپەرستییان و (سوریانی) بوەتە زاراوەیەك كە بەسەر ئاڕامیە مەسیحیەكاندا دابڕاوە.
ئەم گەلە سوریانیە كە پێگە جیۆگرافیەكەی كەوتبوە نێوان هەردو ئیمپراتۆرێتیی بیزانتی - مەسیحی و ساسانی - زەردەشتیەوە، هەر لە سەرەتای مێژوی مەسیحیەوە دوچاری ئازار و ئەشكەنجە و راوەدونان و رەشەكوژی بوەتەوە لەلایەن ساسانیەكانەوە، بە تایبەتی ساڵانی (٣٣٩ - ٣٧٩ ز.) و لە سەردەمی پاشای ساسانی (شاپوری دوەم) دا، ئەمەش بە پاڵنەرێك سیاسی بەو پێیە كە مەسیحیەكان وەكو تابوری پێنجەمی ئیمپراتۆرێتیی بیزانتی لەلایەن ساسانیەكانەوە پۆلێن دەكران، لەگەڵ پاڵنەرێكی ئایینی كە لە كێشمەكێشی نێوان هەردو ئایینی گشتگیر و شاهانەی (زەردەشتی) و (مەسیحی) دا بەرجەستە دەبێت. لەلایەكی ترەوە كاتێك ئیسلام و فتوحاتی ئیسلامی دەگاتە ناوچەكە، سوریانە مەسیحیەكان دەبنە ژێردەستەی دەسەڵاتێكی نوێ و ئەمەش بوە هۆی پوكانەوەی ئایینی مەسیحیی خۆرهەڵاتی و كولتوری سوریانی و متبونی. بەڵام بارودۆخیان بە گشتی لەبار بو، هەتا عوسمانیەكان ئیمپراتۆرێتییەكیان لەسەر بنەمای رەگەزی تورانی و مافی (خیلافەت) ی ئیسلامی دامەزراند، ئیتر بارودۆخی هەمو كەمایەتی و گروپە نەتەوەیی و ئایینیەكان خراپ بو، بە تایبەتی كاتێك لە كۆتایی سەدەی (١٧) ەوە دەوڵەتی عوسمانی كەوتە پاشەكشە و ساڵی (١٦٨٣) لە ئابڵوقەدانی (ڤیەننا) دا شكستی هێنا و نەیتوانی روبەڕوی ئورۆپاییەكان ببێتەوە، ئیتر بەشێكی زۆری ناوچەكانی خۆرئاوایان لە دەست دا و گەلانی ناوچەی بالكان لە داگیركاریی عوسمانیەكان رزگاریان بو، بۆیە عوسمانیەكان گەڕانەوە بۆ قایمكردنەوەی چنگی ئاسنینی خۆیان لە بەشی خۆرهەڵاتی ئیمپراتۆرێتیەكەیان، بە تایبەتی ناوچەی خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ كە سوریانە مەسیحیەكان سەدان ساڵە لەوێدا نیشتەجێن. ئەم سوریانە مەسیحیانەش هیچ نزیكایەتییەكی ئایینی و نەتەوەییان لەگەڵ عوسمانیە توركە موسڵمانە سوننیەكاندا نەبو، بەڵكو لە روی ئایینیەوە لە دوژمنەكانی دەوڵەتی عوسمانی نزیك بون، واتە روسیای قەیسەری و هێزە خۆرئاواییەكان، جا لە خۆرهەڵاتەوە روسیای قەیسەری دراوسێ بو كە چاوی بڕیبوە زەوی‌وزارەكانی دەوڵەتی عوسمانی، لە خۆرئاوایشەوە هێزە خۆرئاواییەكان تا دەهات زیاتر دەستیان وەردەدایە ناو ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی و رێگەیان خۆش دەكرد بۆ پلانی ئیمپێریالیستیی خۆیان لە ناوچەكەدا و بۆ داپۆشینی بزاوتەكانی خۆیان نێردەی مژدەدەری (تبشیری) یان دەناردە ئەو ناوچانە، بۆیە عوسمانیەكان بە هەمو شێوەیەك كەوتنە خۆ بۆ روبەڕوبونەوەی گەلانی (مەسیحی)، بۆ ئەمەش پلانیان دانا بۆ دورخستنەوە و بڕاندنەوە و جینۆسایدی مەسیحیەكانی خۆرهەڵات، بە تایبەتی سوریان و ئەرمەن. بۆ جێبەجێ كردنی ئەم پلانەش كەوتنە گەمەیەكی ترسناكەوە كە گەلی كوردیان وەكو داردەستێك بەكارهێنا، ئەمەش لەسەر بنەمای هاوبەشیی مەزهەبیی كورد و عوسمانیەكان بەو پێیە كە هەردو لا سوننین (بەڵام سوننیبون زۆر جار گوزارشە لە سوننیبونی زۆرینەیەك یان چینێكی فەرمانڕەوا)، هەروەها بە مامەڵەكردن لەگەڵ هەندێك لە سەركردە و میرە كوردەكان، بە تایبەتی كە لەنێو گەلی كورددا و لە دەرباری ئەو میرە كوردانەدا كۆمەڵێك پێشەوای ئایینی هەبون كە باوەڕیان بە دەسەڵات و مافی ئایینیی عوسمانیەكان هەبو و گوێڕایەڵیی سوڵتانیان بە ئەركی ئایینی دەزانی. لەلایەكی تریشەوە سوریانە مەسیحیەكان لەبەرئەوەی لەنێو كوردستان و لەسەر سنوری كوردستان دەژین لەگەڵ هەوڵی فراوانخوازیی ئیمارەتە كوردیەكاندا بەریەك كەوتون. لەم بارودۆخە نادروستەدا، هەندێك لە سەرۆك و میرە كوردەكان كەوتنە رێكخستنی هەڵمەتی رەشەكوژی بۆسەر سوریان، هەروەكو لە ئازاردان و رەشەكوژیی ئەرمەنیشدا تا رادەیەك دەستیان هەبوە، سەرباری ئێزدیەكان. ئەم پەڵە رەشەی مێژوی كورد، نابێت خۆمانی لـێ ئاگا بكەین وەكو ئەوەی هەر نەبوبێت، چونكە مێژو بە تاریك و روناكیەوە مێژوە، تەنها ئایدیۆلۆجیا رەگەزیەكان مێژوی روناك بەرز دەكەنەوە و تاریكاییەكان دەشارنەوە، ئەگەر بمانەوێت پەند و وانە لە مێژو وەربگرین پێویستە چاومان لە هەمو مێژو بێت. لێرەدا هەندێك لاپەڕەی مێژو دەخەینەوە بەرچاوی خۆمان، كە سێ سەركردە و میری كورد خەتیان كێشاوە، ئەوانیش (میری كۆرە) و (بەدرخان بەگ) و (سمكۆ):
میری كۆرە
بەدرخان بەگ
- بەدرخان بەگ (١٨٠٣-١٨٧٠): دوایین میری ئیمارەتی بۆتان (١٨١٢-١٨٤٧). بەدرخان بەگ ساڵی (١٨٤٢) ئیمارەتەكەی فراوان كرد و هەرێمێكی كوردیی فراوانی لـێ پێك هێنا، و بەردەوامیش لە هەوڵی فراوانخوازیدا بو، بۆیە لەگەڵ سوریانیە مەسیحیەكانی ناوچەی هەكاری تێك گیرا. لەلایەكی تریشەوە عوسمانیەكان لەو كاتانەدا سەرگەرمی لەناوبردنی ئەو دەسەڵاتە ناوچەییە سەربەخۆیانەی دەوروبەریان بون كە مەترسییان هەبو بۆ سەریان: مەترسیی هاوكاریی ئێران یان روسیا. ئەوە بو ساڵی (١٨٣٥) بنەماڵەی (آ‌ل عبد الجلیل) یان لەناوبرد كە بنەماڵەیەكی مەسیحیی دەستڕۆیشتو بون لە موسڵ، هەروەها ساڵانی (١٨٣١-١٨٤٢) ئەو مەڵبەندە كوردیانەیان كۆتایی پێ هێنا كە هاوپەیمانی ئێران بون.. تەنها دو هێز لە ناوچەكەدا مابونەوە كە خێڵە سوریانی - مەسیحیەكان و، ئیمارەتی بۆتان بون. ئیمارەتی بۆتان تا ساڵی (١٨٤٧) یش پاشكۆی دەوڵەتی عوسمانی بو، بۆیە عوسمانیەكان سیاسەتێكیان گرتەبەر كە لەناوچونی سوریانیەكان و لە هەمان كاتدا كڕینی لایەنگری و پاشكۆیەتیی بەدرخانی پـێ دەستەبەر دەبو بۆیان، بۆیە یارمەتییان دا و دەروازەیان بۆ ئاوەڵا كرد بۆ ئەوەی هەڵمەتی رەشەكوژی بەرێتە سەر سوریانیەكان، ئیتر ساڵانی (١٨٤٣-١٨٤٥)، بەدرخان بەگ كە هێزێكی گەورەی لە یەكگرتنی میر و ئاغا و كرێگرتە و چەپاوخۆرە كوردەكانی ئەو ناوچەیە و ناوچەكانی تر پێك هێنابو، قەسابخانەیەكی بەردەوامی بەرپا كرد دەرهەق بە سوریانیەكانی گوندەكانی جزیرە بەگشتی و بەتایبەتی هەكاری و، هەروەها دهۆك (نۆهەدرا) و دەشتی موسڵ و هەولێر و ناوچەی زاخۆ. بەڵكو گوندە ئێزدیەكانی جزیرەش لە هەڵمەتی رەشەكوژی بەدور نەبون. ئەم قەسابخانەیەش تەنها لە هەندێك ناوچەی هەكاری زیاتر لە (١٠٠٠٠) مرۆڤی سوریانیی كردە قوربانی (كە ئەم ژمارەیەش خەمڵاندنێكی كەم‌وكورتە)، ئەمە جگە لەوەی ژمارەیەكی زۆریان لە ژن و منداڵ (كچ بەتایبەتی) دیل كرد كە لە هەمو لایەكی ویلایەتە عوسمانیەكان دەفرۆشران، بە تایبەتی ئیستەنبول و حەلەب، هەروەكو بەدرخان ژمارەیەكیشیانی بەدیاری نارد بۆ پلەدارە توركەكان. جگە لەمانەش هەمو گوندە سوریانیەكان خاپور كران، هەمو خانوبەرە و كلێسا و دێر و كێڵگەكانیان تاڵان كران و بەتەواوی وێران كران، بە شێوەیەك سامانێكی خەیاڵی لە دەستكەوتەكان كۆببوەوە. جگە لەمانەش زۆریان لە هەندێكیان كردوە ببنە موسڵمان، هەروەكو داوای جزیەشیان لـێ كراوە، كە ئەمەش پاڵنەری ئیسلامیی ئەو هەڵمەتانە رون دەكاتەوە كە لایەنێكی بابەتەكەیە و لە بۆن‌وبەرامی زاراوەی (گاور) دا هەستی پێ دەكەین. بە كورتی گەلێكیان بە مرۆڤ و ناسنامە و شوێن و لانە و دەسكەوتی سەدان ساڵیەوە لەناوبرد. ئەم قەسابخانە رێكخراوە كە بریتانیەكان و روسی هێنایە دەنگ، لە كۆتاییدا بوە مایەی بێزاربونی دەوڵەتی عوسمانی، بەتایبەتی كە ساڵی (١٨٤٧) بەدرخان سەربەخۆیی خۆی راگەیاند و روبەڕوی عوسمانیەكان بویەوە و پەیوەندیی كرد بە بەرەكانی تری جیابونەوە لە دەوڵەتی عوسمانیەوە، ئیتر عوسمانیەكان هێزێكیان بە سەرۆكایەتیی (عوسمان پاشا) بۆ تەمێكردنی بەدرخان بەگ نارد، كە لە سەرەنجامدا بەدرخان خۆی و بنەماڵەكەی دەستبەسەر كران و دورخرانەوە بۆ ئیستەنبول و پاشان دورگەی كریت. بەم شێوەیە سەردەمی بەدرخان كۆتایی پێ هات، بەڵام ئەو كارەساتەی كە هێنای بەسەر سوریانیەكانی جزیرەدا كۆتایی پێ نەهات و شوێنەواری نەسڕایەوە (بەڵكو هەتا ساڵی ١٩٣٧ یش كوردەكانی ئەو ناوچەیە بەردەوام بون لە رەشەكوژ و ئاوارە كردنی سوریانیەكاندا)، هەروەها كشانەوەی باری دیمۆگرافیایی سوریانیەكانی لـێ هاتە كایە، جگە لەوەی كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر پەیوەندیە كوردی - سوریانیەكان بەجێ هێشتوە.
قوربانیانی جینۆسایدی ئاسوریەكان
سمكۆ
پەتریاركی کلێسای ئاسوری (مار شیمعون ٢١ بینیامین)
ئینجا سمكۆ دوای ئه‌وه هه‌ر له‌و ساڵه‌دا شۆڕشەکەی (١٩١٨-١٩٢٢) کرد، و بزوتنەوەیەكی چەكداری پێك هێنابو كە ناوچەیەكی فراوانی كوردستانی ئێرانی هێنایە ژێر دەسەڵاتی خۆی، سەرەنجامیش ساڵی (١٩٣٠) بە داوای دەسەڵاتدارانی ئێرانی چو بۆ شنۆ بە ناوی وت‌ووێژ و بۆ چاوکەوتن بە جه‌نه‌ڕاڵێکی سوپای ئێرانی، بەڵام وەكو پیشه‌ی هەمیشە‌ییان و هەروەكو خۆیشی پێشتر وای کردبو، لە چاوەڕوانیی چاوبه‌یه‌ککه‌وتنەکەدا عافڵكوژیان كرد.
قەتڵ‌وعام و تاوانکاریی عوسمانیەکان،
و هاوکاریی ئاغا کوردەکان
هەروەها لە قەتڵ‌وعامی ئەرمەنیشدا لەلایەن عوسمانیەكان و پارتی (ئیتتیحاد و تەرەققی) ـەوە، كە میلیۆن و نیوێك قوربانیی لـێ كەوتەوە (١٩١٥)، سەركردە و ئاغا كوردەكان كەم تا زۆر بەشدارییان هەبوە، بە تایبەتی كە كورد و ئەرمەن هاوسنور بون و پێشتریش ناكۆكی هەبوە.
دیمه‌نێک له شوێنه‌واره‌کانی قەتڵ‌وعامی ئەرمەن،
لەلایەن توركە عوسمانیەكانەوە
سەرەتا لە سەردەمی سوڵتان (عەبدولحەمیدی دوەم) دا و بە ئاماژەی ئەو هێزەكانی (سوارە حەمیدیەكان) پێك هات كە بەشی هەرەزۆریان كورد بون، ئەم میلیشیایە كە دەوڵەتی عوسمانی وەكو كۆمەڵێك چیانشینی یاخیبو بۆ خۆرئاواییەكانی وەسف دەكردن، رۆڵی زۆریان گێڕا لە رەشەكوژكردنی ئەرمەن و سوریانیەكانیشدا. بە تایبەتی كە عوسمانیەكان لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیددا دروشمی (جامعەی اسلامی) یان بەرز كردەوە كە بوە هۆی خراپبونی باری كەمایەتیە ئایینیەكان و تاوسەندنی دەمارگیریی ئایینی بەتایبەتی لەنێو كوردی موسڵماندا كە رۆڵی داردەستیان بۆ عوسمانیەكان دەبینی. جگە لەمانەش هەندێك دەستپێشخەری دەبینینەوە، بۆ نمونە (٢٨ / ١٢ / ١٨٩٥) شێخێكی تەریقەتی كورد لە شاری (ئورفە) بەناوی (مەلا ئەحمەد سەعید) لەبەرچاوی جەماوەرێكدا ئەرمەنییەكی هێنا پاڵی خست و بەدەستی خۆی سەری لە لەشی جیا كردەوە، بۆ ئەوەی ببێتە نمونە. یان جاری وا هەبوە ئەرمەنەكان لە دەستی توركەكان هەڵ‌هاتون و بەر چنگیان نەكەوتون بەڵام سەركردە كوردەكان ئیشی توركەكانیان تەواو كردوە، بۆ نمونە سمكۆ جارێك بۆسەیەكی لە دەربەندی (قوتور) بۆ كۆمەڵێك ئەرمەنی داناوە كە لە مەرگ قوتاریان ببو، ئیتر كەوتنە دەستی پیاوەكانی سمكۆ كە قەسابخانەیەكیان بۆ رێكخستن.
***
بەم شێوەیە گەلی كورد گەلێك جار لەژێر سایەی نەبونی بیری نەتەوەیی سیاسیی پێگەیشتو و بەرچاوڕۆشن و، كاریگەریی دەمارگیریی ئایینی و پاشكۆیەتیی سیاسەتی زلهێزەكانی دەوروبەریاندا، كەوتوەتە زنجیرەیەك هەڵەی گەورەوە كە جگە لەوەی ستەمی گەورە بون لە مەسیحیەكانی هاونیشتمان و هاوسنور، كاریگەریی خراپیان لەسەر پەیوەندیەكانی هەردولا هەبوە و مێژوی بزوتنەوەی رزگاری و سەربەخۆیی خوازی كوردییان لەكەدار كرد، بۆیە تا ئێستەش مەسیحیەكانی كوردستان بەگومانن لە دەسەڵات و جەماوەری كورد، بەتایبەتی كە هیچ داوای لێبوردنێك لەلایەنی كوردەوە لەئارادا نیە و پاڵەوانەكانی ئەو رەشەكوژیانەش بونەتە هێمای نەتەوەیی بۆ كورد.دەبێت ئەوەش بڵێین كە ئەوەی رابورد تاكە هەڵوێستی كورد نەبوە، چەندین هەڵوێستی چاك و مەردانەش هەبون، بۆ نمونە كوردە عەلەویەكانی دەرسیم هەڵوێستێكی جوامێرانەیان هەبو كە مەسیحیەكانی ناوچەكانی خۆیان پاراست لە هەڵمەتی رەشەكوژی. هەروەكو (بنەماڵەی بەدرخانیان) لە هەندەران رۆڵی بەرچاویان گێڕا بۆ داكۆكیكردن لە مەسیحیەكان و دەرخستنی پلانی گڵاوی توركەكان لە بەشەڕدانی كورد لەگەڵ سوریانیەكان و ئەرمەندا. هەروەها (شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری) فەرمانی سوڵتانی بە پێكهێنانی هێزی سوارە حەمیدیەكان بۆ لێدانی ئەرمەن رەت كردەوە، هەروەها لە شۆڕشەكەیدا (١٨٨٠) ویستی لەگەڵ مەسیحیەكاندا یەك بگرێت. هەروەكو ئێستەش سیاسی و بیرمەندەكانی كورد بەتەواوی لە گەمە تورانیەكە تێگەیشتون و هەوڵ دەدەن لاپەڕەیەكی تازە لەگەڵ مەسیحیەكانی كوردستاندا هەڵ‌بدەنەوە.
ئێمە گەلی كورد دەبێت داوای لێبوردن بكەین لە سوریان و ئەرمەن و هەروەها ئێزدیەكان لەسەر ئەوەی لە رابردوا روی داوە، بەبێ ئەوەی مەرجی (كوردبون) بۆ سوریان و هه‌مو ئێزدیەكان دابنێین، چونكە ئەو مەرجە درێژەدانە بە سیاسەتێكی رەگەزی كە سەرچاوەی هەمو نەهامەتیەكانی ناوچەكەیە.
