حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان

حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام
و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان

سه‌روه‌ر پێنجوێنی

هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی قەیراناوی و چارەنوسسازدا تێدەپەڕێت: لە لایەکەوە دژی تێرۆر دەجەنگێت و بەرەیەکی فراوانی جەنگی لەگەڵ "دەوڵەتی ئیسلامی" هەیە، و لە لایەکی تریشەوە لەگەڵ هێز و لایەنەکانی تری عێراق و ناوچە لە ململانێدایە و لە هەوڵی سەربەخۆیی زیاتر و دروست‌کردنی قەوارەی سیاسیی سەربەخۆدایە؛ لە هەمان کاتیشدا پرسی دەستور (و یاسای ڕێکخەری دەسەڵاتەکانی هەرێم و پەیوەندیی دەسەڵاتی هەرێم بە ناوەندەوە و پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی سەرۆک و دەسەڵاتی پارلەمان و...) هەڵ‌واسراوە و تا ئێستە وەکو پرۆژەیەک ماوەتەوە، چونکە هەرچەند ئەو دەستورە وەکو ڕەشنوسێک لە ساڵی ٢٠٠٩ ـەوە ئامادە کراوە کە بخرێتە ڕیفراندۆمەوە؛ بەڵام هەتا ئێستا پەسەند نەکراوە و دوا کەوتوە، ئێستەش ئەو هەوڵەی کە هەیە بۆ پەسەندکردنی؛ هەوڵێکی بە مەبەستە و دەخوازرێت پەلەی تێدا بکرێت و دراوەتە دەستی لیژنەیەک کە هەم نوێنەری هەمو لایەنەکان نین و هەم ڕەنگە لە ئاستی ئەو کارەدا نەبن، و هێشتا میکانیزمی بەدەستهێنانی ڕەزامەندیی جەماوەر لەو دەستورە ڕون نیە. بەم شێوەیە پەسەندکردنی ئەم پرۆژەی دەستورە بۆ خۆیشی کەوتوەتە قەیرانەوە، چونکە مەبەستی هەموارکردنەوە و پەسەندکردنی لەم کاتەدا وا دەردەکەوێت بۆ چارەسەری قەیرانێکی ترە کە قەیرانی سەرۆکایەتیی هەرێمە، و دیارە ئەو حیزبەی پێشتر سەرۆکایەتی هەرێمی بە دەستەوە بوە؛ دەیەوێت لە ڕێگەی دەستورەوە دەرچەیەکی یاسایی بدۆزێتەوە بۆ هێشتنەوەی سەرۆکایەتیی هەرێم لە دەستی خۆیدا، لە ڕێگەی داڕشتنەوەی یاسای دەسەڵاتی هەرێم لەسەر بنەمای سەرۆکایەتی نەک پارلەمانی کە هەتا ئێستە ـ لە لایەنی تیۆریەوە و بەپێی دەقی پرۆژەی دەستورەکەش ـ پارلەمانی بوە و پارلەمان سەرۆکی هەرێم هەڵ‌دەبژێرێت یان "تەکلیف" دەکات بە پلەکەی خۆی. لێرەوە بۆ هەموان ئاشکرایە کە وروژاندنی پرسی چەندین ساڵە نوستوی دەستوری هەرێم بۆچی لەم کاتەدایە، بەتایبەتی کە دەخوازرێت لە ماوەیەکی زۆر کەمدا بێتە پەسەندکردن، بۆ ئەوەی فریای ئەو مەبەستەی حیزبی دەسەڵاتدار بکەوێت. ئەم "تێپەڕکردن" ـەش بەو پەلەکردن و خێراکردنە؛ هەم دەبێتە ڕێگر لە هەموارکردنەوەیەکی ورد و هەم میصدایەتی پەسەندکردن و ڕەزامەندی‌پێ‌دانی دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
من لێرەدا قسەکردن لەسەر سەرلەبەری پرۆژەی دەستور، و بەتایبەتی ماددەی (١) ی "بنەما سەرەکیەکان" ی کە دەروازەی یەکەمی پرۆژەی دەستورەکەیە، کە پێناسەی هەرێم و سیستەمە سیاسیەکەی دەکات ـ کە "پارلەمانی ـ کۆماری ـ دیمۆکراتی" ـە ـ، بەجێ دەهێڵم بۆ شارەزایانی یاسایی و دەستوری و سیاسی. و دەمەوێت لەسەر لایەنێکی تر بدوێم کە بۆ ئازادیخوازان و ڕوناکبیران و ئەوانەی لە خەمی داهاتوی کولتوری و یاسایی کۆمەڵگادان، گرنگە و چارەنوسسازە، کە ماددەی (٦) ی هەمان دەروازەی یەکەمی پرۆژەی دەستورەکەیە، کە تایبەتە بە پێگەی ئایین و بەتایبەتی ئایینی ئیسلام لە دەستور و یاسادانی هەرێمدا. بەپێی ئەم ماددەیە "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانن" و "نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام". کە ئەمەش نیگەرانییەکی زۆری دروست کردوە چونکە بەپێی ئەمە ڕێگرێکی دەستوری دروست دەبێت لە ـ بۆ نمونە ـ هەموارکردنەوەی یاساکانی باری کەسێتی (لە یاسای عێراقیدا کە کاری پێ دەکرێت، و لەو هەموارکردنەوەیدا لە هەرێمدا بۆی کراوە) کە هەندێکیان نایەکسانیی ژن و پیاویان لێ دەکەوێتەوە و لەگەڵ بەها و ڕێساکانی کۆمەڵگایەکی مەدەنیی نوێ ناگونجێن. ئەوەش چونکە ئەگەر شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت و نەکرێت یاسایەک دابنرێت کە پێچەوانە یان نەگونجاو بێت لەگەڵ "حوکمێکی نەگۆڕ" ی ئیسلام؛ ئەمە دەبێتە ڕێگر لە هەر هەموارکردنەوە و نوێ‌کردنەوەیەک کە گونجاو نەبێت لەگەڵ "شەریعەت" و "حوکمە نەگۆڕەکان" ی ئیسلام. هەر بەگشتییش یاسای عێراقیی باری کەسێتی (و هەموارکردنەوە کوردستانیەکەیشی) زۆر لەژێر کاریگەریی فیقهی ئیسلامی و زاراوە و پۆلێنکاری و یاساکانیایەتی.
سەرەتا دەبێت بڵێین نیگەرانیەکان کەمێک زیادەڕەوییان تێدا کراوە، چونکە ئەو ماددەی (٦) ە بەو ڕەهاییە نیە و خۆی دەڵێت: "ئەم دەستورە دان دەنێت بە ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینەی گەلی هەرێمی کوردستان و ڕێزی لێ دەگرێ، و دان بە تەواوی مافە ئایینیەکانی مەسیحی و ئێزدیەکان و ئەوانی دیکەدا دەنێ، و سەربەستیی بیروباوەڕ و بەڕێوەبرنی ڕێ‌وڕەسم و داب‌ونەریتی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەمو کەسێک دابین دەکات"، کەواتە ئەم دەستورە لە بابەتی دەستوری ئەو دەوڵەتە ئایینیانە نیە و وەکو دەستوری دەوڵەتێکی ئیسلامی نیە کە ئیسلام ئایینی ڕەسمیی دەوڵەتەکەیە و ئیتر ئایینەکانی تر مافی دەرکەوتن و بونیان نەبێت، بەڵکو ئەم دەستورە ئازادیی هەمو بیروباوەڕ و داب‌ونەریتێکی ئایینی بۆ هەمو تاکەکانی کۆمەڵگا دابین دەکات، و ئەمەش تا ڕادەیەک واقیعێکە لە هەرێمدا. تەنها ئەوەندەیە دان دەنێت بە واقیعێکدا کە زۆربەی خەڵکی هەرێم موسوڵمان و ناسنامەی ئیسلامییان هەیە.
ئینجا ڕاستە ماددەکە دوای ئەوەی باسی ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینە دەکات و لەسەر ئەم بنەمایەوە دەڵێت "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانن" و "نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"؛ بەڵام هەر بەمەندە دەست هەڵ‌ناگرێت و تەنها "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ی نەکردوە بە پێوەر، بەڵکو دەڵێت:
"١. نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام.
٢. نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ بنەماکانی دیمۆکراسی.
٣. نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ ئەو ماف و ئازادیە بنەڕەتیانەی لەم دەستورەدا هاتون".
لێرەدا ئەم سێ خاڵە دەتوانن پێکەوە هاوسەنگییەک دروست بکەن و بارودۆخێک بسازێنن بۆ یاسادانانێک کە بەزەقی پێچەوانەی ئایینی زۆرینە نەبێت و پێچەوانەی بنەماکانی دیمۆکراسی و ماف و ئازادیەکانیش نەبێت.
بەڵام ئایا ئەم هاوسەنگیە بەو ئاسانیە ڕادەگیرێت؟
جارێ پێش هەمو شتێک؛ ڕون دیارە ئەوانەی ئەم ماددەیەیان داڕشتوە؛ هەر ویستویانە ماددەیەک هەبێت سەبارەت بە ئایین، وەکو ئەوەی لە دەستوری عێراقدا هەیە، و کاتێک ئەم ماددەی (٦) ی "بنەما سەرەکیەکان" ی پرۆژە دەستوری هەرێم لەگەڵ ماددەی (٢) ی "المبادئ الأساسیة" ی دەستوری کۆماری عێراق، بەراورد دەکەین؛ دەبینین ئەوەی هەرێم ڕێک لاسایی‌کردنەوەی ئەوەی عێراقە. لقی (یەکەم) ی ئەو ماددەی (٢) ـەی بنەما سەرەکیەکانی دەستوری عێراقیش دەڵێت:
"الإسلام... مصدرٌ أساس للتشريع:
أ. لا يجوز سن قانونٍ يتعارض مع ثوابت أحكام الإسلام.
ب. لا يجوز سن قانونٍ يتعارض مع مبادئ الديمقراطية.
ج. لا يجوز سن قانونٍ يتعارض مع الحقوق والحريات الأساسية الواردة في هذا الدستور".
لێرەدا دڵنیا نیم ئایا داڕێژەرانی ڕەشنوسی دەستوری هەرێم هەر ناچار بون بەو شێوەیە شوێن دەقی دەستوری عێراق بکەون، یان هەر ئەوەندەیان توانیوە لاسایی بکەنەوە و ئەو بڕگەیە بکەن بە کوردی!؟ گرنگ ئەوەیە دەرکەوت ئەو سێ خاڵە و ئەو هاوسەنگیەی کە دەخوازرێت بیسازێنن لە دەقی دەستوری عێراقەوە وەرگیراون.
جیاوازیەکە لەوەدایە دەقی دەستوری عێراق دەڵێت: ئیسلام ئایینی ڕەسمیی دەوڵەتە: "لإسلام دين الدولة الرسمي". بەڵام لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا ئەم بەڕەسمی‌کردنە نیە، بەڵکو وەکو ناسنامەی ئایینیی زۆرینە چاو لە ئیسلام کراوە.
کاتێکیش ڕەشنوسی دەستوری هەرێم دەڵێت: "ئەم دەستورە دان دەنێت بە ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینەی گەلی هەرێمی کوردستان و ڕێزی لێ دەگرێ، و دان بە تەواوی مافە ئایینیەکانی مەسیحی و ئێزدیەکان و ئەوانی دیکەدا دەنێ، و سەربەستیی بیروباوەڕ و بەڕێوەبرنی ڕێ‌وڕەسم و داب‌ونەریتی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەمو کەسێک دابین دەکات"؛ ئەمەش دیسان لە لقی (دوەم) ی هەمان ماددەی (٢) ی بنەما سەرەکیەکانی دەستوری عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت:
"يضمن هذا الدستور الحفاظ على الهوية الاسلامية لغالبية الشعب العراقي، كما ويضمن كامل الحقوق الدينية لجميع الافراد في حرية العقيدة والممارسة الدينية، كالمسيحيين، والايزديين، والصابئة المندائيين".
بۆیە هەر لە ڕێوە دەبینین ڕەشنوسی دەستوری هەرێم هەمان ئاڵۆزیەکانی دەستوری عێراقی گواستوەتەوە، بەتایبەتی ئەو سێ خاڵەی کە دەبێت هاوسەنگی لەنێوانیاندا ڕابگیرێت: "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" و "بنەماکانی دیمۆکراسی" و "ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی ناو دەستورەکە".
و دەرکەوت کە دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" یش لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا هەر وەرگێڕانێک بوە بۆ دەستەواژەی "ثوابت أحكام الإسلام" ی دەقی دەستورە عێراقیەکە. کە جیاوازییەکیش هەیە لەنێوانیاندا: "حوکمە نەگۆڕەکان" ("الأحکام الثابتة") جیاوازە لە "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") ی حوکمەکان. یانی هێشتا دەقی دەستوری عێراق گونجاوترە و باشتر هاوسەنگی ڕادەگرێت، چونکە لە بیری ئیسلامیی هاوچەرخدا ئەم دابەشکردنەی یاسا و ڕێسا ئیسلامیەکان هەیە بۆ "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") و "گۆڕاوەکان" ("المتغیرات")، و لەژێر سایەی ئەم دابەشکردنەدا دەتوانرێت گەلێک لە داب‌ونەریتەکانی فیقهی ئیسلامی تێپەڕێنرێت و چاکسازی و گۆڕانکارییان تێدا بکرێت (ئەگەرچی بڕیاردان لەسەر ئەوەی کامە نەگۆڕە و کامە گۆڕاوە بۆ خۆی گێژاوێکە و پێوەرێکی چەسپاو نیە بۆ ئەو جیاکردنەوەیە، و مشت‌ومڕێکی بێ‌کۆتایی بەدوای خۆیدا دەهێنێت). بەڵام دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بەڕونی ئەو واتایە نادات، و ڕەنگە ئەو واتایەی لێ بفامرێتەوە کە حوکمەکانی ئیسلام بەگشتی بۆ خۆیان نەگۆڕن! و بەم شێوەیە ڕاگرتنی هاوسەنگیەکەش سەختتر دەبێت.
بەم شێوەیە ئەم ماددەیەی ڕەشنوسی دەستوری هەرێم تەنها وەرگێڕانێکی ئەو ماددەی دەستوری عێراقە، بە کەمێک گونجاندنی ڕواڵەتیەوە، ئەویش وەرگێڕانێکی تەواو سەرکەوتو نیە!
ئەمە سەرەتایەک بو، و لە بەشی دوەمدا تیشکی پێویست دەخەینە سەر چەمکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، و هەوڵ دەدەین بزانین دەکرێت هاوسەنگی ڕابگیرێت لەنێوان حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام و بنەماکانی دیمۆکراسی و ماف و ئازادیەکاندا. و لەسەر هەندێک لایەنی تریش لەو ڕەشنوسەی دەستوری هەرێمدا دەڕۆین کە پەیوەندییان بە هەمان باسی پێگەی ئایینەوە هەیە لە دەستوردا.
وەکو بینیمان؛ دەقی ئەم پرۆژەی دەستورەی هەرێم، تا ڕادەی وەرگێڕان و وەرگرتنی دەقاودەق لە "دەستوری کۆماری عێراق" ـەوە وەرگیراوە، و هەر بۆیە بڕێکی ئاڵۆزیەکانی و ناهەماهەنگی و کێشە و ئاڵۆزیەکانی گواستوەتەوە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە ئایین و ئایینزاکانەوە هەیە. لەم وتارەدا ئێمە تیشک دەخەینە سەر دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" کە لە ماددەی (٦) ی "بنەما سەرەکیەکان" ی پرۆژە دەستوری هەرێمدا کراوەتە پێوەرێک کە ـ لەگەڵ "بنەماکانی دیمۆکراسی" و "ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی دەستور" ـ نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵی. و سەرنجی چەند خاڵێکی ئەم پرۆژەی دەستورە ـ و یاسای نوێ بەگشتی ـ دەدەین کە دەتوانین بڵێین لەگەڵ پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـدا یەک ناگرنەوە. هەروەها سەرنج ڕادەکێشین بۆ بڕگەی "یاسای باری کەسێتیی تایبەت بە ئایین و ئایینزاکان" (ماددەی ٣٠) و نەگونجانی لەگەڵ بنەماکانی دەوڵەتی نوێ و دیمۆکراسی و بنەمای یەکسانیی هاوڵاتیان لەبەردەم یاسادا.

پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"

ئەم دەستەواژەیەی ماددەی (٦) ی "بنەما سەرەکیەکان" ی پرۆژە دەستوری هەرێم، لە دەستەواژەی "ثوابت أحكام الإسلام" لە دەقی ماددەی (٢) ی "المبادئ الأساسیة" ی دەستوری کۆماری عێراق (پەسەندکراوی ساڵی ٢٠٠٥) ـەوە وەرگیراوە، کە دو ماددەی هاوشێوەن، و دەقە کوردیەکە وەکو وەرگێڕانی دەقە عەرەبیەکە دەردەکەوێت (بەڵکو دەتوانین بڵێین ئەم ڕەشنوسەی هەرێم نەنوسرا و دەرنەکەوت هەتا دەقی دەستوری عێراق پەسەند کرا و پشتی پێ بەسرا). بۆیە ئەم دەستەواژەیە لە هەناوی بیری ئیسلامیی نوێوە هاتوە کە جیاکردنەوە هەیە لەنێوان دو جۆر لە بنەما و یاساکانی ئیسلامدا: "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") و "گۆڕاوەکان" ("المتغیرات")، کە ئەم جیاکردنەوەیە نوێیە لە بیری ئیسلامیدا و زیاتر لە قوتابخانەی (ئیخوان موسلیمین) ـەوە سەرچاوی گرتوە. لێرەوە تیشکێک دەخەینە سەر چەمکەکە.

"نەگۆڕەکان" لە بیری ئیسلامیی نوێدا

جیاکردنەوەی "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") و "گۆڕاوەکان" ("المتغیرات") لە بیری ئیسلامیی نوێدا، داخوازیی ئەو واقیعە نوێیەیە کە کۆمەڵگای ئیسلامی تێی کەوتوە، کە کۆمەڵێک بارودۆخ و پێشهاتی نوێ هاتونەتە کایەوە و شێوازی ژیان و پێکهاتەی کۆمەڵگا و بەڕێوەبردنی گۆڕاوە، و لەم چوارچێوەیەدا بیری ئیسلامی ڕێ بە خۆی دەدات ئەوەی نوێیە و جیاوازە لە شێوازی ژیانی موسوڵمانان لە ڕابردودا وەری‌بگرێت و گۆڕانکاریی تێدا بکات، بەو مەرجەی ئەوەی جەوهەری و بنەڕەتیە لە بنەما ئایدیۆلۆجیایی و یاساییەکانی ئیسلام بە چەسپاوی بمێننەوە، بەم شێوەیەش نەگۆڕەکان ئەو یاسا و ڕێسا و ڕێکخەرانەن کە هەمو گۆڕاوەکان کۆنتڕۆڵ دەکەن. ئەم "گۆڕاو"انەی لە بیری ئیسلامیی نوێدا دانیان پێدا دەنرێت هەر ئەو ڕەگەز و پێکهێنەرە ژیواری و دنیاییانەن کە لە ڕاستیدا دەبنە بابەت و کێڵگەی ئیشکردنی "نەگۆڕ"ەکان، تەنها ئەوەندە هەیە موسوڵمانی هاوچەرخ هەستی کردوە و دەرکی ئەوەی کردوە کە ناکرێت وەکو موسوڵمانانی سەردەمانی کۆن بژی و پێویستە بەپێی سەردەم گۆڕانکارییەکی دیراسەکراو لە شێوازی سیستەمی بەڕێوەبردن و پەروەردە و ئابوری و سیاسیدا بکات، لە چوارچێوەی "نەگۆڕەکان" ـدا. ئیتر ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم چەمکە بوە. دواتر کاتێک ئەم جیاکردنەوەیە ڕادەکێشرێت بۆ ئەوەی بابەتە ئایینیەکانیش بگرێتەوە؛ ئیتر شێوەیەکی تر وەردەگرێت و دەبێتە هاوشێوەی ئەو جیاکردنەوەیەی لە بیری ئیسلامیی کۆنیشدا هەبوە لە نێوان "ئەوەی بەشێکی زانراوی هەمو موسوڵمانێکە لە ئیسلام و ناکۆکیی تێدا نیە" و "ئەوەی ناکۆکیی تێدایە لەناو موسوڵماناندا"، کە یەکەمیان بە "معلوم من الدین بالضرورة" ئاماژەی بۆ کراوە، پێوەری ئەم بنەما چەسپاوانەش ئەوە بوە کە لە دەقێکی بڕاوە "قطعي" دا هاتبێت (کە لە لایەنی گەیشتنیەوە لە سەرچاوەکەیەوە، لە قورئاندا یان کو فەرمودەی پێغەمبەردا، و لە لایەنی گەیاندنی واتای داواکراوەوە)، و پێوەرێکی سەرباریش ئەوەیە یەکدەنگی "إجماع" ی موسوڵمانانی لەسەر بوبێت (مەبەست: زانا و فیقهزانەکانی ئیسلام)، لە سەردەمی هاوەڵانی پێغەمبەر و دواتردا. ئیتر جێبەجێکارییەکی ئەم جیاکردنەوەیە ئەمەیە ئەگەر موسوڵمان لەسەر بنەمایەکی چەسپاوی ئیسلام بەو پێوەرانە بە ئاگاییەوە دەربچێت؛ لە ئیسلام دەچێتە دەرەوە، بەڵام ئەگەر پێچەوانەییەکەی لە بابەتێکدا بێت کە بەو پێوەرانە نەچەسپابێت؛ دەبێتە ناکۆکییەکی ڕێگەپێ‌دراو و لە ئیسلام نایکاتە دەرەوە. ئێستە لە بیری ئیسلامیی نوێدا ئەم ئاڕاستەیەش هەیە کە نەگۆڕەکان "الثوابت" ی ئیسلام بەو بنەمایانەی ئیسلام لێک‌دەداتەوە کە دەقی بڕاوە "قطعي" ـیان لەسەرە و "ئیجماع" ی موسوڵمانانیان لەسەرە و بواری ناکۆکییەکی فیقهی یان عەقیدەیی نیە، و بەم پێیە گۆڕاوەکان "المتغیرات" یش بریتین لەو بابەتانەی بواری ناکۆکیی ڕێبازە ئیسلامیەکانن، لە لایەنی بیروباوەڕە بێت یان فیقهـ و یاسادانان. لەم حاڵەتەشدا نەگۆڕەکان دەبنە ئەو یاسا گشتیەی کە گۆڕاوەکان ئاڕاستە و کۆنترۆڵ دەکەن. دەبێت ئەوەش بڵێین کە لەناو موسوڵمانانی ـ بۆ نمونە سوننی ـ ـدا ناکۆکیی هەندێک ڕێبازی ناسوننیی وەکو ـ بەتایبەتی ـ (خەواریج) و (موعتەزیلە) حسابی بۆ ناکرێت و یەکدەنگیی موسوڵمانان هەڵ‌ناوەشێنێتەوە.
بەم پێیە دەتوانین دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ی پرۆژەی دەستوری هەرێم و دەستەواژەی "ثوابت أحكام الإسلام" ی دەستوری عێراق بەمە پێناسە بکەین کە بریتیە لەو حوکمانەی یاسا و "شەریعەت" ی ئیسلام کە دەقی چەسپاو و "قەطعی" یان لەسەرە و یەکدەنگیی موسوڵمانانیان لەسەرە و ڕێبازە ئیسلامیەکان لەسەریان ناکۆک نین. تەنها بۆ نمونە: قەدەغەبونی "ریبا" ـ بەگشتی ـ و خواردنەوەی کهولەمەنی و یاسای باڵاپۆشیی ژنی موسوڵمان، و یاسای "نێر بەشی دو مێی لە میرات هەیە"، و سزای سزادانی ئیسلامیی وەکو بڕینی دەستی دز و زۆری تر، لەم بابەتەن.
کەواتە بەپێی ئەم ماددەیە ناکرێت دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێم یاسایەک دەربکات پێچەوانە و ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمێکی چەسپاوی ئیسلام کە بە دەقێکی "قەطعی" ی ئیسلام چەسپابێت و یەکدەنگیی ڕێبازە ئیسلامیەکانی لەسەر بێت.

دەکرێت هاوسەنگی ڕابگیرێت؟

بەڵام ماددەکە تەنها "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ی نەکردوە بە پێوەر، بەڵکو لەگەڵیدا "بنەماکانی دیمۆکراسی" و "ئەو ماف و ئازادیە بنەڕەتیانەی لە دەستورەدا هاتون" کراون بە دو پێوەری سەربار. بەڵام پرسیارەکە ئەمەیە: ئایا دەکرێت هاوسەنگی ڕابگیرێت لەنێوان ئەو سێ پێوەرەدا؟ دەکرێت هەر یاسایەک کە دەردەچێت لەگەڵ هەر سێ پێوەرەکەدا گونجاو بێت؟ ئایا هەمو یاساکانی عێراق و هەرێم لەگەڵ هەر سێ پێوەرەکەدا گونجاو و تەبان؟ ئاشکرایە کە وا نیە، و ئەستەمە ئەو هاوسەنگیە لە هەمو حاڵەتێکدا ڕابگیرێت.
لێرەدا دەکرێت بەراوردێکی گشتگیر بکرێت لە نێوان یاساکانی عێراق و هەرێم و نێوان ئەو سێ پێوەرەدا، و ـ بۆ نمونە ـ ببینرێت چەند یاسا هەن کە لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا ناکۆکن، هەر ئەو حوکمانەی دەقی چەسپاوی "قەطعی" ی وەکو قورئانیان لەسەرە و یەکدەنگیی ڕێبازە ئیسلامیەکانیان لەسەرە. ئێمە لێرەدا تەنها بەراوردی هەندێک بڕگەی پرۆژەی دەستوری هەرێم دەکەین، لەگەڵ هەندێک بڕگەی یاسای سزادانی عێراقی، هەتا بزانرێت چەندە ناکۆکی و ناتەبایی هەیە لەگەڵ "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، و چۆن ئەو پێوەرە ناکرێت پشتی پێ ببەسرێت چونکە لە زۆر بابەتدا یاسا ناچار دەبێت لەو پێوەرە لا بدات.

یەکسانیی هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا

لە ماددەی (٢٠) ـدا، بنەمای (یەکسانی)، لە پرۆژەی دەستوردا، هاتوە دەڵێت: یەکەم: "هەمو کەس بەرامبەر یاسا یەکسانە"، دوەم: هەمو چەشنە جیاکارییەک لەسەر بناغەی نەژاد، ڕەنگ، ڕەگەز، زمان، پێگەی کۆمەڵایەتی، وڵاتنامە، بنەچە، ئایین، بیروباوەڕ، هزر، تەمەن... قەدەغەیە". کە ئەم ماددەیە لە ماددەی (١٤) ی لقی (مافە مەدەنی و سیاسیەکان) ی بەشی (مافەکان) ی دەروازەی (مافەکان و ئازادیەکان) ی دەستوری عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت: "العراقيون متساوون أمام القانون، دون تمييز بسبب الجنس أو العرق أو القومية أو الأصل أو اللون أو الدين أو المذهب أو المعتقد أو الرأي الاقتصادي أو الاجتماعي".
ئەم ماددەیە لەگەڵ هەمو ئەو ماددە و یاسایانەی تردا پێچەوانەیە کە یاسای جیاوازن لەسەر بنەمای ئایین و ڕێباز. وەکو ئەو ماددەیەی کە بەپێی ئایین یاسای باری کەسێتی جیا دەکاتەوە (ماددەی ٣٠)، و دواتر باسی دێت.
و وەکو ئەو دابەشکردنەی لە ئیسلامدا هەیە بۆ هاوڵاتیان، ئەوانەی کە ئایینیان جیاوازە لە ئیسلام یاسای جیاوازیان هەیە و بەپێی ڕێک‌کەوتنێک و بە مەرجی ملکەچی بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی و دانی سەرانە "جزیة" لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا قبوڵ دەکرێن، و بەپێی یاسای ئایینیی خۆیان کاروباریان بەڕێوە دەبرێت. ئەمانە ئەگەر لە "ئەهلی کیتاب" بون، خۆ ئەگەر لەو بابەتە نەبون و لە ئایینەکانی تر بون؛ ئەوا ناچار دەکرێن بەپێی یاسا ئیسلامیەکان کاروباریان بەڕێوە ببرێت، بەبێ ئەوەی ماف و ئازادیەکانی موسوڵمانانیان هەبێت. بەم شێوەیە ئەوانەی ئایینیان جیاوازە لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا هاوڵاتیی پلەدون، و لەبەرامبەر یاسای ئیسلامیدا یەکسان نین. ئەم جیاکردنەوەیەش لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە، و دەقی قورئانی لەسەرە: (التوبة: ٢٩). هەروەها جیاوازیی یاسا بۆ کۆیلەکان لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە!
ئەم جیاکردنەوەیە لە یاسایشدا ڕەنگدانەوەی هەیە، و ئێستەش بەردەوامە. بۆ نمونە: ئێستەش موسوڵمان بۆی نیە مەیفرۆشی بکات، و ئەم کارە بۆ نا-موسوڵمانەکان ڕێگەی پێ دراوە. ئەمەش یاسایەکە لەسەر بنەمای جیاکاریی ئایینی. لە سەردەمانی ئیسلامیی کۆنیشدا ڕێگە دراوە بە ئەهلی کیتاب کارگە و کۆگای کهولەمەنییان هەبێت و بۆ موسوڵمان ڕێگەی پێ نەدراوە.
هەروەها دەبینین لە میتۆدی ڕەسمیی پەروەردە و خوێندندا تایبەتە بە پەروەردە و خوێندنی ئیسلامی (هەر بۆیە ئەو ماددەیە لەبریی "ئایینناسی" یان بەلای کەمەوە "پەروەردەی ئایینی"؛ پێی دەوترێت "پەروەردەی ئیسلامی" کە وەرگێڕانی "التربیة الإسلامیة" ی سیستەمە عەرەبیەکەیە)، لە کاتێکدا دەبوایە گشتی بوایە و تایبەت نەبوایە بە موسوڵمان و بۆ هەمو هاوڵاتیان بگونجایە، کە ئێستە لە سایەی ئەم جیاکاریەوە خوێندکاری نا-موسوڵمان بۆی نیە بەشداریی تاقیکردنەوەی وانەی ئایین بکات یان نایگرێتەوە. ئەمەش جیاکارییەکی گەورەیە لەسەر بنەمای ئایین. ئیتر باسی ئەوە ناکەین کە لە عێراقدا چەندین کۆلێج و زانکۆ هەن سەر بە حکومەت و وەزارەتەکانن و هەر یەکەیان سەر بە ڕێبازێکی ئایینیە.

یەکسانی و جیاکاریی ژن و پیاو لە یاسادا

لە خاڵی "سێیەم" ی هەمان ئەو ماددەیەدا (بنەمای یەکسانی) هاتوە، کە "پیاو و ژن بەرامبەر بە یاسا وەک یەکن".
لە کاتێکدا لە یاساکانی باری کەسێتیدا جیاکاری بەرامبەر ژن هەیە، وەکو لە میراتدا، کە ئەمەش لە چوارچێوەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـدایە، وەکو: یاسای "نێر دو ئەوەندەی بەشی مێی لە میراتدا هەیە" کە دەقی قورئانی لەسەرە: "لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ" (النساء: ١١، ١٧٦). هەر وەکو لە یاسای سزادانی عێراقیدا چاو لە تاوانەکانی شەرەف و عەیبەشۆری دەپۆشرا، و ئەمە ئێستەش شوێنەواری ماوە.

ژن و دەنگدان و پۆستە گشتیەکان

لە ماددەی (٢١) ـدا، کە لەسەر "مافی هاونیشتمانی" ـە، هاتوە کە: یەکەم: "هەر هاوڵاتییەک ١٨ ساڵ لە تەمەنی تەواو کردبێت؛ مافی دەنگدانی هەیە لە هەر هەڵ‌بژاردن یان ڕاپرسییەکدا..."، و دوەم: "هەر هاوڵاتییەک ١٨ ساڵی تەواو کردبێت؛ بۆی هەیە پۆستە گشتیەکان وەربگرێت". کە ئەمە یەکەمیان لە ماددەی (٢٠) ی لقی (مافە مەدەنی و سیاسیەکان) ـدا هاتوە لە دەستوری عێراق، کە دەڵێت: "للمواطن رجالاً ونساءً، حق المشاركة في الشؤون العامة، والتمتّع بالحقوق السياسية، بما فيها حق التصويت والانتخاب والترشيح"، و دوەمیان لە ماددەی (١٦) ی هەمان شوێن لە دەستوری عێراق وەرگیراوە، کە دەڵێت: "تكافؤ الفرص حق مكفول لجميع العراقيين، وتكفل الدولة اتخاذ الإجراءات اللازمة لتحقيق ذلك".
بەڵام ئایا لە ئیسلامدا ژن بۆی هەیە دەسەڵاتەکان وەربگرێت؟ ئایا ئیسلام دەنگدان و خۆپاڵاوتنی ژنی ناسیوە؟
زۆرینەی فیقهزانە موسوڵمانەکان، و لەوانەش شافیعیەکان، پێیان وایە کە پۆستی دادوەری "القضاء" بۆ ژن نیە و نابێت ژن ئەو پۆستەی هەبێت. تەنها فیقهزانە حەنەفیەکان ڕێیان بەوە داوە، کە ئەوەش بەلای ئەوانیشەوە دادوەریی بواری سزادان و سزا یاساییەکان ناگرێتەوە، بەڵکو ـ بۆ نمونە ـ یاساکانی باری کەسێتی دەگرێتەوە. کە ئەم بۆچونە فیقهیەی حەنەفیەکان بەلای ڕێبازەکانی ترەوە ناڕاستە و ڕەت دەکرێتەوە. بە هەمان شێوە بۆ پۆستەکانی تری وەکو "ویزارەت" و کاربەدەستی گەورەی حکومەت، بەلای زۆرینەی فیقهزانەکانی ئیسلامەوە بۆ ژن دروست نیە. ئەگەر ئەم بابەتە ناکۆکییەکی تێدا بێت لە ئیسلامدا؛ ئەوا بابەتی دەسەڵاتی یەکەم (ئیمامەت، خیلافەت)، کە دەکاتە "سەرۆک" ی ئێستە، لە ئیسلامدا بڕاوەتەوە کە بۆ ژن نیە، و ئەمەش یەکدەنگیی ڕێبازە ئیسلامیەکانی لەسەر بوە، تەنها گروپێک لە "خاریجیەکان" ("الخوارج") ئەم یەکدەنگیەیان پێشێل کردوە، کە بەلای ئەهلی سوننەوە پێچەوانەیی ئەوان بە ناکۆکی حساب نیە و یەکدەنگیەکە هەڵ‌ناوەشێنێتەوە.

توندوتیژی لەناو خێزاندا

ماددەی (٢٧) بە ناونیشانی "فێرکردن و خێزان"، لە خاڵی (پێنجەم) ـدا دەڵێت: "هەمو شێوەیەکی جیاکاری و توندوتیژی و ناهەقی لەنێو کۆمەڵگا و قوتابخانە و خێزاندا قەدەغە دەکرێ"، کە لە خاڵی (چوارەم) ی ماددەی (٢٩) ی دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە کە دەڵێت: "تمنع كل أشغال العنف والتعسف في الأسرة والمدرسة والمجتمع". ڕاستە ڕەنگە هەمو ڕابەرە ئایینیەکانیش لەم دروشمانە بدەن بە ڕوی خەڵكدا، بەڵام ئایا بەڕاستی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام هەمو جۆرە جیاکاری و توندوتیژییەکیان لەناو ـ بۆ نمونە ـ خێزاندا قەدەغە کردوە؟ یان بەپێچەوانەوە هەندێک یاسا و ڕێسایان داناوە کە جیاکاری و توندوتیژی لەناو خێزاندا دروست دەکەن؟! ئێمە دەبینین لە قورئاندا ڕێگە بە لێدانی ژن دراوە: دەڵێت (ڕوی دەمی لە پیاوانە!): ئەگەر ژنەکانتان گوێڕایەڵ نەبون؛ ئامۆژگارییان بکەن و جێگەیان لێ جیا بکەنەوە و لێیان بدەن: "وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ" (النساء: ٣٤)، بەپێی ئەم دەقە چارەسەری نەگونجانی ژن لەگەڵ پیاوەکەی بەوە دەبێت سەرەتا پیاوەکە ئامۆژگاریی بکات، ئینجا (ئەگەر ئەوە سودی نەبو) جێگەی خەوتنی لێ جیا بکاتەوە (پەیوەندیی لەگەڵ ببڕێت)، ئینجا (ئەگەر ئەوەش سودی نەبو) لێی بدات. ئەمەش لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە، ئەوەتا لە دەقی قورئاندا هاتوە. لە کاتێکدا ئەمە ڕەوایی‌دانە بە جیاکاری و توندوتیژی لە خێزاندا. بنەما و پاساوی ئەم حوکمەش لە قورئاندا جیاکارییەکە لەنێوان ژن و پیاودا کە لە ئیسلامدا وەکو بنەمایەکی سەرەکی وایە، ئەویش ئەوەیە کە پیاو سەرداری خێزانە و سەرپەرشتیارە بەسەر ژنەوە و ژن دەبێت گوێڕایەڵی بێت، ئەوەش ئەو حوکمە نەگۆڕەیە کە هەمان ئەو دەقەی چارەسەری لێدان بۆ کێشەکانی ژن و مێرد دادەنێت؛ لە سەرەتاوە دەڵێت: "الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ" (النساء: ٣٤)، واتە: "پیاوان سەرپەرشت و فەرماندارن بەسەر ژنانەوە" یان "پەروەردە و سەرپەرشتیی ژنانیان لە دەستدایە"، ئەمەش بنەمایەکی جیاکاریە کە ڕەنگ‌دانەوەی لە بیرکردنەوەی مرۆڤی موسوڵمان و هەمو یاسا و ڕێسا خێزانی و کۆمەڵایەتیەکانی ئیسلامدا هەیە. کاتێکیش پاساو و بنچینەی سروشتی بۆ ئەم جیاکاریە دەهێنێتەوە؛ ـ هەر لە هەمان دەقدا دوای ئەوە ـ دەڵێت: " بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ" (النساء: ٣٤)، واتە: بەو پێیەی کە خوا پلەی گەورەتری داوە بە پیاو لە چاو ژن، و بەو پێیەی کە پیاوان مەسرەفی خێزان دەکێشن. واتە دو پاسا و بنچینەی بۆ ئەو بنەما جیاکاریە داناوە: یەکەمیان ئەوەیە گوایە پیاو لە عەقڵ و بڕیاردان و شارەزایی و توانا و هێزدا لە ژن زیاترە، و دوەمیشیان ئەوەیە کە پیاو مەسرەف‌کێشانی خێزانی لەسەرە. کە ئیسلام و دەقە ئیسلامیەکان بۆ خۆیان ئەم چەمک و بیرکردنەوانە دەربارەی جیاوازیی ژن و پیاو برەو پێ دەدەن، بۆ نمونە: هەر قورئان بۆ خۆی شایەتیی دو ژن بەرامبەری شایەتیی یەک پیاو دادەنێت: "وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى" (البقرة: ٢٨٢)، هەر وەکو لە میراتیشدا میراتی مێ نیوەی میراتی نێری بۆ دانراوە: "لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ" (النساء: ١١، ١٧٦)، هەر لەسەر ئەم بنەمایانەشەوە کە قورئان بۆ خۆی دایاندەنێت؛ پێی وایە پیاو بە سروشتی خۆیان ـ یان بە ویستێکی خوایی ـ پلەی زیاترە و سەرداری ماڵ و خێزانیشە، هەر بۆیە هەندێک لە ڕاڤەکارەکانی قورئان بابەتی شایەتی و مارەییش دەکەنە بەشێک لە "پلەی گەورە" ("فضل") ی پیاو لەچاو ژن، سەرباری عەقڵ و شارەزایی و هێز و توانای بڕیاردان، هەتا "جیهاد" یش دەخەنە سەر ئەو لیستە بەو پێیەی لە ئیسلامدا پیاو جیهاد دەکات نەک ژن، یان بەگشتی پیاو جەنگ و خزمەتی سەربازی دەکات (کە ئەمەش هەر کولتور دروستی کردوە و سیستەمی سەربازیی نوێ ئامادەیی ژنیشی تێدایە).
جگە لەوەش؛ لە دەقی فەرمودەدا ڕێگە دراوە بە لێدانی منداڵ لەسەر نوێژ، کاتێک گەیشتە تەمەنی دە ساڵ و نوێژی نەکرد: "مُرُوا أَبْنَاءَكُمْ بِالصَّلَاةِ لِسَبْعِ سِنِينَ، وَاضْرِبُوهُمْ عَلَيْهَا لِعَشْرِ سِنِينَ" (بە فەرمودەیەکی "صەحیح" دادەنرێت، گێڕانەوەی: ئەحمەد، ئەبو داوود، بەیهەقی، بەززار، حاکیم، و هەندێکی تر). هەرچەند ڕەنگە ئەمە بە "حوکمێکی نەگۆڕ" ی ئیسلام دانەنرێت، بەو پێیەی بە دەقێکی "موتەواتیر" نەگەیشتوە، بەڵام گرنگ ئەوەیە بەشێکە لەو یاسا ئیسلامیانەی مرۆڤی موسوڵمانی ڕەسەنخوازیان لەسەر پەروەردە دەبێت، و ئەگەر ئیسلام سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانان بێت؛ کەواتە پاساو و بنچینەیەکی یاسایی هەیە بۆ ئەم جۆرە توندوتیژیە لەناو خێزاندا.

باجە ئایینیەکان

لە ماددەی (١٣) ـدا هاتوە: "ڕێگە نادرێ بە دانانی یان هەموارکردنی یان لێخۆشبونی هیچ ڕەسم یان باجێک لە هەرێمی کوردستاندا، بەبێ ڕەزامەندیی پەرلەمانی کوردستان و پەسەندکردنی بە یاسایەک". کە ئەمەش لە خاڵی (یەکەم) ی ماددەی (٢٨) ی دەستوری عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت: "لا تُفرَض الضرائب والرسوم، ولا تُعدَّل، ولا تُجبَى، ولا يُعفى منها، إلا بقانون". کەواتە جگە لەو باجانەی لە یاسادا هەن یان دەکرێت بە یاسایەک یان هەموارکردنەوەیەک دابنرێن؛ باجێکی تر نیە. کە ئەمەش لەگەڵ کۆمەڵێک حوکمی نەگۆڕی ئیسلامدا ناتەبایە، چونکە:
ـ یەکێک لە نەگۆڕەکانی ئیسلام، کە لە دەقی قورئاندا چەسپێنراوە؛ ئەوەیە "ئەهلی کیتاب" (واتە شوێنکەوتوانی ئایینە "ئاسمانی" ـەکانی تر، بەتایبەتی یەهودیەت و مەسیحیەت)، بە مەرجی دانی سەرانە "جزیة" یەک لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا قبوڵ دەکرێن و پەیمانی پارێزرانی سەر و ماڵیان پێ دەدرێت لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە. لە کاتێکدا لە یاسای نوێدا (لەوانەش یاسا عێراقیەکان و هەموارکردنەوە کوردستانیەکانیشیان) باجی لەو شێوەیە نیە و هەر ناشکرێت دابنرێت، چونکە ـ بۆ نمونە ـ مەسیحیەکانیش هیچیان کەمتر نیە لە هاوڵاتیانی تری وەکو موسوڵمانان و هاوڵاتیی پلەدو نین و هەر بەپێی دەستوریش ماف و ئازادیی تەواوی ئایینداریی خۆیان هەیە. لە کاتێکدا سەندنی سەرانە لێیان بەرامبەری ڕێگەدان بە بون و مانەوەیان لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسلام. ئیتر چۆن دەڵێیت نابێت یاسایەک دەربچێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام؟!
ـ یەکێکی تر لە نەگۆڕەکانی ئیسلام ئەوەیە کە دەوڵەت "زەکات" لە خەڵکی موسوڵمان کۆ دەکاتەوە (ئەوانەی کە ماڵ و سامانێکیان هەیە کە "زەکات" ی دەکەوێتە سەر، بەپێی جۆر و بڕی دیاریکراو)، بە ڕادەیەک کە ئەگەر خەڵکانێک زەکات نەدەن؛ هێز دەکرێتە سەریان و بە یاخی و هەڵگەڕاوە لە قەڵەم دەدرێن، و بەزۆر و بە هێز لێیان دەسەنرێت. ئەمەش یەکێکە لە بنەما هەرە سەرەکی و نەگۆڕەکانی ئیسلام. لە ئیسلامدا سەندنی زەکات و کۆکردنەوەی فرمانی دەوڵەتە.
تەنها بۆ نمونە و بۆ دڵنیایی لەم بنەما نەگۆڕەی ئیسلام؛ ئیمام (ئیبن ئەل‌قەططان)، لە کتێبی "الإقناع في مسائل الإجماع" ـدا، کە هەمو "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ی تێدا کۆکردوەتەوە، ئەو حوکمانەی ئیسلام کە جێی یەک‌دەنگیی موسوڵمانان بون، چەند کۆدەنگی "ئیجماع" ێکی موسوڵمانان لەو بارەیەوە دەگێڕێتەوە، لەم چەند خاڵەدا:
ـ لەناو موسوڵماناندا کە "ئیمام" ـ واتە خەلیفە یان سەرۆکی موسوڵمانان ـ بۆی هەیە "زەکات" بسەنێت لەوانەی لەسەریان پێویست بوە (بە دان‌پێدانانی خۆیان یان بە شایەتی‌‌دانی خەڵکی تر لەسەریان کە ئەوەندە سامانی زەکات‌لێ‌کەوتویان هەیە)، جا ئەوەی ئامادە نەبێت بیدات و بەرگریی کرد و بەشەڕ هات بۆ ئەوەی نەیدات؛ شەڕی لەگەڵ دەکرێت (یانی دەوڵەتی ئیسلامی بە هێز ڕوبەڕوی دەبێتەوە)، جا ئەگەر کوژرا؛ ئەوە خوێنەکەی هەدەرە و زەکاتەکە لە سامانەکەی دەردەکرێت "ولا خلاف أن للإمام طلب الزكاة وأخذها ممن أقر بها أو شهد (بها) عليه، فمن منعها وقاتل دونها قوتل، فإن قتل فدمه هدر وتؤخذ من ماله ".
ـ نەدانی زەکات، لە ڕوی نکولی‌لێ‌کردنەوە (لەوەی ئەرکێکی موسوڵمانە)؛ بە یەک‌دەنگی بە هەڵ‌گەڕانەوە "ردة" دادەنرێت "ومنع الزكاة جحدًا لها ردة بإجماع".
ـ "ئوممەت" بە کۆی دەنگ لەسەر ئەوەن کە دەبێت شەڕ لەگەڵ ئەوانە (ئەو موسوڵمانانە) بکرێت کە ئامادە نین زەکات بدەن "والأمة مجمعة على قتال مانعي الزكاة". [بۆ ئەم چەند خاڵە؛ بڕوانە: ابن القطان (٦٢٨ ک. مردوە)، الإقناع في مسائل الإجماع. تحقیق: حسن فوزي الصعيدي. الفاروق الحديثة للطباعة والنشر، الطبعة الأولى، ٢٠٠٤. جـ. ١، ص. ١٩٣، المسألة رقم (١٠٧٥-١٠٧٧)].
ئیتر بەم شێوەیە لە ئیسلامدا دەوڵەت بۆ خۆی "زەکات" وەردەگرێت و سەرپەرشتیی دەکات (هەرچەند ئەوەش لە ئیسلامدا بە دروست دانراوە کە "ئیمام" فەرمان بدات و موسوڵمان بۆ خۆی زەکاتەکە بە یاسا و ڕێسای بڕیاردار دەربکات و لە شوێنی خۆی بیبەخشێت [ئەمەش کۆدەنگیی لەسەر بوە، بڕوانه: ابن القطان، الإقناع في مسائل الإجماع. جـ. ١، ص. ١٩٤، المسألة رقم (١٠٨١)]. یانی مەرج نیە هەمو کاتێک "ئیمام" ـ یانی سەرۆکی موسوڵمانان ـ ڕاستەوخۆ وەری‌بگرێت، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەگەر جێبەجێ نەکرا؛ دەبێت "ئیمام" سور بێت لەسەر جێبەجێ‌کردنی، ئەگەر بگاتە ڕادەی بەکارهێنانی هێز و سەندنی بە زۆر).
ئیتر ئەمە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلامە، بەڵام لە یاسای نوێدا باجی لەو شێوەیە نیە و "زەکات" پەیوەندیی بە دەوڵەتەوە نیە و دەوڵەت داوای ناکات، و خەڵکی موسوڵمان خۆیان بە ئازادیی خۆیان ئەوانەی دەیانەوێت "زەکات" ی خۆیان دەدەن. ئیتر چۆن یاسادانەر پێی وایە نابێت یاسایەک هەبێت کە لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا نەگونجێت؟!

ئازادیی ئایینداری

لە ماددەی (١٩) ـدا، بە ناونیشانی "کەرامەت و ژیان و ئازادی"، لە خاڵی (نۆیەم) ـیدا دەڵێت: "زۆر لێ‌کردن لە ئاییندا نیە، و هەمو کەس مافی ئازادیی ئایین و بیروباوەڕ و هزر و ویژدانی هەیە، و حکومەتی هەرێم ئازادیی موسوڵمان و مەسیحی و ئێزدی و کەسانی دییش لە بەجێ‌گەیاندنی ڕ‌ێ‌وڕەسمی خواپەرستی و داب‌ونەریتە ئایینیەکاندا دەستەبەر دەکا..". کە ئەمەش لە ماددەی (٤٢) و (٤٣) ی دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە، کە ماددەی (٤٢) دەڵێت: "لكل فرد حرية الفكر والضمير والعقيدة"، و ماددەی (٤٣) یش خاڵی (یەکەم) ی دەڵێت: "أتباع كل دينٍ أو مذهبٍ أحرارٌ في: أ- ممارسة الشعائر الدينية... ب- إدارة الأوقاف وشؤونها ومؤسساتها الدينية، وينظم ذلك بقانون"، خاڵی (دوەم) یشی دەڵێت: "تكفل الدولة حرية العبادة وحماية أماكنها".
بەڵام ئایا ئایا ئازادیی ئایینەکان بەم شێوەیە لەگەڵ نەگۆڕەکانی ئیسلام دەگونجێت؟!
بێ گومان؛ نەخێر! لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا؛ ئەوەی ئایینی جیاوازە؛ ئازادیی تەواوی نیە، و بەو مەرجە قبوڵ دەکرێت لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا کە ملکەچی دەرببڕێت بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی، و ئەم ملکەچیەش بەوە دەبێت ساڵانە سەرانە "جیزیە" بدات، بەپێی دەقی قورئان: "قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ، مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ، حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ" (التوبة: ٢٩). ئەمە ئەگەر لە "ئەهلی کیتاب" بون، واتە لە بابەتی یەهودی و مەسیحی (و ـ ڕەنگە ـ زەردەشتی) ـەکان بون. ئەگەر لە شوێنکەوتوانی ئەو ئایینانە بون کە نامۆن بە ئایینە ئیبراهیمیەکان، بەتایبەتی ئەوانەی بە "بتپەرست" یان "فرەپەرست" ئاماژەیان بۆ دەکرێت (دەقی ڕەشنوسەکە جگە کە "موسوڵمان" و "مەسیحی" و "ئێزدی"؛ دەستەواژەی "کەسانی دییش" زیاد دەکات بۆ ئەو پێکهاتانەی کە ئازادیی " بەجێ‌گەیاندنی ڕ‌ێ‌وڕەسمی خواپەرستی و داب‌ونەریتە ئایینیەکان" دابین دەکات بۆیان، کە ئەمە لیستەکە بە کراوەیی دەهێڵێتەوە)؛ ئەوانە بەپێی هەندێک ڕێبازی ئیسلامی بە سەندنی سەرانە لێیان دەستیان لێ هەڵ‌دەگیرێت، ئەگەرنا بەپێی هەندێک ڕێبازی تر دەبێت یان موسوڵمان ببن یان کوشتار دەکرێن. جا ئەگەر ئەوانە عەرەب بون؛ ئەوا زۆرینە لەسەر ئەوەن کە سەرانەیان لێ وەرناگیرێت و هەر دەبێت موسوڵمان ببن یان کوشتار دەکرێن، بەڵام ئەگەر عەرەب نەبن؛ زۆرینە لەسەر ئەوەن کە بە سەرانە دەستیان لێ هەڵ‌دەگیرێت. بەم شێوەیە ڕێگەدان بە بونیان و مانەوەیان لەسەر ئایینی خۆیان مەرج‌دارە و ئازادیی تەواویان نیە. ئەمە سەرباری ئەوەی ئەوانەی کە ئایینیان جیاوازە و بەپێی یاسای ئیسلامی لە کۆمەڵگادا قبوڵ دەکرێن؛ ئازادیی تەواویان نیە لە بەجێ‌هێنانی ڕێ‌وڕەسمی ئایینیی خۆیاندا، و بەپێی یاسای ئیسلامی نابێت پەرستگای نوێ (وەکو کلێسای نوێ) دروست بکەن، ئەمە ئەگەر ئەوان پێشتر لە شارەکەدا هەبون و شارەکە کۆنتر بو لە ئیسلام، بەڵام ئەگەر شارەکە دەسەڵاتی ئیسلامی دروستی کردبو (وەکو بەصڕە و کوفە و بەغداد.. و وەکو شاری سلێمانیی خۆیشمان کە دوای هاتنی ئیسلام دروست کراوە)؛ ئەوا بەپێی یاسای ئیسلامی هەر نابێت هیچ پەرستگایەکی نا-ئیسلامیی تێدا هەبێت (لەسەر ئەمە کۆدەنگییەک هەیە لەناو زانایانی ئایینیی ئیسلامدا). ئیتر ئەگەر شارەکە کۆنتر بو و شوێنکەوتوانی ئەو ئایینانەی تر پێشتر لە شارەکەدا هەبون؛ ئەوە دو حاڵەتە: ئەگەر ئیسلام لە کاتی خۆیدا بە جەنگ شارەکەی گرتبو؛ ئەوا نابێت هیچ پەرستگایەکی نوێ دروست بکەن، ئەو پەرستگایانەش کە پێشتر هەبون؛ دو ڕێباز هەیە لە ئیسلامدا: ڕێبازێک دەڵێت: دروستە ئەو پەرستگا کۆنانە بمێننەوە، ڕێبازێکیش دەڵێت: دەبێت ئەوانەش بڕوخێنرێن! ئیتر ئەوە لە چوارچێوەی بڕیاری سەرۆکی موسوڵماناندا دەبێت: دەتوانێت ڕێگەیان پێ بدات و دەشتوانێت بڕیار بدات بڕوخێنرێن یان هەندێکیان بڕوخێنرێن و هەندێکیان بهێڵرێنەوە، بەپێی بەرژەوەندیی ئیسلام و موسوڵمانان. حاڵەتی دوەمیش ئەوەیە ئیسلام کاتی خۆی ئەو شارەی بە ڕێکەوتن لەگەڵ خەڵکەکەی گرتبێت، ئەو کاتە بە دو شێوە دەبێت: ئەگەر ڕێکەوتنەکە لەسەر ئەوە بوبێت کە شارەکە شاری خۆیانە و باج و خەراج دەدەن بە دەوڵەتی ئیسلامی؛ ئەوا بۆیان هەیە پەرستگای نوێ دروست بکەن، ئەگەریش ڕێکەوتنەکە لەسەر ئەوە بێت کە شارەکە ڕاستەوخۆ ملکەچە بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی و سەرانە دەدەن؛ ئەو کاتە بەپێی ڕێکەوتنەکە مامەڵە دەکرێت لەگەڵ مانەوە و نەمانەوەی پەرستگاکاندا، یانی دەوڵەتی ئیسلامی بۆی هەیە مەرجی ئەوەیان بۆ دابنێ پەرستگاکانیان بڕوخێنێت و نەهێڵێت پەرستگای نوێیش دروست بکەن. [بۆ ئەم وردەکاریەی یاسای ئیسلامی دەربارەی پەرستگای ئایینە جیاوازەکان؛ بڕوانە: ابن قيم الجوزية، أحكام أهل الذمة. تحقیق: يوسف بن أحمد البكري، شاكر بن توفيق العاروري. الدمام: رمادى للنشر. الطبعة الأولى، ١٩٩٧. فصل: مآل معابد أهل الذمة. جـ. ٣، ص‌ص. ١١٩٠ـ ١٢٢٠].
ئینجا ئەگەر ئەو گروپە ئایینیە لەو گروپانە بون کە لە ئیسلام لایان‌داوە و پێشتر بەشێک بون لە موسوڵمانان و لەسەر بنچینەی ئیسلام ئایینێکی تریان دروست کردوە (وەکو بابی و بەهایی، و قادیانی، و دەڕەزی، و عەلەوی، و ـ ڕەنگە ـ یەزیدی)؛ ئەوا لە یاسای ئیسلامیدا بە "هەڵگەڕاوە" دادەنرێن و دەوڵەتی ئیسلامی بە هیچ شێوەیەک ڕێگە بە بونیان نادات و بە زەبری هێز و شەڕ یان ناچاری ئیسلامیان دەکاتەوە یان دەیانبڕێنێتەوە.
با لەوەش بگەڕێین کە لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا بە هیچ شێوەیەک ڕێگە نادرێت بە بونی مرۆڤی بێ‌ئایین لەناو کۆمەڵگای ئیسلامیدا، بەتایبەتی ئەگەر پێشتر موسوڵمان بوبێت یان لە بنەچەیەکی موسوڵمان بوبێت، و حوکمی نەگۆڕی ئیسلام لەم بارەیەوە ئەوەیە کە دەکوژرێت، ئەگەر هەر نەگەڕایەوە بۆ ئیسلام.
بەم شێوەیە قبوڵ‌کردنی مرۆڤی نا-موسوڵمان لەژێر سایەی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام سنور و یاسا و ڕێسای خۆیی هەیە، و بەو ڕەهاییە نیە کە لە دەقی ڕەشنوسەکەدا هاتوە. کاتێک دەقی ڕەشنوسەکە دەڵێت: "هەمو کەس مافی ئازادیی ئایین و بیروباوەڕ و هزر و ویژدانی هەیە"؛ ئەمە لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا تەبا نیە، هەر بۆ نمونە: لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە کە موسوڵمان بۆی نیە واز لە ئیسلام بهێنێت، ئەگەر لەسەری ساخ ببێتەوە کە وازی لە ئیسلام هێناوە؛ ئەوە دەکوژرێت (دوای ئەوەی بۆ ماوەی ٣ ـ یان ٣٠ ـ ڕۆژ داوای لێ دەکرێت بگەڕێتەوە). ئەمەش لە ئیسلامدا کۆدەنگیی لەسەر بوە، تەنها ئەوە نەبێت لە (سوفیانی ثەوری) و (ئیبراهیمی نەخەعی) ـەوە هاتوە کە هەر داوای گەڕانەوەی لێ دەکرێت هەتا دەگەڕێتەوە، و کوشتنی هەر دوا دەخرێت بە هیوای ئەوەی بگەڕێتەوە! ئەم یاسای کوشتنی هەڵ‌گەڕاوەیە بە شێوەیەک لە یاسا و بیرکردنەوەی ئیسلامیدا چەسپیوە کە هەتا ئێستەش لە یاسای گەلێک وڵاتی عەرەبیدا هەیە، و لە "یاسای یەک‌گرتوی سزادان" ی عەرەبیدا ماددەیەکە، یانی کۆدەنگیی دادگا عەرەبیەکانی لەسەرە!
ئەوانەش کە لە بنەڕەتەوە ئایینیان جیاواز بوە؛ باسمان کرد کە ئازادیەکەیان سنور و ڕێسا و یاسای خۆیی هەیە و بەو ڕەهاییە نیە کە لە ڕەشنوسەکەدا بڕیار دراوە.
بەم شێوەیە کاتێک "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەکرێتە پێوەر بۆ یاسا؛ ئەو هەمو کێشە و نەگونجان و دژیەکیە دروست دەبێت. یاسادانەری نوێ ناتوانێت یاسایەک بۆ کۆمەڵگای نوێ و دەوڵەتی نوێ دابڕێژێت ئەگەر "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بکاتە پێوەر.

ئازادیی ڕادەربڕین

لە خاڵی (دەیەم) ی ماددەی (١٩) (کەرامەت و ژیان و ئازادی) ـدا، وتراوە: "هەمو کەس مافی ئازادیی دەربڕینی هەیە و پێویستە ئازادیی ڕۆژنامەنوسی و هۆیەکانی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن و فرەلایەنییان مۆسگەر بکرێ..". کە ئەمەش لە ماددەی (٣٠) ی دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە کە دەڵێت: "تَكْفُلُ الدولةُ... أولا: حريةَ التعبير عن الرأي بكل الوسائل، ثانيا: حريةَ الصحافة والطباعة والإعلان والإعلام والنشر، ثالثا: حريةَ الاجتماع والتظاهر السلمي، وتُنَظَّمُ بقانون".
جا ئایا ئازادیی ڕادەربڕین بەم ڕەهاییە لەگەڵ "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەگونجێن؟ بۆ نمونە: ئایا هاوڵاتیان دەتوانن ناڕەزایی دەرببڕن لە یاسایەکی ئیسلامیی وەکو بڕینی دەست کە سزای تاوانی دزیە لە ئیسلامدا، یان وەکو کوشتنی ئەو موسوڵمانەی وازی لە ئایینی ئیسلام هێناوە؟ یان خۆپێشاندان بکەن دژی حوکمی کوشتنەوە "قصاص" وەکو سزای تاوانی کوشتن و داوا بکەن حوکمی لەسێ‌دارەدان نەمێنێت و بکرێت بە زیندانی؟ یان بۆ نمونە ژنان ناڕەزایی دەرببڕن بەرامبەر هەندێک جیاکاری و ماف‌خواردن بەرامبەر ژن لە یاسا ئیسلامیەکاندا؟ یان ڕوناکبیرەکان و سێکیولاریستەکان بیروڕای خۆیان لەسەر یاسای ئیسلامی دەرببڕن و مشت‌ومڕ بکەن لەسەر ئەوەی چۆن یاسای ئایینی و مەزهەبی بۆ کۆمەڵگای هاوچەرخ و دەوڵەتی نوێ گونجاو نیە؟ ئایا بەپێی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام ڕازی‌نەبون بە یاسا ئیسلامیەکان حوکمی چیە؟! ئەوەی ئێمە ـ وەکو شارەزا لە ئیسلام و یاسای ئیسلامی ـ دەیزانین لەم بارەیەوە؛ ئەمەیە کە بەپێی باوەڕی ئیسلامی ڕازی‌نەبون بە یەک یاسای ئیسلامی (کە ئەو یاسایە بەپێی دەقی "قەطعی" سەلمابێت و یەکدەنگیی لەسەر بێت)؛ بەسە بۆ ئەوەی بە دەرچون و بێباوەڕ "کافر" بە ئیسلام دابنرێت. بۆ نمونە: هەر ڕازی‌نەبون بە حوکمی بڕینی دەست بۆ سزادانی تاوانی دزی و گۆڕینی بە یاسایەکی تر و سزایەکی تر؛ دەرچونە لە چوارچێوەی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام، و بەڵکو ڕازی‌نەبونە بە یاسای ئیسلامی و دەرچونە لە ئیسلام! لە کاتێکدا هەمیشە لە یاسای عێراقی و کوردستانیدا ئەوە کراوە و بۆ تاوانی دزی سزای تر (بەندکردن) دانراوە لەبریی ئەو یاسایەی کە لە دەقی قورئاندا هاتوە.
وەکو لە بەشی پێشویشدا باسمان کرد؛ لە ئیسلامدا کۆدەنگی "ئیجماع" هەبوە لەسەر ئەوەی موسوڵمانی وازهێناو لە ئیسلام حوکمی کوشتنە، و ئەمە لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە (ئەگەر دو فیقهزانی کوفەیی: سوفیانی ثەوری، و ئیبراهیمی نەخەعی، لە کاتی خۆیاندا بیروڕای جیاوازیان لەمە هەبوە؛ تەنها ئەوەیە کە کەسەکە هەتاهەتایە داوای "تەوبە" ی لێ دەکرێت نەک سێ ڕۆژ یان سی ڕۆژ و ئینجا بکوژرێت، یانی بەلای ئەم دوانەیشەوە کەسەکە هەر دەستبەسەرە و بەند دەکرێت بەڵام کوشتنی هەر دوا دەخرێت و هەمو ڕۆژێک داوای گەڕانەوەی لێ دەکرێت!). ئەمە بۆ کەسێک وازهێنانی لە ئیسلام سەلمابێت و بەسەریدا ساخ بوبێتەوە. ئەی بۆ کەسانێک کە نەک هەر وازیان هێناوە، بەڵکو ڕای خۆیشیان دەرببڕن و لە ڕێگەی "ڕۆژنامەنوسی و هۆیەکانی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن"ـەوە ڕای خۆیان دەربارەی ئیسلام ئاشکرا بکەن و ڕونی بکەنەوە بۆچی وازیان لە ئیسلام هێناوە و چ تێبینی و ڕەخنەیەکیان لە ئیسلام هەیە؟! بێ گومان ئەمە لە ئیسلامدا لە "زیندیق" خراپتر مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت، "زندیق" ئەوەیە باوەڕی بە ئیسلام نیە بەڵام دەیشارێتەوە کە باوەڕی پێی نیە، ئەی ئەگەر کەسێک ـ بەچکە موسوڵمان Muslim-born ـێک یان کۆنە موسوڵمان Ex-Muslim ـێک ـ باوەڕی بە ئیسلام نەبێت و لە ڕێگەی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامە و مینبەرە ئازادەکانەوە ڕای‌بگەیەنێت و فیکری خۆی بۆ خەڵک ڕون بکاتەوە؛ دەبێت لە چوارچێوەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـدا چیی لێ بەسەر بهێنرێت؟! ئەی چۆن لە ماددەیەکی دەستوردا باسی ئازادیی ویژدان و ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی ئایینداریی دەکرێت و لە ماددەیەکی تردا "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەکرێت بە پێوەر؟! ئەمە چ دەستورێکە کە خۆی لەگەڵ خۆیدا ناکۆکە؟! ئەمە هەر کۆپیی دەستوری ئەو عێراقەیە کە مەزهەبی و "طائیفی"ـە و خێڵەکی و عەشائیریە و دەیەوێت "دیموقراطی"ـیش بێت! ئیتر ئەمە لە دەستوریشدا ڕەنگە دەداتەوە.
ئینجا خاڵی (دەیەم) ی ماددەی (١٩) بەردەوام دەبێت و سنورەکانی ئازادیی ڕادەربڕین دیاری دەکات و دەڵێت: "بەڵام ئەم مافە توانج و تەشەر، و دەست‌درێژی بۆسەر مافی خەڵكی دیکە، و سوکایەتی بە پیرۆزیە ئایینیەکان، و هان‌دان بۆ توندوتیژی، و برەوپێدانی ڕق و کینە لەنێو پێکهاتنەکانی گەلی کوردستاندا، ناگرێتەوە". هەرچەند داڕشتنی ئەم "ئیستیدراک" ـە کێشەی تێدایە: "توانج و تەشەر" وەرگێڕانی سەرنەکەوتو و هەڵەیە ئەگەر مەبەست چەمکی "تشهیر" بێت. "توانج و تەشەر" دەکرێت ڕەخنەیەکیش بگرێتەوە ئەگەر بڕێک "تەنز" ی تێدا بێت و بە "تەوس" ـەوە بێت (لە کاتێکدا "تەشهیر" بە کوردی دەبێتە "ناوزڕاندن" و بریتیە لە لەقاودانی قسەیەک دەربارەی کەسێک ـ کەسێکی بەرجەستە یان مەعنەوی ـ کە کەرامەت و ناو و "سومعە" ی کەسەکە بریندار و لەکەدار بکات. بە ئینگلیزی پێی دەوترێت Defamation کە دەقاودەق بە واتای تۆمەتبارکردنە بە شتێکی ئابڕوبەر). هەروەها دەستەواژەی "دەست‌درێژی بۆسەر مافی خەڵكی دیکە" ڕون نیە و لێکدانەوەی زۆر هەڵ‌دەگرێت. هەروەها "سوکایەتی" یش ـ ئەگەر ڕون نەکرێتەوە ـ چەمکێکی لاستیکیە و لای ئیسلامیەکان و مەلاکان هەمو ڕەخنەیەکیش لە ئایین بە سوکایەتی لە قەڵەم دەدرێت (لە کاتێکدا "سوکایەتی" Insult بریتیە لە وتنی جوێن و قسەی ناشیرین و هەرچی سوک‌کردن "إهانة" ی تێدا بێت). بەڵام سەرباری ئەمانەش؛ دیسان ئەم بڕگەیەش دەکرێت لەگەڵ هەندێک حوکمی نەگۆڕی ئیسلامدا نەگونجاو بێت: بۆ نمونە:
ـ لە ئیسلامدا تا ڕادەی سوکایەتی ڕەخنە لە ئایینەکانی تر دەگیرێت. بۆ نمونە: لە قورئاندا دەربارەی مەککەییەکان کە ئایینیان ئایینێکی فرەپەرستی بوە و سەرەتا ویستویانە لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە، هاتوە دەڵێت: ئەوانە وەکو ئاژەڵ وان ـ یانی وەکو ئاژەڵ نابیستن و نافامن ـ و بەڵکو خراپتریشن: "إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا" (الفرقان: ٤٤). هەروەها لە پێناسەیەکیدا بۆ یەهودیەکان دەڵێت: "مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ.." (المائدة: ٦٠)، واتە: "ئەوانەی خوا نەفرەتی لێ کردون و ڕقی لێ هەڵ‌گرتون و لێیانی کردوە بە مەیمون و بەراز"! لە "تەفسیر"ەکاندا هاتوە کە دوای هاتنی ئەم دەقە موسوڵمانەکان بە یەهودیەکانیان دەوت: "یا إخوان القردة والخنازیر!"!! و هەتا ئێستەش ئەم دەربڕینە شوێنەواری لەسەر پەروەردە و زمانی گفت‌وگۆی مرۆڤی موسوڵمان هەیە بەرامبەر یەهود و خەڵکانی تریش.
ـ لە ئیسلامدا هان‌دان بۆ توندوتیژی بەرامبەر "غەیرەدینان" هەیە، دەقی قورئانە کە ـ بۆ نمونە ـ فەرمان بە موسوڵمان دەکات لەگەڵ "نا-موسوڵمان" توند بێت: "يَاأَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ" (التوبة: ٧٣)، واتە: "زۆر بۆ نا-موسوڵمانەکان و دوڕوەکان بهێنە و توند و زبر بە بەرامبەریان". هەروەها دەڵێت: "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً" (التوبة: ١٢٣)، واتە: "موسوڵمانان! شەڕ بکەن لەگەڵ ئەو نا-موسوڵمانانەی لێتانەوە نزیکترن و با توندی و زبرییەکتان لێ ببینن"، یانی: پێویستە موسوڵمانان بە شەڕ لەگەڵ نا-موسوڵمانانی دراوسێ و هاونیشتمانی دەست پێ بکەن ئینجا ئەوانەی دورن! و فەرمان دەدات کە توندی و ڕەقی بنوێنن بەرامبەریان. ئێستەش شتێکی ئاشکرایە کە هەر موسوڵمانێک زۆر باوەڕدار بێت؛ بە دەست خۆی نیە و پەروەردە "ئیمانی"ـەکەی وای لێ دەکات توندە بەرامبەر نا-موسوڵمان و ڕق و کینەی هەیە بەرامبەری، چونکە "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بۆ خۆیان هان‌دانیان تێدایە بۆ توندوتیژی و برەوپێدانی ڕق و کینەیان تێدایە بەرامبەر هەمو ئەوانەی موسوڵمان نین.
ـ هەر لەم بارەیەوە لە ئیسلامدا یاسای "جیهادی هێرشبەری" هەیە ("جهاد الطلب")، کە بریتیە لە هێرش‌کردن بۆسەر ناوچەیەک کە خەڵکەکەی موسوڵمان نین، بۆ ئەوەی یان موسوڵمان ببن یان ملکەچ ببن و سەرانە بدەن یان شەڕیان لەگەڵ بکرێت و دەسکەوت و کۆیلەیان لێ دەست بخرێت. ئەم جۆرە جیهادە، بە پێوەری یاسای نێودەوڵەتی، بە "تێرۆر" لە قەڵەم دەدرێت، چونکە "تێرۆر" بریتیە لە "ئەنجام‌دانی توندوتیژیی ڕێکخراو، یان هەڕەشەکردن بەو توندوتیژیە، بۆ ناچارکردنی لایەنی بەرامبەر بە هەڵوێستێک و بۆ هێنانەدیی ئامانجێک". ئەم حاڵەتەش لەو جۆرە جیهادەدا بەرجەستە دەبێت. ئەم یاسایە لە ئیسلامدا چەندین دەقی قورئان بانگەشەی بۆ دەکەن، وەکو ئەو دەقانەی ئاماژەیان بۆ کرا، هەروەها وەکو: "قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ... مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ" (التوبة: ٢٩)، "وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ" (البقرة: ١٩٣) و "وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ" (الأنفال: ٣٩)، و "وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً" (التوبة: ٣٦)، و وەکو (التوبة: ٥) و (التوبة: ١٤) و (التوبة: ٤١) و (الأنفال: ٦٠). ئینجا دوایی لەناو موسوڵماناندا ئەم یاسایە کۆدەنگی "إجماع" ی فیقهزانەکان هەبوە لەسەری کە "فەڕزی کیفایە" یە واتە دەبێت کۆمەڵێک موسوڵمان جێبەجێی بکەن ئەگەرنا هەمو موسوڵمانان گوناهبار دەبن، تەنها هەندێکیان نەبێت کە وتویانە نەخێر "فەڕزی عەین" ـە، واتە: هەمو موسوڵمانێک دەبێت ـ بەلای کەمەوە ـ جارێک لە تەمەنیدا بەشداریی ئەو جیهادە بکات، و هەندێکی تریش وتویانە: "سوننەت" ـە، کە سوننەتیش نابێت بەتەواوی وازی لێ بهێنرێت و کوێر بکرێتەوە (لەم بارەیەوە؛ باش وایە خوێنەر بگەڕێتەوە بۆ لێکۆڵینەوەیەکم بە ناوی "جیهاد و غه‌زو له‌ ئیسلامدا: چمكێك له‌ ئه‌ده‌بیاتی ئیسلامیی جیهاد و غه‌زو").
ـ هەر لە بارەی هاندان بۆ توندوتیژی و برەوپێدانی ڕق و کینە لەنێوان پێکهاتەکاندا؛ لە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا باوەڕی "وەلاء و بەڕاء" هەیە کە دەیکاتە ئەرکی سەر شانی مرۆڤی موسوڵمان تەنها موسوڵمانی خۆش بوێت و نا-موسوڵمانی خۆش نەوێت و ڕقی لێیان بێت. ئەم بنەمایەش لە دەقی قورئاندا هاتوە کە ـ بۆ نمونە ـ دەڵێت: "لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ" (المجادلة: ٢٢)، واتە: کەسانێک کە خۆیان بە موسوڵمان بزانن و باوەڕیان بە "الله" و ڕۆژی دوایی هەیە ناکرێت دۆستایەتیی کەسانێک بکەن کە پێچەوانەی خوا و پێغەمبەر بن، تەنانەت ئەگەر ئەوانە باوک و کوڕیش بن یان برایش بن یان خزم و عەشیرەتیش بن! هەمان باوەڕ لە گەلێک دەقی تری قورئاندا دوپات کراوەتەوە، وەکو (آل عمران: ٢٨) و (النساء: ٨٩، ١٣٩، ١٤٤) و (المائدة: ٥١، ٥٧) و (التوبة: ٢٣)، ئیتر لە باوەڕ و "ئاقیدە" ی ئیسلامیدا کراوەتە بنەمایەک و موسوڵمانی لەسەر پەروەردە دەکرێت کە دەبێت نا-موسوڵمانی خۆش نەوێت و دۆستایەتیی نەکات و بەرژەوەندەیی ڕەچاو نەکات. کە ئەمەش "هان‌دان بۆ توندوتیژی" ـە و "و برەوپێدانی ڕق و کینە" یە "لەنێو پێکهاتنەکانـدا".

ئازادیی هونەر و ئەدەب و توێژینەوەی زانستی

لە ماددەی (پازدەهەم) ی هەمان ماددەی (١٩) (کەرامەت و ژیان و ئازادی) ـدا، هاتوە کە: "هونەر و ئەدەب و توێژینەوەی زانستی لە هەمو کۆت و بەندێک ئازادە، و پێویستە ئازادیی ئەکادیمی بۆ توێژەینەوەی زانستی دەستەبەر بکرێ..". بەرامبەری ئەمە لە دەستوری عێراقدا ماددەی (٣٤) کە لە خاڵی (سێیەم) ـیدا دەڵێت: "تُشجِّع الدولةُ البحثَ العلميَّ للأغراض السلمية بما يخدم الإنسانية، وتَرعَى التفوقَ والإبداعَ والابتكارَ ومختلفَ مظاهر النبوغ". لێرەدا ڕەشنوسی دەستوری هەرێم باشتر دیارە، ئەوەش چونکە بابەتەکەی لە بەشی "مافەکان" ـەوە گواستوەتەوە بۆ بەشی "ئازادیەکان" و باسی "هونەر و ئەدەب" یشی بۆ زیاد کردوە. بەڵام لێرەدا پرسیارەکەی ئێمە ئەمەیە: ئایا بەڕاستی توێژینەوەی زانستی لە هەمو کۆت و بەندێک ئازادە؟ ئایا وڵاتێكی ئیسلامی (کە ئیسلام ئایینی ڕەسمیی بێت یان سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانی بێت) دەبینین توێژینەوەی زانستیی لە زانستە کۆمەڵایەتیەکاندا ئازاد کردبێت؟ ئەی ئەگەر توێژینەوەیەکی زانستی لەگەڵ نەگۆڕێکی ئیسلام پێچەوانە بو؟ بۆ نمونە: من لێکۆڵینەوەیەکی زانستی دەکەم لەسەر یاسا ئایینیەکانی تایبەت بە ئیسلام، بۆ نمونە: یاساکانی سزادان لە ئیسلامدا، و بە لێکۆڵینەوەی مەیدانی و تیۆری دەیسەلمێنم کە هەندێک لەو یاسایانە گونجاو نین و بۆ جێبەجێ‌کردن نابن و بە کەڵکی کۆمەڵگای نوێ و سیستەمی نوێ نایەن. ئایا توێژینەوەیەکی لەم شێوەیە ئازادە؟
ئەی وڵاتێکی ئیسلامی هەیە هونەر و ئەدەب تێیدا ئازاد بێت؟ لە وڵاتی ئێمەدا کە هێشتا نەکراوە بە ئیسلامی و "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" نەکراوە بە پێوەری یاسادانان، هونەر و ئەدەب وەکو پێویست ئازاد نیە. نمونەیەکی نزیک: بەرنامەیەکی هونەری بە نمایشێک ناشیرینیی تێرۆریستەکان خۆیان و دیمەن و سەر و ڕیشیان بۆ خەڵک دەرخست. بینیمان مەلاکانی (یەکێتیی زانایان) هاتنە دەنگ و وتیان ئەوە سوکایەتیە بە ئیسلام و بە ڕیش کە "سوننەت" ی پێغەمبەری ئیسلامە و سیمای مرۆڤی موسوڵمانە! [کە زانراوە لە باوەڕی ئیسلامیدا گاڵتەکردن بەم شتانە بە "کوفر" دادەنرێت، ئەگەر مەبەست گاڵتەکردن بێت بە سیمای ئیسلامی]، و گەلێک کاری ئەدەبی و هونەرییان دادگایی کرد.. ئێستەش هەر ئەمانەن داوای پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەکەن بۆ دەستور.

ئازادیی مرۆڤ و قەدەغەکردنی کۆیلایەتی

لە خاڵی (یەکەم) و (دوەم) ی هەمان ماددەی (١٩) ـدا بنەمای کەرامەت و ئازادیی مرۆڤ چەسپێنراوە، کە (یەکەم) دەڵێت: "کەرامەتی مرۆڤ پارێزراوە.."، و (دوەم) دەڵێت: "هەمو کەس مافی ژیان و ئازادیی هەیە، و بە یاسا نەبێ؛ نابێ هیچ کەس لێیان بێبەش بکرێ..". ئەمە بەرامبەری ماددەی (٣٧) ی دەستوری عێراقە، کە ڕونتر کۆیلایەتی قەدەغە دەکات، و لە لقی (أ) ی خاڵی (یەکەم) یدا دەڵێت: "حرية الإنسان وكرامته مصونة"، لە خاڵی (سێیەم) یشدا دەڵێت: "يحرم العمل القسري، والعبودية وتجارة العبيد..". لێرەدا مەبەستمان کۆیلایەتیە، کە بەپێی یاسای هاوچەرخ و دەستوری عێراق و واتای پرۆژەی دەستوری هەرێم قەدەغەیە و تاوانێکی گەورەیە، و بە هیچ شێوەیەک ناکرێت ئازادی و سەربەستیی مرۆڤ زەوت بکرێت و بکرێتە کۆیلە. بەڵام ئەمە پێچەوانەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـە! یەکێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام، کە بە دەقی قورئان و حەدیث و بە کۆدەنگی "إجماع" ی زانایانی ئایینیی ئیسلام چەسپێنراوە و تا ئێستەش وەکو خۆی لە کتێبە فیقهیەکاندا دەخوێنرێت، کە دروستە مرۆڤی موسوڵمان کۆیلەی هەبێت و کۆیلە ڕابگرێت (لە ژن و لە پیاو، لە منداڵ و لە گەورە)، بیکڕێت و بیفرۆشێت و بازرگانیی پێوە بکات، و بازاڕی بۆ بکاتەوە.. ئەمە بە کڕین. بە هەمان شێوە لە ڕێگەی "جیهاد" ەوە، واتە جەنگ لەگەڵ نا-موسوڵمانان، دوای ئەوەی ئامادە نابن موسوڵمان ببن و ئامادە نابن ملکەچی دەسەڵاتی ئیسلامی ببن و "سەرانە" بدەن و ئیتر بەرگری لە نیشتمانی خۆیان دەکەن، کە ئیتر شەڕ لەگەڵ "شەڕکەر" یان دەکرێت تا دەکوژرێن یان دیل دەکرێت، دوای شەڕیش "شەڕنەکەر" یان ـ بەتایبەتی ژن و منداڵ ـ بە تاڵانی دەبرێن و دەکرێنە کۆیلە، جا ئیتر یان دابەش دەکرێن بەسەر جەنگاوەرانی دەوڵەتی ئیسلامیدا، یان لە بازاڕ بە تاک و بە کۆ دەفرۆشرێن و بە پارەکەیان چەک و پێداویستیی تر دەکڕرێت بۆ دەوڵەتی ئیسلامی. بەڵێ! ئەمە (دەسکەوتنی کۆیلە لە دەسکەوتی جەنگ) یەکێکە لە "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـە و سێ دەقی ڕونی قورئان ئاماژەی بۆ کردوە: (الأحزاب: ٢٦، ٢٧) و (الأحزاب: ٥٠) و (النساء: ٢٤)، و دەقگەلێکی زۆروزەبەندیش لە فەرمودە "حدیث" ئاماژەی بۆ کردوە، و کۆدەنگی "ئیجماع" ی هەمو "ئوممەت" ی ئیسلامیشی لەسەرە (لەم بارەیەوە؛ خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ لێکۆڵینەوەیەکم بە ناوی "بەتاڵانی‌بردن و بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ناموسوڵمان لە ئیسلامدا")، تەنها لەم سەردەمەدا دوای سەرکەوتنی سیستەمی کۆمەڵایەتیی نوێ کردویانە بە ژێرەوە و بێدەنگەیان لێ کردوە، و جارێکی تریش "دەوڵەتی ئیسلامی" ی داعش زیندوی کردەوە نمونەی زیندوی پێشانی جیهان دا.
هێشتا دەیانەوێت "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بکەنە پێوەر بۆ یاسادانان!!

یاسا عێراقی و کوردستانیەکان
و حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام

لە باسەکانی پێشودا، پرۆژەی دەستوری هەرێممان بەراورد کرد بە پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" و ڕونمان کردەوە کە هەندێک لە بڕگەکانی پرۆژەی دەستور لەگەڵ ئەو پێوەرەدا تەبا نین، کە ئەمەش دەبێتە کێشەیەکی دەستوری و نەگونجان و دژیەکیی نێوان بڕگەکانی دەستور خۆی، یانی لەنێوان بڕگە نەگونجاوەکان لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام و نێوان ماددەی (٦) بەو شێوەیەی کە سەرەتا داڕێژراوە و ئێستەش پەسەند دەکرێت. خۆ ئەگەر بچین دەقەکانی یاساکانی عێراق (و هەموارکردنەوەکانی هەرێم) و هەرێمی کوردستان بپشکنین و بزانین تا چ ڕادەیەک لەگەڵ پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەگونجێن؛ ناتەبایی و نەگونجانی زۆرتر دەبینین.. بۆیە ئاماژەیەکی خێرا بۆ بڕێک لەم ناتەبایی و نەگونجانانە دەکەین، بۆ ئەوەی ڕون بزانرێت هەر ئێستە لە یاسا عێراقی و کوردستانیەکاندا بڕگە و ماددەی وا هەن لەگەڵ پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ناگونجێن، ئیتر کە هەر ئێستە ئەم پێوەرە لە یاسا عێراقی و کوردستانیەکاندا بەتەواوی ڕەچاو نەکرابێت؛ ئیتر دانانی لە دەستوردا وەکو پێوەرێکی یاسادانان چ پاساوێكی هەیە؟ یانی ئایا لەمەودوا هەمو ئەو یاسایانەی عێراق و هەرێم کە تەبا نین لەگەڵ "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" هەموار دەکرێنەوە تا لەگەڵ ئەو حوکمە نەگۆڕانەدا بگونجێن؟! با بزانین وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە چی لە خۆی دەگرێت!
لێرەدا تەنها لە (یاساکانی سزادان) و (یاساکانی باری کەسێتی) نمونە دەهێنمەوە:

یاساکانی سزادان

لە یاساکانی سزادانی عێراق و هەرێمدا، بڕگەی زۆر هەن کە لەگەڵ حوکمەکانی شەریعەتی ئیسلامیدا نەگونجاو و نامۆن، و گەلێک لەم حوکمانەی شەریعەت بە "نەگۆڕ" حسابن، بۆ نمونە لە قورئاندا هەن، یان جگە لەوەی لە دەقدا هاتون یەکدەنگی "إجماع" ی موسوڵمانانیان لەسەر بوە، یان لای ڕێبازێکی ئیسلامی بە نەگۆڕ دادەنرێت.
لەمانە:
* لە یاسای عێراقیی سزاداندا سزای تاوانی دزی بەندکردنە، جا بۆ دزیی ئاسایی "حبس" ـە (تا ٣ ساڵ) (ماددەی ٤٤٦) و لە هەندێک بارودۆخدا (وەکو حاڵەتی دزیی چەکدارانە یان دزی بە گروپ یان لەگەڵ تێکشکاندنی شوێنەکە، و بەتایبەتی لە کاتی شەودا) دەبێتە "سجن" (لە ٣ ساڵ زیاتر: تا ١٠ ساڵ یان ١٥ یان هەتاهەتایی واتە ٢٠) (ماددەکانی ٤٤١-٤٤٤). لە کاتێکدا سزای نەگۆڕی ئیسلام بۆ تاوانی دزی بڕینی دەستە، کە لە قورئاندا دەقی لەسەرە: "وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا" (المائدة: ٣٨)، و "ئیجماع" ی لەسەرە.
* لە یاسای عێراقیدا پەیوەندیی سێکسیی نێوان نێر و مێ لە دەرەوەی چوارچێوەی هاوسەرگیری، کاتێک سزای بۆ دانراوە کە:
ـ بە ڕەزامەندیی مێیەکە نەبوبێت (کە سزاکەی دەگاتە ١٥ ساڵ، ماددەی ٣٩٣ / ١) [ئەگەریش قوربانیەکە کچ بوبێت و کچێنیی لە دەست دابێت؛ جگە لە بەندکردن؛ تاوانبار قەرەبویشی لەسەرە].
ـ یان مێیەکە نەگەیشبێتە تەمەنی ١٨ ساڵ (١٥ ی تەواو کردبێت؛ سزاکەی دەگاتە ٧ ساڵ، لە خوار ١٥ یشەوە بێت؛ سزاکەی دەگاتە ١٠ ساڵ. ماددەی ٣٩٤ / ١). بەم شێوەیە سزاکە لە بەندکردن تێناپەڕێت، و حاڵەتێکیش ناگرێتەوە کە کارەکە بە ڕەزامەندیی هەردوکیان بوبێت و هەردوکیشیان تەمەنی یاسایی (١٨ ساڵ) ـیان هەبێت.
ـ لە حاڵەتی ناپاکیی هاوسەری "الخیانة الزوجیة" ـدا، کە ئەگەر ژنێک ناپاکیی کرد و لەگەڵ پیاوێکی تر سێکسی کرد؛ ئەوە هەردوکیان سزای "حەبس" یان هەیە (واتە تا ٣ ساڵ، واتە بەندکردنێک کە لە ٣ ساڵ زیاتر نەبێت)، و ئەگەر پیاوێک ناپاکیی کرد و لەگەڵ ژنێکی تر سێکسی کرد؛ ئەوە هەمان سزای هەیە ئەگەر لە ماڵی ژنەکەی خۆیدا ئەو ناپاکیەی کرد! [یانی ئەگەر پیاو لە دەرەوە ئەو ناپاکیەی کرد؛ سزای بەندکردنیشی نیە! لەگەڵ ئەوەشدا ـ بەپێی ماددەی ٤٠ ـ ژن بۆی هەیە لەسەر ئەو ناپاکیە داوای جیابونەوە بکات، هەروەها پیاویش هەمان مافی هەیە].
بەڵام لە ئیسلامدا یاساکە بە جۆرێکی ترە: یەکێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام بریتیە لە سەد شەللاق بۆ "زیناکار" [ی بێ‌هاوسەر] لە نێر و مێ هەردوکیان، کە دەقی قورئانی لەسەرە: "الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ" (النور: ٢). بۆ "زیناکار" ی هاوسەرداریش سزا ئیسلامیەکە "ڕەجم" ـە بۆ نێر و مێ هەردوکیان، کە دەتوانین بڵێین ئەمەش یەکێکە لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام چونکە دەقی "حەدیث" ی لەسەر هاتوە و "ئیجماع" یشی لەسەر بوە، و تەنها گروپی (خەواریج) پێچەوانەی ئەم ئیجماعە بون، و هەتا ئێستەش لە یاسا ئیسلامیەکاندا هەیە.
[تێبینی: کاریگەریی زۆرلێ‌کردن، واتە حاڵەتی لاقەکردنی بەزۆر، لە یاسا ئیسلامیەکەدا هەر ئەوەندەیە کە ئەو کاتە سزایەک لەسەر مێیەکە نیە کە زۆری لێ کراوە، و ئەمە یەکدەنگیی لەسەرە. سەبارەت بە نێرەکەش کە زۆری کردوە؛ سزاکەی بەپێی زۆرینەی ڕێبازەکان هەر سزا شەرعیەکەیەی "زینا" یە کە بریتیە لە سەد شەللاق (و دورخستنەوەی ساڵێک) بۆ پیاوی بێ‌هاوسەر، و "ڕەجم" بۆ پیاوی هاوسەر دار. بەڵام لە هەندێک ڕێبازی ئیسلامیدا ـ سزای "شەڕفرۆشی و خراپەکاری" ("الحرابة والفساد") ی بەسەردا دەدرێت کە لە دەقی قورئاندا هاتوە: (المائدة: ٣٣) کە بریتیە لە "کوشتن، یان هەڵواسین بە داردا، یان بڕینی دەست و قاچ ڕاست‌وچەپ، یان دورخستنەوە". جگە لەوەش؛ بەپێی هەندێک ڕێبازی ئیسلامی پیاوەکە دەبێت قەرەبوی لەدەست‌دانی کچێنی بداتەوە ئەگەر قوربانیەکە کچ بو، ئەگەریش قوربانیەکە ژن بو؛ بەپێی زۆرینەی ڕێبازە ئیسلامیەکان دەبێت مارەیی ژنێکی وەکو ئەو ژنە "مهر المثل" بداتەوە بەو ژنە. ئەگەریش پیاوەکە زۆری لێ کرابو؛ ئەوە ناکۆکیی تێدایە کە ئەو پیاوە زۆرلێ‌کراوە سزای لەسەرە یان نا: بەپێی هەندێک ڕێباز سزای لەسەرە، و بەپێی هەندێک ڕێباز ئەو زۆرلێ‌کردنە سزای لە کۆڵ دەکاتەوە. کە ئێرە جێی درێژەی زیاتری ئەم ڕێبازە جیاوازانە نیە].
* لە یاسای عێراقیدا پەیوەندیی سێکسیی ناسروشتی (مەبەست: "لواط"، واتە لە ڕێگەی کۆمەوە، جا ئیتر بەرکار "مفعول" ـەکە نێر بێت یان مێ)، کاتێک سزای بۆ دانراوە کە ئەو نێرە یان مێیەی کە بەرکارەکەیە ڕەزامەندیی خۆیی تێدا نەبوبێت (کە سزاکەی دەگاتە ١٥ ساڵ، ماددەی ٣٩٣ / ١)، یان لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵیەوە بێت (١٥ ی تەواو کردبێت؛ سزای ئەو کردەوەیە دەگاتە ٧ ساڵ، لە خوار ١٥ یشەوە بێت؛ سزاکەی دەگاتە ١٠ ساڵ. ماددەی ٣٩٤ / ١)، کە بێ گومان لەم حاڵەتانەیشدا قوربانیەکە سزای لەسەر نیە و تەنها بکەری تاوانکارە کە سزای لەسەرە. و ئیتر لە یاسادا سزایەک نیە بۆ حاڵەتێک کە بکەر و بەرکار هەردوکیان ڕەزامەندییان بوبێت و تەمەنی یاساییان هەبێت. بەڵام لە ئیسلامدا یاساکە بە جۆرێکی ترە: پێش هەمو شتێک نێر و مێ لەو بابەتەدا باسیان جیاوازە، ئەگەر بەرکارەکە مێ بێت؛ ئەوا وەکو پەیوەندییەکی سێکسیی ئاسایی سزای بۆ دادەنرێت (واتە هەر سزای "زینا" ی هەیە، هەرچەند بەلای ئەبو حەنیفەوە سزایەکی دیاریکراوی نیە یانی ئەو "زینا" یە نیە کە سزای دیاریکراوی هەیە بەڵکو تەمێ‌کردن "تعزیر" هەیە کە سزایەکی دیاریکراو و توند نیە و ناگاتە کوشتن). و ئەگەر نێر بو؛ ئیتر جیاوازیی تەمەن و ڕەزامەندی و ناڕەزامەندی ناکرێت (یانی بەرکارەکە منداڵ بێت یان پێگەیشتو "بالغ"، بە ڕەزامەندیی خۆی بوبێت یان زۆری لێ کرابێت؛ سزای بکەرەکە هەر یەک سزایە. ). بەڵام ئایا لە ئیسلامدا سزای "نێربازی" چیە؟ ئەوەی کە "ئیجماع" ی لەسەر لە ئیسلامدا ئەمەیە کە "نێربازی" تاوانێکی گەورەیە بەڵام سزایەکی دیاریکراوی نیە، ئەوەی کە بە زاراوەی ئیسلامی پێی دەوترێت "حەدد" [(ابن القطان) لە "الإقناع في مسائل الإجماع" دەڵێت: "واتفقوا أن وطء الرجل الرجل جرم عظيم، واتفقوا أن سحق المرأة للمرأة حرام... واتفقوا أنه لا حد في شيء من ذلك كله". بڕوانه: ابن القطان، الإقناع في مسائل الإجماع. جـ. ٢، ص. ٢٥٣. المسألة رقم (٣٦٦١-٣٦٦٥)]. بەم شێوەیە کەواتە سزایەکی یاسایی دیاریکراوی نیە و تەنها "تەمێ‌کردن" ("تعزیر") هەیە لەسەری کە "حاکم" بڕیار دەدات چیە، و شتێکە وەکو لێدانێک یان بەندکردن بۆ ماوەیەک. هەر ئەمەش لەگەڵ دەقی قورئاندا دەگونجێت، کە قورئان دەڵێت: "وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا" (النساء: ١٦)، واتە: "ئەو دو نێرەی کە ئەو کارە ناشیرینە دەکەن؛ ئەوا عەزێتێکیان بکەن"، کە ئەم عەزێت‌کردن "إیذاء" ـە لە "تەفسیر" ەکاندا هەندێک جار بە قسەی ناخۆش و شەرمەسارکردن بە قسە لێک‌دراوەتەوە، و هەندێک جاریش بە شەرمەسارکردن و بە لێدانیش بە نەعل(!) لێک‌دراوەتەوە [هەرچەند لێکدانەوەی تریش هەیە بۆ دەقەکە کە گوایە مەبەست دو نێر نیە بەڵکو مەبەست نێر و مێیە. و هەرچەند ئەو بڕوایە لە ئیسلامدا باوە کە ئەم دەقە حوکمەکەی هەڵ‌وەشاوەتەوە و دەقی تر هاتون کە سزای داریکراویان داناوە.. کە ئێرە جێی درێژەی ئەم باسانە نیە]. بەڵام لە کەلەپوری فەرمودە "حدیث" ـدا دەق هاتوە کە سزای کوشتن بۆ بکەر و بەرکار دەبڕێتەوە، و ئیتر لە نەوەی "صەحابە" دا یەک‌دەنگی "اتفاق" هەبوە لەسەر سزای کوشتن بۆ نێربازی [ئەم "ئیجماع" ـەی نەوەی "صەحابە" (ئیبن قەییمی ئەل‌جەوزییە) لە "زاد المعاد" دا لە (ئیبن ئەل‌قەصصار) ی مالیکی و لە (ئیبن تەیمییه) ـەوە دەیگێڕێتەوە]، و ناکۆکیەکە تەنها لەوەدا بوە کوشتنەکە بە چ جۆرێک دەبێت: ڕەجم (بیروڕای زۆرینەی لەسەرە)، یان سوتاندن، فڕێ‌دان لە شوێنی بەرزەوە و بەردباراندن بەدوایاندا، یان کوشتن بە شمشێر.. ئیتر ئایا بەمە سزای کوشتن دەبێتە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلام؟ ئەمە دەکەوێتەوە سەر ئەوەی پێناسەی "حوکمی نەگۆڕ" لە ئیسلامدا چیە؟ ئەگەر ئەوە بێت کە لە سەردەمێکدا کۆدەنگییەک لەناو زانا ئایینیەکانی ئیسلامدا لەسەری هەبوبێت و دەق "نص" ی لەسەر بێت (بەبێ مەرجی "قطعیة" ی دەقەکە)؛ ئەوا ئەو سزایە دەبێتە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلام. بەڵام بەپێی پێناسەیەکی تر بۆ حوکمی نەگۆڕ (وەکو ئەوەی "ئیجماع" ی هەمو سەردەمەکانی لەسەر هەبێت و دەقی "قطعي" ی لەسەر هەبێت)؛ ئەوا ئەو سزای کوشتنە بۆ نێربازی نابێتە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلام، بەڵکو هەر ئەو "إیذاء" ە دەبێتە حوکمە نەگۆڕەکە کە لە دەقی قورئانیشدا هاتوە.
[تێبینی: ناکۆکیی ڕێبازە ئیسلامیەکان لەم بارەیەوە بەم جۆرەیە:
بەلای ئیمام (ئەبو حەنیفە) وە نێربازی سزایەکی شەرعیی دیاریکراو (ئەوەی لە زاراوەی فیقهیی ئیسلامیدا پێی دەوترێت "حد") ی نیە، بەڵکو "تەعزیر" ی لەسەرە، وەکو پێشتر ئاماژەی بۆ کرا. بەڵام زۆرینەی فیقهزانە ئیسلامیەکان ڕێبازیان وا بوە کە سزای نێربازی لە بابەتی سزای "زینا" یە کە بەم شێوەیەیە: ئەوەی خێزاندار بوبێت؛ بەردباران دەکرێت، و ئەوەی سەڵت بوبێت؛ سەد شەللاقی لێ دەدرێت (و ساڵێکیش دور دەخرێتەوە). ئیتر بەپێی ڕێبازی حەنەفی (لەسەر بنەمای فەتوای دو پێشەوای ڕێبازەکە: ئەبو یوسف و موحەممەدی کوڕی حەسەنی شەیبانی) و ڕێبازی پشت‌پێ‌بەسراوی ناو ڕێبازی شافیعی، و هەروەها ڕێبازی حەنبەلی؛ سزای نێربازییش بەو جۆرەیە: بەردباران بۆ خێزاندار و شەللاق بۆ سەڵت. لەگەڵ ئەوەشدا بابەتەکە لەو ڕێبازانەدا هەندێک بیروڕای جیاوازی لەسەرە، لەوانە: لە ڕێبازی حەنەفیدا؛ ئەوەی فەتوای پێ دەدرێت ئەوەیە کە بۆ سەڵتیش ئەوەی چەند جارێک دوبارەی کردەوە دەکوژرێت. لە ڕێبازی شافیعیدا دو فەتوای تریش هەن: بکەر ـ خێزاندار بوبێت یان سەڵت ـ دەکوژرێت (یانی بە شمشێر). ئیمامی نەواوی ئەمەی بە ڕاستتر "أصح" داناوە، بەڵگەیشیان بۆ ئەمە قسەیەکە لە عەبدوڵڵای کوڕی عەبباسەوە هاتوە کە وتویەتی یان گێڕاوێتیەوە: "مَنْ وَجَدَتُّمُوهُ يَعْمَلُ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ؛ فَاقْتُلُوا الْفَاعِلَ وَاَلْمَفْعُولَ بِهِ". والێ‌کراویش ئەگەر منداڵ و شێت نەبێت؛ شەللاقی لێ دەدرێت و ساڵێک دور دەخرێتەوە. فەتواکەی تریش دەڵێت: سزاکەی فەرمانڕەوا دیاریی دەکات و ناگاتە کوشتن، واتە "تەعزیر" دەکرێت بە سزایەکی گونجاو. ڕێبازی مالیکییش لەسەر ئەوەیە کە بکەر و والێ‌کراو، خێزاندار بوبن یان نا؛ بەردباران "ڕەجم" دەکرێن. بۆ ئەم ڕێبازانە؛ بڕوانه: الموسوعة الفقهية الكويتية. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية ـ الكويت. مصر: دار الصفوة، الطبعة الأولى. ١٤٠٤ ـ ١٤٢٧ هـ. جـ. ٣٥، ص‌ص. ٣٤٠، ٣٤١. النووي، روضة الطالبين وعمدة المفتين. تحقيق: زهير الشاويش. دمشق-بیروت: المكتب الإسلامي. الطبعة الثالثة، ١٩٩١. جـ. ١٠، ص‌ص. ٩٠، ٩١.].
هەر چۆنێک بێت؛ یاسای عێراقی لەم بابەتەشدا لەگەڵ یاسا ئیسلامیەکەدا یەک ناگرێتەوە.
* ئاشکرایە کە لە یاسای عێراقیدا هیچ سزایەک نیە لەسەر وازهێنان لە ئایین، وەکو وازهێنان لە ئیسلام، یان جێبەجێ‌نەکردنی نوێژ کە لە ئیسلامدا بە جیاکەرەوەی موسوڵمان و ناموسوڵمان دادەنرێت. لە کاتێکدا کوشتنی "موڕتەدد" واتە ئەوەی واز لە ئیسلام دەهێنێت؛ لە ڕێبازە ئیسلامیەکاندا "ئیجماع" ی لەسەر بوە (و پێچەوانەیی سوفیانی ثەوری و ئیبراهیمی نەخەعی ـ کە وتویانە "موڕتەدد" ناکوژرێت بەڵکو مۆڵەتێکی هەمیشەیی پێ دەدرێت بۆ گەڕانەوە ـ لەگەڵ ئەم ئیجماعە زیانێکی بۆ دامەزرانی ئەم ئیجماعە نیە، چونکە لە لایەکەوە بەپێی ڕێبازێک بونی هەندێک بیروڕای جیاواز زیانی نیە بۆ یەکدەنگیی زۆرینەی هەرەزۆری زانایانی ئایینیی ئیسلام، لە لایەکی تریشەوە ئەو بیروڕایەی ئەو دو فیقهزانە کۆنە بەتەواوییش نەچەسپاوە و گومان هەیە لەوەی فەتوای وایان دابێت، لە لایەکی تریشەوە بەپێی ڕێبازی ئەو دو ئیمامەیش؛ هێشتا "موڕتەدد" دەبێت ڕابگیرێت و بەند بکرێت و مۆڵەتێکی هەمیشەیی پێ بدرێت بۆ گەڕانەوە بۆ ئیسلام)، و ئێستەش لە یاسای عەرەبیی ڕێکخراوی سزادان "القانون الجزائي العربي الموحد" دا بڕگەیەکە (ماددەی ١٦٣). لەم بابەتە کوشتنی نوێژنەکەر ڕێبازی زۆرینەی فیقهزانەکانی ئیسلامە، و ڕەنگە بەلای هەندێک ڕێبازی ئیسلامیەوە بە حوکمێکی نەگۆڕ دابنرێت.
* شتێكی ئاشکرایە کە بەپێی یاسای عێراقی هاوڵاتیی موسوڵمان لەلایەن دەوڵەتەوە داواکاریی بەخشینی "زەکات" ی لەسەر نیە، و بەخشینی زەکات یەکێک نیە لەو باجانەی کە دەوڵەت دایاندەنێت و کۆیان دەکاتەوە. بەڵام ئەمە یەکێکی ترە لە نەگۆڕەکانی ئیسلام؛ ئەگەر موسوڵمانانی خەڵکی شوێنێک زەکاتیان نەدا؛ هێز دەکرێتە سەریان و شەڕیان لەگەڵ دەکرێت. وەکو لە بەشی پێشوتردا باسمان کرد.
* لە یاسای عێراقیدا تاوانی کوشتنی ئەنقەست بەگشتی سزای بەندکردنی هەتاهەتایی (یان ٢٠ ساڵ) یان کەمتریشە (ماددەی ٤٠٥)، و تەنها لە کۆمەڵێک حاڵەتەدا دەگاتە کوشتنەوە "إعدام"، وەکو ئەوەی تاوانەکە نەخشەبۆکێشراو بێت، یان بە ماددەی ژەهراوی یان تەقینەوە بێت، یان بە پارە کرابێت یان بە شێوەیەکی دڕندانە بوبێت، یان ویستبێتی زیاتر لە کەسێک بکوژێت یان کوژراوەکە کارمەندی حکومەت بێت، و کۆمەڵێک حاڵەتی تر (ماددەی ٤٠٦ / ١). بەڵام لە ئیسلامدا "قیصاص"، کوشتنەوەی بکوژی قەستەکوژ (کوشتنی ئەنقەست)، بۆ هەمو حاڵەتێک بەگشتی دەقی قورئانی لەسەرە [لە حاڵەتێکدا کە کەس‌وکاری کوژراو لێ‌بوردنیان نەبێت]: "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى" (البقرة: ١٧٨)، "وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا" (الإسراء: ٣٣)، و "ئیجماع" ی لەسەرە کە پیاوی موسوڵمانی ئازاد لە بەرامبەر خوێنی پیاوی موسوڵمانی ئازاددا دەکوژرێتەوە، بەڵام ئەگەر کوژراوەکە کۆیلە بو و بکوژەکە ئازاد بو؛ بەلای ڕێبازی زۆرینەوە بکوژەکە ناکوژرێتەوە، یان ئەگەر کوژراوەکە ژن بو؛ ئەوا پیاوە بکوژەکە بەلای هەندێکەوە ناکوژرێتەوە، هەروەکو ئەگەر کوژراوەکە؛ ناموسوڵمان بو؛ دیسان لە یاسای ئیسلامیدا بکوژە موسوڵمانەکە ناکوژرێتەوە، بەڵکو لەم حاڵەتانەدا بە خوێنبایی چارەی کێشەکە دەکرێت.
* ئاشکرایە کە خواردنەوەی مەی و کهولەمەنی بەگشتی لە یاسادا ڕێگەپێ‌دراوە (یانی سزای لەسەر نیە)، و تەنها بۆ هەندێک حاڵەت و کات قەدەغە دەبێت. بەڵام لە ئیسلامدا مەی بە هەمو شێوەیەک قەدەغەیە، و ئەمە یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسلام، هەر لە ئیسلامدا سزای قامچی‌لێدان هەیە بۆ ئەو کەسەی مەی دەخواتەوە، و ئەمەش یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسلام [کۆدەنگی "ئیجماع" ی لەسەرە: (ابن القطان) دەڵێت: "وأجمعوا أن في شرب قليل الخمر وكثيرها الحد لا أعلم فيه خلافًا بين الصحابة والتابعين وفقهاء المسلمين". الإقناع في مسائل الإجماع. جـ. ٢، ص. ٢٤٥. المسألة رقم (٣٦١١)]، چونکە لە سەردەمی عومەردا یەکدەنگیی صەحابە هەبوە لەسەر ئەوە، ئەو ناکۆکیەی لە فیقهی ئیسلامیدا هەیە لەسەر ئەو سزایە لە ژمارەی قامچیەکاندایە: بەلای زۆرینە "جمهور" ی فیقهزانەکانی ئیسلامەوە ٨٠ قامچیە، بەلای هەندێکیانەوە (وەکو ئەبو ثەور، و داوودی ظاهیری، و گێڕانەوەیەک لە شافیعی و لە ئەحمەدەوە) ٤٠ قامچیە.

یاساکانی باری کەسێتی

لە یاساکانی باری کەسێتیدا، لەبەر کەمیی بوار تەنها باسی بڕگەیەک دەکەین (ماددەی ٧ ی بەشی سێیەم "الأهلية") کە بەپێی یاسای عێراقیی باری کەسێتیی ژمارە ١٨٨ ی ساڵی ١٩٥٩، و پاشانیش لە هەموارکردنەوەی دوەمی (ی بڕگەی ١ ی ئەو ماددەیە) دا کە بە ژمارە ٢١ ی ساڵی ١٩٧٨ دەرچوە، بە شێوەیەکە کە دەتوانین بڵێین لەگەڵ حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلامدا ناتەبایە. لە دەقە کۆنەکەدا دەڵێت: "مەرجی شیاوی بۆ هاوسەرگیری؛ ئاوەز و پێگەیشتنە" ("يشترط في أهلية الزواج العقل والبلوغ")، کە ـ وەکو دواتر دەبینین ـ مەرجی پێگەیشتن "بلوغ" یش نەکراوە بە مەرج، کە "بلوغ" پێش تەمەنی ١٥ ساڵیش دەبێت. لە هەموارکردنەوەکەیشدا کە کاری پێ دەکرێت بەم شێوەیەی لێ کراوە: "مەرجی شیاویی تەواو بۆ هاوسەرگیری ئاوەز و تەواوکردنی هەژدە ساڵی تەمەنە" ("يشترط في تمام أهلية الزواج العقل وإكمال الثامنة عشر"). لێرەدا هەر کامیان وەربگرین ("بلوغ" یان ١٨ ساڵ)؛ لەگەڵ کۆمەڵێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا ناتەبایە، بۆ نمونە: "ئیجماع" هەبوە لەسەر ئەوەی بەشودانی کچی منداڵ (پێش پێگەیشتن "بلوغ") دروستە، بە مەرجێک باوک [و باپیرە] بە شوی بدات ( بڕوانە: ابن القطان، الإقناع في مسائل الإجماع. جـ. ٢، ص. ٦. المسألة رقم (٢١٣٥): "وأجمع أهل العلم على أن نكاح الأب جائز على ابنه وابنته الصغيرين، ولا خيار لهما إذا أدركا بعده". جـ. ٢، ص. ٦. المسألة رقم (٢١٣٧): "وجائز للرجل أن يعقد على ابنته: صغيرة كانت أن كبيرة، كرهت ذلك أم رضيته إذا كان على وجه المصلحة، ولا تنازع بين أهل العلم في ذلك"). ڕاستە ڕەنگە هەندێکی کەم لە زانا ئایینیە کۆنەکان بیروڕای جیاوازیان بوبێت (ئەوانەش: ئیبن شوبڕومە، عوثمان ئەل‌بەتتیی، ئەبو بەکر ئەل‌ئەصەمم، کە باوەڕیان بە مەرجی "بلوغ" هەبوە بۆ هاوسەرگیری)، بەڵام بە پێناسەیەکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" و پێناسەیەکی "ئیجماع" یەک-دو بیروڕای جیاواز زیانی نیە بۆ نەگۆڕیی ئەو حوکمە و چەسپانی ئەو "ئیجماع" ـە کە کۆدەنگیی هەمو یان زۆربەی هەرەزۆری فیقهزانەکانی ئیسلامە. بەتایبەتی کە دەقێکی قورئانیش هەیە پاڵپشتی ئەو حوکمەیە، کە دەڵێت: "وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ، وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ" (الطلاق: ٤)، کە ئاماژە دەکات بۆ "عیددە" ی ئەو ژنانەی کە هێشتا خوێنی "بێنوێژی" ـیان بەسەردا نەهاتوە، ئەمەش یانی هێشتا نەگەیشتونەتە پێگەیشتن "بلوغ"!
تەنها بەم چەند نمونەیە دەست هەڵ‌دەگرم لە ناتەبایی نێوان یاسا عێراقی و کوردستانیەکان و نێوان "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام". لە بەشی داهاتویشدا، مشت‌ومڕێکی ورد دەکەین لەسەر پێوەر و پێناسەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، و ڕونی دەکەینەوە کە لە ئیسلامدا پێوەر و پێناسەیەکی چەسپاو و "نەگۆڕ" نیە بۆ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام، و کۆمەڵێک پێناسەی جیاواز هەن کە موسوڵمانان لەسەر هیچیان ڕێ‌نەکەوتون، بەم شێوەیەش چەمکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەبێتە چەمکێکی لاستیکی و نادیار کە سنورەکانی دیار نین، و ناکرێت بکرێتە پێوەرێک بۆ یاسادان لە چوارچێوەی یاسای نوێدا.

"حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"
گرفتی پێناسە و دیاری‌کردن

لێرەوە، مشت‌ومڕێکی ورد دەکەین لەسەر پێوەر و پێناسەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، و ڕونی دەکەینەوە کە لە ئیسلامدا پێوەر و پێناسەیەکی چەسپاو و "نەگۆڕ" نیە بۆ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام، و کۆمەڵێک پێناسەی جیاواز هەن کە موسوڵمانان لەسەر هیچیان ڕێ‌نەکەوتون، بەم شێوەیەش چەمکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەبێتە چەمکێکی لاستیکی و نادیار کە سنورەکانی دیار نین، و ناکرێت بکرێتە پێوەرێک بۆ یاسادان لە چوارچێوەی یاسای نوێدا.
"حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" خۆی بابەتێکی ئیسلامیی زانستیی تایبەت‌مەندانەی وردە لە بەرزترین ئاستدا، قسەکردن لەبارەیەوە دەبێت بە خەڵکانی شارەزا و پسپۆڕ بسپێررێت کە شارەزایی تەواویان لە "فیقهـ" و "ئوصولی فیقهـ" و لە هەردو "ئیجماع" و "ئیختیلاف" ی فیقهزانەکان "فقهاء" ی ئیسلام هەبێت. بەڵام ئێمە دەبینین ئەم چەمکە کراوەتە ناونیشانێکی ناسنامەیی و دروشمێکی سیاسی و خەڵکانی وەهایش بەرزی دەکەنەوە کە شتێکی ڕون لە بارەی ئەو چەمکەوە نازانن. بۆ نمونە: (عەلی حەمە ساڵح) ـ لە لاپەڕەی خۆی لە فەیسبوک ـ لەسەر زمانی (کاک نەوشیروان) ـەوە دەگێڕێتەوە کە لە سەرەتای دروستبوونی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕاندا وتویەتی: "ئێمه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین هیچ یاسایه‌ک ده‌رنه‌چێت دژی سه‌وابتی ئیسلام بێت" [هەرچەند خەڵکی تر هەن هەڵوێستی جیاواز لەو بارەیەوە لە کاک نەوشیروان دەگێڕنەوە، و دەشڵێن دروشمی "دەستورێکی مەدەنی" کە ئێستە ئیسلامیەکان بەرزی دەکەنەوە؛ دەستەواژەی هەڵبژێرراوی کاک نەوشیروان خۆی بوە، و "مەدەنی" لێرەدا لە بنەڕەتدا گوزارشێکی نەرمە لە "عەلمانی" کە ئەمەی دوایی بۆ ئیسلامیەکان "ئیستیفزازی" ـە!]، و ئینجا کاک عەلی دەڵێت: "تاوه‌کو ئێستاش هیچ گۆڕانێک به‌سه‌ر دیدگای گۆڕان بۆ ئه‌م پرسه‌ دروست نه‌بوه‌". بۆیە کاک عەلی بڕیار دەدات کە "نابێت هیچ یاسایه‌ک دژی نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام دەر‌بچێت"! لە کاتێکدا ئەم جۆرە وتەبێژانە و کاک نەوشیروانیش و بەڵکو ئیسلامیەکان خۆیشیان و هەتا ئەندامانی لیژنەی دەستوریش لە پارلەمان بەوردی و بەڕونی نازانن "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" چی و چین و ئەم چەمکە چۆن پێناسە دەکرێت و سنورەکانی تا کوێن و ئەو بازنەیە چەندە فراوان دەبێتەوە.
نیشانەیەکی سادەیی ئەم دروشم و داواکاریە و نەشارەزایی ئەوانەی بەرزی دەکەنەوە؛ ئەمەیە کە بەگشتی دەڵێن "نەگۆڕەکانی ئیسلام" یان "سەوابتی ئیسلام"، لە کاتێکدا لێرەدا باسەکە لە هەمو نەگۆڕەکانی ئیسلام نیە، یاسا و دەستور کاریان بە هەمو نەگۆڕێکی ئیسلام نیە، بەڵکو ئەوەی دەکرێت لەگەڵ دەستور و یاسادا پەیوەندییەکی هەبێت ـ بە تەریب‌بون و تەبایی یان پێچەوانەیی و ناتەبایی ـ ئەو یاسا و "تەشریع" و "حوکم" ـە نەگۆڕانەیە کە دەکرێت دەسەڵاتێکی یاسادانان پەسەندیان بکات (یان ناچار بێت پێیانەوە پابەند بێت) و دەسەڵاتێکی جێبەجێ‌کردن جێبەجێیان بکات بەسەر خەڵکدا، کەواتە جگە لە "حوکم" و یاسا (نەگۆڕە)کان؛ نەگۆڕەکانی تر (وەکو نەگۆڕەکانی بیروباوەڕ و ڕەوشت و سروتە ئایینیەکان لە ئیسلامدا) ناگرێتەوە، چونکە ئەمانە پەیوەندییان بە یاسادانانی مەدەنیەوە نیە و نابنە ماددەی یاسایەکی مەدەنی چونکە ئەوانە کۆمەڵێک فێرکاریی ئایینین کە جێبەجێ‌کردنیان ئەرکی ئایینیی تاکی ئاییندار خۆیەتی و پەیوەندیی بە دەسەڵاتەوە نیە. بۆیە هەر کاتێک لەم چوارچێوەیەدا بەڕەهایی وترا "نەگۆڕەکانی ئیسلام"؛ ئیتر بزانە کە وتەبێژ بۆ خۆیشی نازانێت باسی چی دەکات، چونکە هیچ نەبێت نازانێت کە ئەمە مادەم پەیوەندیی بە یاسادانانەوە هەیە؛ کەواتە باسەکە لە "حوکم"ـە نەگۆڕەکانی ئیسلامە، ئەویش "حوکم" و یاسا ئیسلامیەکانی ئەو بەشەی "فیقهی ئیسلامی" کە پێی دەوترێت "فیقهی موعامەلات"، ئیتر "فیقهی عیبادات" یش ناگرێتەوە.
نمونەیەکی ئەم "تەرح"ـە سادەیە ئەوەیە لای ئیسلامیەکان سەرنج دەدرێت، کە ئەوان بابەتەکە تێکەڵ دەکەن لەگەڵ چەمکی "نەگۆڕەکان و گۆڕاوەکان" ("الثوابت والمتغیرات") ی بیری ئیسلامیی نوێ، کە لە بیری ئیسلامیی ـ بەتایبەتی ـ (ئیخوان موسلیمین) ـدا ئەم چەمکە پشتی پێ دەبەسرێت و دوبارە دەبێتەوە. کە دیسان چەمکی "نەگۆڕەکان [و گۆڕاوەکان]" فراوانترە لە چەمکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، چونکە هەمو باوەڕە سەرەکیەکان و ڕێسا گشتیەکان و "حوکم"ـە "قەطعی"ـەکانی ئیسلام دەگرێتەوە، بەڵام "حوکمە نەگۆڕەکان" تەنها "حوکم"ـە "قەطعی"ـەکان دەگرێتەوە، ئەوەش مادەم پەیوەست کراوە بە یاسادانانی مەدەنیەوە؛ تەنها ئەو بوارانەی یاسادانانی ئیسلامی دەگرێتەوە پەیوەندییان بە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا و ئەرک و مافی تاکەکان لەسەر یەکتر هەیە، واتە "فیقهی موعامەلات" نەک "فیقهی عیبادات".
جارێکی تریش ئەوە یاد دەخەینەوە؛ ئەم چەمکەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" کە بەم شێوەیە لە نوسینەوەی دەستوری هەرێمدا بوەتە کێشە؛ لە ڕاستیدا زادەی ئەوەیە کە ئەم ڕەشنوسی دەستوری هەرێمە بە ئامادەکردنەوە (وەرگێڕان + داڕشتنەوە "پارەفرەیز") ی دەقی دەستوری عێراق بەرهەم هێنراوە، نەک لیژنەیەکی یاساناسی دەستوری "فقيه دستوري" نوسیبێتیان، و ئینجا لیژنەیەکیش پێیدا بچێتەوە و مشت‌ومڕی بکات و لە کۆتاییشدا بە کۆدەنگی یان زۆرینە ماددەکان پەسەند بکات. واتە ئەوەی ئێستە هەیە و مشت‌ومڕی لەسەرە؛ دەقێک نیە نوسرابێت، دەقێک نیە کە بەرهەمی لیژنەیەکی یاساناسی دەستوریی کورد بێت، بەڵکو کەسانێک ڕاسپێرراون کە لە دەقی عەرەبیی دەستوری عێراق ڕەشنوسێک ـ بە وەرگێڕان و داڕشتنەوە "پارەفرەیز" ەوە ـ بۆ دەستوری هەرێم گەڵاڵە بکەن. ئێستەش کە ئەو دەستورە لە بنەڕەتەوە نەنوسراوە؛ داڕشتنەوەی کۆتایی کەوتوەتەوە سەر شانی ئەو لیژنە ٢١ کەسیەی ئێستە کە ئەمان لە ڕاستیدا کاریان تەنها پەسەندکردنی ماددە و بڕگەکانە نەک نوسینەوە و داڕشتنەوە، چونکە ئەمانە شارەزا و یاساناسی دەستوری نین بەڵکو نوێنەری لایەن و جەماوەری خۆیانن و تەنها دەتوانن دوای مشت‌ومڕێک و لە ڕوانگە و باکگراوندی لایەن و جەماوەرەکەی خۆیانەوە ماددەکان پەسەند بکەن. هەر بۆیە کاتێک ماددەی ـ بۆ نمونە ـ (٦) دەکەوێتە گێژاوی کێشە و مشت‌ومڕی زۆر؛ هۆکاری سەرەکیی ئەمە جیاوازی و ناکۆکیی بۆچونەکان نیە بەڵکو هۆکارەکە ئەوەیە ئەم ماددەیە لە بنەڕەتەوە نەنوسراوە بەڵکو وەرگێڕان و داڕشتنەوەی ماددەی (٢) ی دەستوری عێراقە، بۆ ئەمەش "ئامادەکار" هاتوە لقی "دوەم" ی ئەو ماددەیەی دەستوری عێراقی خستوەتە پێشەوە و ئینجا چەند خاڵێکی لە بڕگەی "یەکەم" ی هەمان ماددەی دەستوری عێراق خستوەتە سەری. بۆیە ئەو ماددەیە لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا ئێستە بەم جۆرەیە و بەو شێوەیە کێشە و مشت‌ومڕی دروست کردوە. خۆ ئەگەر لە بنەڕەتەوە ئەو ماددەیەی ڕەشنوسی دەستوری هەرێم لیژنەیەک یاساناسی دەستوریی کورد بۆ خۆیان بیاننوسیایە؛ ئێستە بەم شێوەیە نەدەبوە ماددەیەکی پڕکێشەی وەکو ئەمەی ئێستە هەیە، و لە سایەی هەندێک کێشە و گەمەی سیاسیەوە (کە شارراوە نین) نیاز وایە وەکو خۆی تێپەڕێنرێت.

"حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"
پێناسەیەکی گشتی

هەرچەند ئەم "پێناسە گشتی"ـە سودێکی زۆری نیە بۆ ئەوەی چەمکەکە ببێتە چەمکێک کە لە یاسادا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت؛ و تەنها بۆ ئەوەندەیە بچینە سەر ڕێگەی دروستی پێناسەکردنی چەمکەکە و دەستنیشان‌کردنی بازنەی "حوکمە نەگۆڕەکان" ی ئیسلام.
ئەم چەمکە لە بیری ئیسلامیدا نوێ نیە، و پێشتر، نەک بە ناونیشانی "ثوابت الأحكام"، بەڵکو بە ناونیشانی تری وەکو "الأحكام القطعية" و "المعلوم من الدين بالضرورة" لە فیکر و کەلەپوری یاسادانانی ئیسلامیدا باسی لێوە کراوە. بەکورتی: بریتین لەو حوکمە شەرعیانەی کە لە ئیسلامدا بە شێوەیەکی بڕاوە "قطعي" چەسپاون، و ئیتر بواری بیروڕای جیاواز و "ئیجتیهاد" و بونی ڕێبازی جیاوازیان تێدا نیە. و ئیتر ئەم بابەتانە لەوە دەردەچن بە "فیقهـ" دابنرێن، چونکە "فیقهـ" بریتیە لە "هەوڵ‌دان بۆ دۆزینەوەی حوکمی شەرعیی بابەتێک لە سەرچاوەکانی یاسادانانی ئیسلامیەوە"، کەواتە بریتیە لە دۆزینەوەی حوکمێکی شەرعی کە چەسپاو و زانراوی ڕون نیە و بواری "ئیجتیهاد" و خستنەڕوی بیروڕای تێدایە. بۆیە وتراوە: دەستەواژەی "نوێژ واجبە" فیقهـ نیە، چونکە ئەمە بواری "ئیجتیهاد" ی تێدا نیە، بەڵام درێژە وردەکاریی مەرج و پێکهێنەرەکانی نوێژ و ئەو حوکمە شەرعیانەی پێیەوە پەیوەستن؛ ئەمانە "فیقهـ" ـن. بەم شێوەیە ئەم حوکمە "قطعي" ـانە دەبنە بنەما چەسپاوەکانی ئیسلام، و لەوە دەردەچن تەنها یاسادانانێک بن بەڵکو دەبنە بەشێک لە باوەڕی ئیسلامی، چونکە هەر کەسێک نکولی لە بونی ئەم حوکمانە لە ئیسلامدا بکات و باوەڕی پێیان نەبێت؛ ئەوە بە دەرچون لە ئیسلام و موسوڵمانێتی دادەنرێت. هەر بۆیە لە ڕابردودا بە دەستەواژەی "معلوم من الدین بالضرورة" ئاماژە بۆ ئەم حوکم (و باوەڕ) ـە چەسپاوانەی ئیسلام کراوە، کە ئەوەش یانی "زانراوی هەمو موسوڵمانێکە، کە ئەوە بەشێکە لە دین"، واتە: هەر کە موسوڵمان بو؛ ئیتر دەبێت بزانێت کە ئەو بنەمایانە بنەماگەلی چەسپاوی ئیسلامن. هەروەها بە دەستەواژەی "قطعي" ئاماژەیان بۆ دەکرێت، واتە لە ئیسلامدا بڕاونەتەوە و جێی مشت‌ومڕ و بیروڕای جیاواز نین.

پێناسەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" لە ئیسلامدا
خۆی لە بنەما "نەگۆڕەکان" نیە!

بێ گومان ئەو بڕانەوە و "قطعیة" ـەیش بە بەڵگەی ئیسلامیی بڕاوە "قطعي" دێتە جێ. بەڵگە ئیسلامیەکانیش بۆ باوەڕ و یاسا ئیسلامیەکان دو بەڵگەی سەرەکین: دەق "نص"، و کۆدەنگی "إجماع". بەڵام مادەم باسەکە باسی بنەما بڕاوە قطعي" ـەکانی ئیسلامە؛ کەواتە دەبێت بەڵگەکانیش بڕاوە "قطعي" بن: دەق "نص" ی بڕاوە "قطعي"، و کۆدەنگی "إجماع" ی بڕاوە "قطعي". واتە: بەڵگەی دەق بەڵگەیەک بێت کە گومان لە چەسپان و هاتنی لە سەرچاوەکەیەوە نەبێت، و بەڵگەی "ئیجماع" یش دەبێت گومان لە دامەزران و پێکهاتنی ئەو کۆدەنگیە نەبێت. جا لەبەر ئەوەی ئەوەی لە ئیسلامدا بیروڕای جیاواز هەیە لەسەر هەردو دەق و "ئیجماع" و دیاریکردنی ئەوەی بە بڕاوە "قطعي" و کام دەق و کامە "ئیجماع" ـە بەڵگەیەکی "قەطعی" ـە؛ بۆیە پێوەر و پێناسەی حوکم [و باوەڕ] ـە بڕاوە و نەگۆڕەکانی ئیسلام دیسان بیروڕای جیاواز و ناکۆکی لەسەر دروست بوە، و هەر بۆیە یەک لیستی دیاری‌کراو و زانراوی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" نیە کە بڕاوە و "نەگۆڕ" بێت! و لەم بارەیەوە بیروڕا و ڕێبازگەلی جیاواز لە ئیسلامدا هەن، و بابەتەکە دەبێتە مەیدانی ناکۆکیی موسوڵمانان و ڕێبازە جیاوازەکان.
لێرەوە هەمو ئەو پێناسە و پێوەرانە دەخەینە ڕو کە خراونەتە ڕو، یان دەکرێت بخرێنە ڕو، بۆ پێناسە و دەستنیشان‌کردنی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام:

یەکەم: ("حوکمی نەگۆڕ"؛ ئەوەیە کۆدەنگی "ئیجماع" ی لەسەر بێت):

کۆدەنگی "إجماع" ـ بەگشتی ـ بریتیە لە ڕێکەوتنی زانایانی ئایینیی ئیسلام (کە نوێنەرایەتیی "ئوممەت" دەکەن) لەسەر بابەتێک، وەکو باوەڕێک یان حوکمێکی شەرعی. ئەمە یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکیەکانی یاسادانانی ئیسلامی. بەڵام ئایا خۆی لە خۆیدا سەرچاوە و بەڵگەیەکی بڕاوە "قطعي" ـە؟ ئەمە لە "ئوممەت" ی ئیسلامیدا دیسان ناکۆکیی تێدایە: ئەهلی سوننە و هەندێک لە موعتەزیلە لەسەر ئەو باوەڕەن کە بەڵگەیەکی "قطعي" ـە. بەڵام هەندێکی تر لە موعتەزیلە [وەکو (النظام)] و هەروەها شیعە و خاریجیەکان (الخوارج) بڕوایان وایە کە بەڵگەیەکی "قطعي" نیە، چونکە هەر لە بنەڕەتەوە گومانیان هەیە لە چەسپانی ئەو کۆدەنگیە یان لە دڵنیابون لە چەسپانی، و ئەگەریش بەدڵنیایی بچەسپێت؛ دیسان باوەڕیان وایە کە بەڵگەیەکی گومان‌هەڵگر "ظني" ـە نەک بڕاوە "قطعي". بەڵام ئێمە لێرەدا ئەم ناکۆکیەی موعتەزیلە و شیعە و خاریجیەکان بە هەند وەرناگرین، و بابەتەکە لە چوارچێوەی ئیسلامی سوننیدا دەخەینە ڕو. ڕەنگە لە ئەهلی سوننەیشدا دەربارەی ئیجماعێک کە بەڵگەی دەقی لەگەڵ نەبێت؛ لێرە و لەوێ ئەو بڕوایە هەبێت کە بەڵگەیەکی "قطعي" نیە. بەڵام ناکۆکیەکان لەسەر ئیجماع، لەناو ئیسلامی سوننییشدا، هەر بەردەوام دەبن. دەکرێت ئەم چەند شێوەیەی ناکۆکی لەسەر ئیجماع بخەینە ڕو:
١. کۆدەنگیی هەر هەمویان یان زۆرینەی هەرەزۆر؟
ئایا یەکدەنگیی هەمو زانا و فیقهزان و "موجتەهید" ەکان، هەر هەمویان، مەرجە بۆ دامەزرانی ئیجماع، یان ڕێکەوتنێکی گشتی هەبێت؛ تەواوە، ئەگەرچی لێرەولەوێ هەندێک زانا و فیقهزان و "موجتەهید" بیروڕای جیاوازیان هەبێت؟ هەردو بیروڕایەکە هەن:
ا. بیروڕای زۆرینە: کۆدەنگیی هەر هەمویان مەرجە، بە شێوەیەک ئەگەر یەک فیقهزان و "موجتەهید" (کە بیروڕای جیاوازی ئەو لەبەر چاو بگیرێت) بیروڕای جیاوازی هەبێت؛ هەڵ‌دەوەشێتەوە. ئەمە بیروڕای زۆرینەیە: زۆربەی حەنەفیەکان و زۆربەی شافیعیەکان و زۆربەی مالیکیەکان و هەروەها ئیمام (ئەحمەد) و زۆربەی حەنبەلیەکانیش.
بەپێی ئەم پێناسە و پێوەرە؛ بازنەی بابەتە جێی کۆدەنگیەکان، و بە هەمان شێوە بازنەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" تەسکتر دەبێتەوە. بەڵام ئەمە تاکە پێناسە و پێوەر نیە.
ب. بیروڕای کەمینەیەک: کۆدەنگیی زۆرینەی هەرەزۆر: بە کۆدەنگییەکی گشتی ئیجماع دێتە جێ، ئیتر ئەگەر یەک-دو زانا و فیقهزان و "موجتەهید" بیروڕای جیاوازیان هەبو؛ بە بیروڕایەکی ڕیزپەڕ "شاذ" و دەگمەن "نادر" دادەنرێت و "ئیجماع" ـەکە هەڵ‌ناوەشێنێتەوە. ئەمەش بیروڕای کۆمەڵێک زانای ئایینیی گرنگە لە ئیسلامدا، لەوانە: (طەبەری) کە خاوەنی ڕێبازێکی سەربەخۆ بوە، و (جەصصاص) و (سەرەخسی) لە حەنەفیەکان، و (ئیبن حەمدان) لە حەنبەلیەکان، و هەندێک لە مالیکیەکان، و (خەییاط) لە موعتەزیلە، و (جوەینی) [جوەینیی باوک] و (غەزالی) لە شافیعیەکان. کە ئەمانە کۆمەڵێکی پایەدارن لە زانا ئایینیە گەورەکانی ئیسلام.
بەپێی ئەم پێناسە و پێوەرە؛ بازنەی بابەتە جێی کۆدەنگیەکان، و بە هەمان شێوە بازنەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، فرواوانتر دەبێتەوە. بۆ نمونە:
ـ ئەو جۆرە "جیهاد" ەی لە ڕابردودا پێی وتراوە "جهاد الطلب"، و دەکرێت پێی بوترێت "جیهادی هێرش" (الجهاد الهجومي)، بەگشتی ئیجماعی لەسەر بوە لەناو زانا و فیقهزانەکانی ئیسلامدا، کە "فەڕزی کیفایە" یە. بەڵام هەندێک لە زاناکانی ئیسلام (عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر، و عه‌مری كوڕی دینار، و ئیبن شوبڕومه‌، و سوفیانی ثه‌وری) وتویانە سوننەتە، هەندێکیش (ئیبن ئەبی عاصیم، و ـ ڕەنگە ـ مەکحول) وتویانە "فەڕزی عەینە".
ـ لە فیقهی ئیسلامیدا مەرجی پێگەیشتن "بلوغ" نەکراوە بە مەرج بۆ شیاوی بۆ هاوسەرگیری (واتە بۆ عەقدی مارەکردن)، و ئەمە بەگشتی ئیجماعی لەسەرە. تەنها سێ زانا و فیقهزانی ئیسلام بیروڕایان جیاواز بوە و ئەو مەرجەیان داناوە کە ئەوانیش (ابن شبرمة) و (عثمان البتي) و (أبو بكر الأصم) ـن. وەکو لە پێشتر باسمان کرد.
ـ حوکمی کوشتنی موسوڵمانی پاشگەز "مرتد" لە ئیسلام؛ ئیجماعی لەسەرە، تەنها دو فیقهزانی ئیسلامی لە کۆندا پێچەوانەی ئەو ئیجماعە بون، کە (إبراهیم النخعي) و (سفیان الثوري) ـن.
بەڵام بەپێی ئەو پێناسە و پێوەرە بیروڕای جیاوازی ئەو فیقهزان و پێشەوایانە زیانی نیە بۆ دامەرزانی ئیجماع لەسەر ئەو بابەتانە. و بەپێی ئەمە هێشتا ـ بۆ نمونە ـ حوکمێکی نەگۆڕی ئیسلامە کە مارەکردنی کچی منداڵ کە نەگەیشتوەتە تەمەنی پێگەیشتن "بلوغ" لەلایەن باوکیەوە دروستە، و دواییش کە گەورە بو بۆی نیە ئەو مارەکردنە هەڵ‌بوەشێنێتەوە. کە ئەمە بەتەواوی لەگەڵ یاسای عێراقی-کوردستانیدا ناتەبایە.
٢. کۆدەنگیی فیقهزانەکانی سەردەمێک یان هەمو سەردەمەکان؟
ا. کۆدەنگیی سەردەمێک:
ئەوەی لە پێناسەی پسپۆڕانی زانستی ئیسلامیی "ئوصولی فیقهـ" ـەوە بۆ "ئیجماع" دەردەکەوێت؛ ئەمەیە کە بریتیە لە کۆدەنگیی فیقهزانەکانی هەر سەردەمێک لە سەردەمەکان (لە دوای سەردەمی پێغەمبەری ئیسلامەوە)، و بەپێی ئەمەش یەکدەنگیی هەمو سەردەمەکان پێکەوە مەرج نیە. هەر بەپێی ئەمە دەگونجێت لە سەردەمێکدا ناکۆکی هەبوبێت و لە سەردەمی دوای ئەوەدا یەکدەنگی (لەسەر بیروڕایەک کە پێشتر هەبوە و جێی یەکدەنگی نەبوە) پێک‌هاتبێت و ئیتر دەبێت بە بەڵگە بەسەر سەردەمەکانی دواییەوە [ئیتر ئەمەش ناکۆکییەکی ترە لەسەر "ئیجماع": ئایا دوای ناکۆکی "ئیجماع" دادەمەزرێت یان دوای ناکۆکی تازە دانامەزرێت؟ بەپێی بیروڕایەک کە بە بەهێزتر دادەنرێت؛ دوای ناکۆکی لە سەردەمێکدا ئیتر "ئیجماع" دانامەزرێت، و بەپێی بیروڕایەکی تریش دادەمەزرێت و دەبێتە بەڵگە بەسەر سەردەمانی دواترەوە]. یان لە سەردەمێکدا یەکدەنگی پێک‌بێت و دوای ئەو سەردەمە ناکۆکی بێتە کایەوە، کە ئەمە بەپێی پێناسەکە نابێت ڕو بدات، بەو پێیەی "ئیجماع" بۆ دوای سەردەمی پێکهاتنیشی بەڵگەیە، بەڵام ڕوی داوە کە دوای سەردەمێک ناکۆکی دروست بوە (وەکو دوایی نمونەی لێ باس دەکەین).
ناکۆکییەکی تر لەم چوارچێوەیەدا ئەمەیە: ئایا مەرجە ئەو سەردەمە ببڕێتەوە هەتا دەرکەوێت کە لەو سەردەمەدا سەرپاک یەکدەنگی هەبوە، یان هەر بە پێکهاتنی یەکدەنگیەکە "ئیجماع" دادەمەزرێت و پێویست ناکات ئەو سەردەم و نەوەیە تەواو ببێت.. بیروڕای زۆرینە لەسەر ئەمەی دوەمە کە مەرج نیە ئەو سەردەمە ببڕێتەوە و تەواو ببێت و هەر ئەو کاتەی یەکدەنگیەکە پێک‌دێت؛ "ئیجماع" دادەمەزرێت.
لێرەدا سەردەمێک لە سەردەمە ئیسلامیەکان بایەخی زیاتری هەیە، کە سەردەمی هاوەڵانی پێغەمبەر "صەحابە" یە. یەکدەنگیی نەوەی "صەحابە" لە ئیسلامدا بە شێوەیەک گرنگە بەلای ڕێبازی (ظاهیریەکان) ـەوە هەر یەکدەنگیی سەردەمی صەحابە "ئیجماع" ێکی دامەزراو و پشت‌پێ‌بەسراوە (ئیتر ئەمەش ناکۆکییەکی ترە دەربارەی "ئیجماع": بەلای ظاهیریەکانەوە "ئیجماع" هەر کۆدەنگیی سەردەمی صەحابەیە، و بەلای زۆرینەوە کۆدەنگیی هەمو سەردەمێک بە "ئیجماع" دادەنرێت). بەلای زۆرینەیشەوە "ئیجماع" ی سەردەمی صەحابە بەهێزترین جۆری "ئیجماع" ـە، و وا دەردەکەوێت (ظاهیریەکان) بەتەنها نین لەو باوەڕەدا، چونکە لە هەندێک پێشەوای ترەوە هەمان بیروڕا گوزارشی لێ کراوە، لەوانە: (ئیبن حیببان) لە "صحیح" ـەکەیدا بە قسەکانیەوە دیارە، هەروەها لە (ئەحمەد) ەوە هاتوە کە "ئیجماع" شوێنکەوتنی ئەوەیە لە پێغەمبەر و هاوەڵەکانیەوە هاتوە، ئیتر ڕێکەوتنی ئەوانەی دوای ئەوان بواری سەرپشکیی تێدایە. هەروەها لە (ئەبو حەنیفە) ەوە هاتوە کە وتویەتی: هەر کاتێک صەحابە یەکدەنگییان هەبو؛ ئیتر قسەمان نیە، بەڵام شوێنکەوتوان "تابعین" ی ئەوان یەک‌دەنگ بن؛ قسەمان هەیە لە قسەیاندا "إذا أجمعت الصحابة على شيء؛ سلمنا، وإذا أجمع التابعون؛ زاحمناهم". هەروەها (ئیبن وەهب) ـ لە قوتابیانی (مالیک) ـ دەڵێت: بەلای (داوود) [ی ظاهیری] و هاوەڵانمانەوە [یانی لە ڕێبازی مالیکی] "ئیجماع" هەر ئیجماعی "صەحابە" یە، ئەمەش چونکە "ئیجماع" لەسەر بنەمای بەڵگەی دەق دەبێت، و صەحابەیش ئاگاداری هاتنی دەق بون (بۆ ئەم وتانە؛ بڕوانە: "إرشاد الفحول" ى "الشوكاني"). ئەم وتەیە هۆکاری ئەم گرنگی و بایەخەی "ئیجماع" ی صەحابە ڕون دەکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا بەلای زۆرینەوە (هەتا لە ڕێبازی مالیکییشدا) تەنها "ئیجماع" ی صەحابە بەڵگە نیە، بەڵکو "ئیجماع" ی شوێنکەتوان "تابعین" ی ئەوان و دوای ئەوانیش بەڵگەیە، ئەگەرچی ناگاتە پلەی ئیجماعی صەحابە. گرنگ ئەمەیە: بەڵگەبونی "قطعي" ی یەکدەنگیی صەحابە؛ یەکدەنگیی لەسەرە و ناکۆکیی تێدا نەبوە، و وتراوە کە تەنها هەندێک "بیدعەچی" ناکۆک بون لەگەڵ ئەم بنەمایەدا. بەتایبەتی یەکدەنگییەک کە صەحابە بەڕاشکاوی و لێدوانی خۆیان ڕاگەیەنرابێت (نەک بە بێدەنگ‌بونیان لە ئاستی بیروڕایەک)؛ ئەمە بەلای زۆرینەوە موسوڵمانێک نکولیی لێ بکات؛ لە ئیسلام دەردەچێت.
جا لێرەدا چەند نمونەیەک لە یەکدەنگیەکانی "صەحابە" دەخەینە ڕو، هەندێک نمونە کە بکرێت جۆرە پەیوەندییەکیان بە "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" و دەستورەوە هەبێت:
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی "جیهادی هێرش" ("جهاد الطلب")؛ "فەڕزی کیفایە" یە (هەرچەند لە عەبدوڵڵای کوڕی عومەرەوە هاتوە کە وتویەتی: سوننەتە). کە ئەمە لە یاسای نێودەوڵەتی ئەمڕۆدا پێی دەوترێت "دەستدرێژی" ("العدوان") و بەڵکو "تێرۆر".
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی، لە جیهاددا، ناموسوڵمانی پیری پەککەوتە ـ کە ئامادە نیە موسوڵمان ببێت ـ ناکوژرێت، مەگەر بە شێوەیەک بەشداری شەڕ بێت (دوایی شافیعی ئەم یەکدەنگیەی شکاندوە و پێی وا بوە ئەگەر پیری پەککەوتەش ئامادە نەبو موسوڵمان ببێت؛ دەکوژرێت).
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی دەربارەی ئەو ژنەی کە ژنی پیاوێکی ناموسوڵمان بوە کە هێزێکی ئیسلامی شەڕی لەگەڵ کردوە و ئیتر ژنەکەی وەکو دەسکەوتی جەنگ دەبرێت و دەبێتە کۆیلە؛ منداڵە بچوکەکەی لێ جیا ناکرێتەوە (واتە بە یەکەوە دەفرۆشرێن یان پێکەوە دەبن بە بەشی جەنگاوەرێک).
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی دەبێت لەگەڵ موسوڵمانەدا کە ئامادە نین "زەکات" بدەن شەڕ و کوشتار بکرێت (یانی هێز بکرێتە سەریان و وەکو یاخی و هەڵ‌گەڕاوە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت). و ئەمە لە سەردەمی ئەبو بەکردا جێبەجێ کراوە.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی کاتێک ژنانی ناموسوڵمان لە دەسکەوتی جەنگ لەگەڵ پیاوە ناموسوڵمانەکانیان دەبنە کۆیلە؛ ئیتر چیتر ژنی مێردی پێشوی نیە و خاوەنەکەی (ئەو جەنگاوەرە موسوڵمانەی بەری دەکەوێت یان ئەو موسوڵمانەی لە دەوڵەتی ئیسلامیی دەکڕێتەوە) بۆی هەیە "سواری ببێت"، دوای ئەوەی لە "حەیز"ێک پاک دەبێتەوە یان سکەکەی دادەنێت ئەگەر سکپڕ بو.
ـ ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی کە کوشتاری موسوڵمانە هەڵگەڕاوەکان ئەرکی دەوڵەتی ئیسلامە، و لە پێش "جیهاد" [ی هێرش] ـەوەیە.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی موسوڵمانە هەڵگەڕاوە جەنگاوەکان، و ئەبو بەکر لە کاتی خۆیدا و بە ڕەزامەندیی هەمو "صەحابە" ئەمەی جێبەجێ کردوە. بەڵام دوای نەوەی صەحابە ناکۆکی دروست بوە.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر کوشتنی نێرینەی هاوڕەگەزباز. ناکۆکیەکەیان تەنها لەسەر جۆری کوشتنەکە بوە: بە بەردباران "ڕەجم"، یان سوتاندن، یان فڕێ‌دانە خوارەوە لە شوێنێکی بەرزەوە، یان ڕوخاندنی خانویەک یان دیوارێک بەسەر کەسەکەدا، یان کوشتن بە شمشێر. ئەم فەتوایانەش ئەو کاتانە دراون کە چەند جارێک لە سەردەمی خەلیفە "ڕاشید"ەکاندا بابەتی سزادانی پیاوی هاوڕەگەزباز هاتوە پێشەوە و داوای فەتوا لە صەحابیەکان کراوە، ئەوانیش یەک‌دەنگ بون لەسەر سزای کوشتن بەڕەهایی. هەرچەند هیچ یەک لەو سزایانەی ئەوان دایانناوە؛ نابێتە "حەدد" واتە سزای شەرعیی دیاریکراو بە دەق، بەڵکو ئەو سزایانە دەچنە خانەی "تەمێ‌کردن" ("تەعزیر") ی توندەوە، چونکە هەرچەند "تەعزیر" سزایەکی دیاری‌نەکراوە و لە بنەڕەتدا ناگاتە کوشتن، بەڵام لە یاسادانانی ئیسلامیدا و لە گەلێک ڕێبازدا بۆ هەندێک مەبەست دەگاتە کوشتن، وەکو: لە حاڵەتی نێربازیدا، ئەگەر دوبارە ببێتەوە، کە بەم شێوەیە بەلای ڕێبازی حەنەفیەوە سزای کوشتنە، وەکو "تەعزیر"ێکی توند [بەڵام ئەگەر یەکەم جاری بێت کە سزا بدرێت لەسەری؛ بەلای ئەبو حەنیفە ـ و هەروەها عەطاء و قەتادە ـ وە تەنها تەمێکردنێکی ئاسایی لەسەرە] (ئەمە لە ڕێبازی حەنەفیدا، ئەگەرنا لە ڕێبازی شافیعیدا بەبێ مەرجی دوبارەکردنەوەش سزای کوشتنە و بە "حەدد" یش دادەنرێت، بەپێی ئەو "حەدیث" ـەی دراوەتە پاڵ پێغەمبەری ئیسلام کە دەڵێت "... اقتلوا الفاعل والمفعول به"، هەرچەند ئەم دەقە وەکو قسەی پێغەمبەری ئیسلام نەچەسپاوە).
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی سەرانە "جزیة" لە "ئەهلی کیتاب" (یەهود و مەسیحیەکان) دەسەنرێت، لە پیاوەکانیان.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی لەو شارانەدا کە دوای هاتنی ئیسلام لە کۆمەڵگا موسوڵماننشینەکاندا دروست کراون؛ ڕێگە نادرێت بە بونی پەرستگای ئایینی تر جگە لە ئیسلام (کە ئەمە شارێکی وەکو سلێمانییش دەگرێتەوە!).
ـ "صەحابە" لە سەردەمی عومەردا، کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی مەیخۆر دەبێت ٨٠ شەللاقی لێ بدرێت.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی خوێنبایی ژن نیوەی خوێنبایی پیاوە.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی ماوەی "خیلافەت" بۆ سەرۆکی دەوڵەتی ئیسلامی ماوەیەکی دیاریکراوی نیە، و هەتا دەمرێت یان لە کار دەکەوێت هەر سەرۆکە!
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر مەرجی قوڕەیشی‌بون بۆ "خەلیفە".
ـ فەرمانی "ئیمام" [=خەلیفە] هەمو بیروڕا ناکۆکەکان دەبڕێنێتەوە، و بیروڕای زۆرینە ناتوانێت بەسەر فەرمان و بیروڕای ئەودا زاڵ بێت.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی ژن نابێت دادوەر "قاضي" [=حاکم] بێت.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی مەرجە دادوەر "قاضي" موسوڵمان بێت نەک ئایینێکی تری هەبێت.
ـ "صەحابە" کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی شایەتیی مرۆڤی ناموسوڵمان وەرناگیرێت [کە ئەمە دوایی بیروڕای زۆرینەی ڕێبازە ئیسلامیەکان بوە]، مەگەر موسوڵمان ببێت، و شایەتیی موسوڵمانی لادەر "فاسق" وەرناگیرێت مەگەر بگەڕێتەوە.
بەم چەند نمونەیە دەست هەڵ‌دەگرم، و خوێنەر بۆ خۆی دەتوانێت سەرنج بدات کە ئایا دەکرێت ئەم حوکمانە بکرێنە پێوەری یاسادانان لە دەوڵەت/هەرێمێکدا کە نیاز وایە یاسایەکی مەدەنی تێیدا لە کاردا بێت؟! لە کاتێکدا ئەم بابەتانە مادەم "ئیجماع" ی صەحابە [و ئەوانەی دواییش] یان لەسەر هەبوە؛ دەچنە خانەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـەوە.
ب. کۆدەنگیی هەمو سەردەمەکان:
هەر لە دەقەکانی کەلەپوری زانستی ئیسلامیی "ئوصولی فیقهـ" ـدا، جاروبار "ئیجماع"، جاروبار وا باس لە "ئیجماع" دەکرێت کە یەکدەنگیی زانا ئایینیەکانی ئیسلامە لە هەمو سەردەمەکانی مێژوی ئیسلامدا. کە ئەمە خۆی لە بابەتێکی "ئیجتیهادی" ـدا ئەستەمە، بۆیە کاتێک ئەمە دەوترێت؛ مەبەست دو حاڵەتە: یان بابەتێک بۆ خۆی دەقێکی "قطعي" ی لەسەر بێت، ئیتر هیچ موسوڵمانێک ناتوانێت پێچەوانەی بێت، کە لەم حاڵەتەدا "ئیجماع" بەڵگەیەکی سەربەخۆ نیە (کە ئەمە لە پێناسەی دوەمدا باسی دێت)، یان مەبەست ئەوەیە لە سەردەمێکدا "ئیجماع" دامەزراوە و ئیتر لە سەردەمەکانی دواتریشدا بەردەوام بوە و وەکو بەڵگەیەک کاری پێ کراوە، هەرچەند ئەمە بۆ بابەتێک دەقی ڕونی لەسەر نەبێت و "ئیجتیهادی" بێت؛ ئەستەمە.
٣. کۆدەنگیی بە دەربڕین یان بە بێ‌دەنگ‌بونیش؟
لەم لایەنەوە "ئیجماع" دەبێتە دو جۆر: یەکەمیان ئیجماعی "صریح"، کە بریتیە لەوەی موجتەهیدەکان (ی سەردەمێک) بەڕاشکاوی بیروڕای خۆیان لەسەر حوکمی بابەتێک دەرببڕن و هەمویان یەک بیروڕایان هەبێت. ئەم جۆرە ئیجماعە ـ بەلای کەمەوە لە ئیسلامی سوننیدا ـ بە ئیجماعێکی "قطعي" دادەنرێت. جۆری دوەمیش ئەوەیە موجتەهیدێک یان زیاتر بیروڕای خۆی لەسەر حوکمی بابەتێک دەرببڕن، و موجتەهیدە هاوچەرخەکانی لێی بێدەنگ بن و نکولی و بەرهەڵستیی بیروڕاکەی نەکەن. جا ئایا ئەم جۆرە ئیجماعە بە بەڵگە دادەنرێت؟ بەڵگەیەکی "قطعي" ـە وەکو جۆرەکەی تری ئیجماع؟ چەند بیروڕایەکی ناکۆک هەن:
ـ بیروڕای زۆرینە، بەتایبەتی کە ڕێبازی مالیکی و شافیعیدا (نەواوی دەڵێت کە ئەمە ڕێبازی ڕاستەقینەی ئیمام شافیعییشە)، و گێڕاوەنەوەکیشە لە (ئەحمەد) ەوە، کە ئەم جۆرە ئیجماعەش بە "ئیجماع" حسێبە، و بەڵگەیە.
ـ بیروڕایەک (بیروڕای داوودی ظاهیری، و شافیعی): نە "ئیجماع" ـە و نە بەڵگەیە.
ـ بەپێی بیروڕایەک (گێڕانەوەیەک لە ئەحمەد، و بیروڕای ئەبو عەلیی جوببائی)؛ کاتێک ئەم جۆرە بە "ئیجماع" دادەنرێت کە ئەو سەردەمە بەسەر بچێت و ئەو بێدەنگی و قبوڵ‌کردنە بەردەوام بێت.
ـ بەپێی بیروڕایەکی تر (بیروڕای ئیبن ئەبی هوڕەیڕە): کاتێک بە "ئیجماع" دادەنرێت کە "فەتوا" بێت نەک فەرمانێک لە چوارچێوەی دادوەری "قەزاوەت" ـدا.
ـ بەپێی بیروڕایەکی تر؛ کاتێک "ئیجماع" ـە کە لە سەردەمی صەحابەدا بوبێت.
ـ بەپێی بیروڕایەکی تر؛ بابەتەکە لەو بابەتانە بێت کە دوبارە دەبنەوە و لە زۆر مەجلیس و کۆڕ و کۆبونەوەدا بێتە بەر باس.
ـ بەپێی بیروڕایەکی تر؛ کاتێک ئەم جۆرە "ئیجماع" ـە کە بەڵگە هەبێت لەسەر ئەوەی بێدەنگ‌بونی ئەوانی تر نیشانەی ڕونی ڕەزامەندی بێت نەک شتی تر.
بەم شێوەیە ئەم هەمو ناکۆکیە لەم جۆرەی "ئیجماع" ـدا دروست بوە. ئەمەش کارێک دەکات ئەم پێناسەیە بۆ "حوکمی نەگۆڕ" زیاتر شلۆق و ناجێگیر بێت.

دوەم. (ئەوەی کۆدەنگی "ئیجماع" و دەق "نص" ی لەسەرە):

ئەمە پێناسەیەکی وردترە بۆ "حوکمی نەگۆڕ" لە ئیسلامدا، و بازنەکە تەسکتر دەکاتەوە، و ئەو بابەتانە لە بازنەکە دەکاتە دەرەوە کە یەکدەنگییان لەسەرە لەسەر بنەمایەکی "ئیجتیهادی" ی ڕوت و دەقیان لەسەر نیە. بەڵام ئەمەش هێشتا ناکۆکی و شێوەی جیاوازی هەیە:
ا. ئەوەی جگە لە کۆدەنگی دەق "نص" ێکی لەسەرە، ئەگەرچی ئەو دەقە دەقێکی "قطعي" یش نەبێت.
ب. ئەوەی جگە لە کۆدەنگی دەق "نص" ێکی بڕاوە "قطعي" ی لەسەرە:
مەبەست دەق "نص" ێک لە قورئان و حەدیث، کە بڕاوە "قطعي" بێت، ئەمەش لە دو لایەنەوە:
١. ئەوەی پێی دەوترێت "قطعي الثبوت" بە شێوەیەکی "قطعي" چەسپاوە کە لەو وتە و ڕێنماییانەیە کە پێغەمبەری ئیسلام گەیاندونی، کە پێی دەوترێت "متواتر"، کە بریتیە لە دەقێک لە هەر نەوەیەک و چینێکی گێڕانەوەدا ژمارەیەکی زۆر گێڕابێتیانەوە بە شێوەیەک ئیتر ئەستەم بێت ئەو ژمارەیە زۆرە ڕێ‌بکەون شتێكی ناڕاست بڵێن و بگێڕنەوە. جا دەقێکی لەم شێوەیە [لەگەڵ لایەنی دوەم] کۆدەنگیی لەسەرە کە "قطعي" ـە و ئەو موسوڵمانەی نکولیی لێ بکات؛ لە ئیسلام دەچێتە دەرەوە.
٢. ئەوەی پێی دەوترێت "قطعي الدلالة"، ئەمەش واتە گەیاندنی واتای حوکمەکە لەلایەن ئەو دەقەوە گومان هەڵ‌نەگرێت و واتای تر هەڵ‌نەگرێت، و تەنها تێگەشتنی فیقهزانێک نەبێت لە دەقەکە، بەڵکو تاکە تێگەیشتنێک بێت بۆ دەقەکە.
هێشتا دەربارەی ئەم دەقە "قطعي"ـانەش هەندێک ناکۆکی هەن:
ا. مەرجی "تواتر" بە چەند گێڕەرەوە دێتە جێ؟ چەند بیروڕایەک هەن لەم بارەیەوە:
١. چوار کەس، و زیاتر.
٢. پێنج کەس، و زیاتر.
٣. دە کەس.
٤. دوازدە کەس.
٥. بیست کەس
٦. چل کەس.
٧. حەفتا کەس. ژمارەی تریش وتراون.
٨. کۆمەڵێکی بێشومار، کە ئەستەم بێت هەمویان ڕێ‌بکەون شتی ناڕاست بڵێن.
٨. بیروڕای زۆرینە: ژمارەیەک کە دڵنیایی ببەخشێت. کە ئەمەش لە خۆیدا بابەتەکە بەجێ دەهێڵێت بۆ خەمڵاندنی جیاواز، و دەرگا دەکاتەوە بۆ ئەو بیروڕایانەی پێشتر.
ب. قورئان، ئەو موصحەفانەی لە جیهانی ئیسلامیدا لەبەر دەستن، هەموی دەقی "موتەواتیر" ی "لەفظی" ـن، واتە [هەر گێڕانەوەیەک] بە دەق و لە لایەن گێڕەرەوەی زۆرەوە لە هەمو سەردەمەکاندا گەیشتوە. بەڵام لە حەدیثدا، حەدیثی موتەواتیری "لەفظی" یان "مەعنایی" هەن: حەدیثی موتەواتیری "لەفظی" ئەوەیە بە یەک دەق لە هەمو گێڕانەوەکاندا هاتوە. و حەدیثی موتەواتیری "مەعنایی" ("المتواتر المعنوي") یش ئەوەیە دەقی گێڕانەوەکان جیاوازن بەڵام هەمویان لە واتا و مەبەستێکدا هاوبەشن و ئەم بڕە هاوبەشە بە "موتەواتیر" دادەنرێت. جا جۆری یەکەم یەکدەنگیی لەسەرە کە وەکو قورئان وایە و ئەوەی نکولیی لێ بکات لە ئیسلام دەردەچێت، و جۆری دوەمیش بەلای زۆرینەوە ئەو بڕەی کە هاوبەشە هەمان بایەخ و پلەی هەیە، بەڵام بیروڕای جیاوازیش لەمە هەیە.
چەند نمونەیەک لەو حوکمانەی "حەدیثی موتەواتیر" یان لەسەرە:
ـ ئەو حەدیثەی کە دەڵێت پێغەمبەر وتویەتی: "فەرمانم پێ کراوە لەگەڵ خەڵک شەڕ بکەم هەتا دەڵێن (لا إله إلا الله)" ("أمرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا لا إله إلا الله").
ـ یەکێک لەو "حەدیث"ـانەی بەڵگەی سزای "ڕەجم" ـە لە ئیسلامدا، کە چیرۆکی "زینا" ی (ماعیز) ناوێک و ڕەجم‌کردنیەتی لە سەردەمی پێغەمبەردا.
ـ ئەو حەدیثەی دەڵێت: "هەر شتێک مرۆڤ سەرخۆش بکات؛ حەرامە" ("کل مسکر حرام").
ـ ئەو حەدیثەی دەڵێت: "مارەکردن بەبێ [ئامادەیی و ڕەزامەندی] ی سەرپەرشتیار [ی کچ] نابێت" (لا نکاح إلا بولي).

***

بەم شێوەیە بینیمان پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام"، ناکۆکیی زۆروزەبەندی تێدەکەوێت، چونکە هەر حوکمێکی لەو بابەتە بە "بەڵگە" ئایینیەکانی دەچەسپێت، ئەو بەڵگانەش ناکۆکیی زۆر هەیە لە بەڵگەبونیان و "قطعي"بونیان.
و کاتێک چەمکێکی ئیسلامیی لەم شێوەیە لە ئیسلام خۆیدا جێی ئەم هەمو ناکۆکی و مشت‌ومڕە بێت؛ کەواتە ناگونجێت لە یاسادا بکرێتە پێوەری یاسادانان، چونکە دیاریکراو و پێناسەکراو نیە، و نابێتە پێوەر، چونکە خۆی لە خۆیدا پێویستیی بە پێوەرە بۆ پێناسەکردنی و دیاریکردنی سنورەکانی.
ئەمە جگە لەوەی کە ڕێباز و تەوژمی ئیسلامیی وا هەیە زۆر شتی لاوەکییش لە ئیسلامدا بە نەگۆڕ دەزانن، و دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەبێتە گۆڕەپانی ئەو تەوژمانەش.
هەتا ئەگەر وردترین و تەسکترین پێناسە بۆ "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بەکار بهێنرێت (کە بریتیە لەوەی دەقێکی "قطعي" ـ وەکو قورئان ـ ی لەسەر بێت و "ئیجماع" ێکی "قطعي" ی لەسەر بێت) ـ؛ هێشتا نمونەگەلی وای تێدایە کە ناکرێت جێبەجێ بکرێت و لەگەڵ گەلێک بڕگەی ئەم ڕەشنوسەی دەستوری هەرێم و یاسا عێراقی و کوردستانیەکاندا ناتەبان. خۆ سزایەکی ئیسلامیی وەکو بڕینی دەست وەکو سزای تاوانی دزی، لە دەقی قورئاندا هەیە و بە هەمو پێناسەیەک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامە.. لەگەڵ ئەوەشدا ناکرێت و ناتوانرێت جێبەجێ بکرێت.. ئیتر دانانی پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" لەگەڵ شکاندنی فیعلیی گەلێک لەم حوکمە نەگۆڕانە چ پاساو و سودێکی هەیە؟!

"سەرچاوەی سەرەکی" ی یاسادانانئایا دەکرێت ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؟

لە ماددەی (٦) ی ڕەشنوسی دەستوری هەرێم، دوای ئەوەی باسی ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینە دەکات؛ لەسەر ئەم بنەمایەوە دەڵێت "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانن"، کە بێ گومان ئەمە لە ماددەی (٢) ی "المبادئ الأساسیة" ی دەستوری کۆماری عێراقەوە، لقی (یەکەم) ی ئەو ماددەیە، وەرگیراوە، کە دەڵێت: "الإسلام... مصدرٌ أساس للتشريع". دەستەواژەی "مصدرٌ أساس" لە کوردیەکەدا کراوەتە "سەرچاوەیەکی سەرەکی". هەندێک لێرەدا دڵی خۆیان (یان دڵی خەڵک!) بەوە خۆش دەکەن کە دەقەکە دەڵێت "سەرچاوەیەکی.."، و گوایە ئەمە یانی ئیسلام یەکێکە لە "سەرچاوە سەرەکیەکان"(!) و سەرچاوەی سەرەکیی تر هەن! ئەمەش تەنها خراپ‌حاڵی‌بونە، ئەگەرنا کە وترا "سەرچاوەی سەرەکی"؛ ئیتر کەواتە یەک سەرچاوەیە کە سەرەکیە، وەگەرنا ئەگەر چەند سەرچاوەیەک بون؛ کەواتە ئیتر هیچیان سەرەکی نین [و ئەو نەناسراوکردن "تنکیر" و تاک‌کردنەی لە دەستەواژەی "مصدرٌ أساس" ـە عەرەبیەکە و "سەرچاوەیەکی سەرەکی" ـە کوردیەکەدا هاتوە؛ بۆ ئەو مەبەستە نیە کە ئەم سەرچاوە سەرەکیەکە یەکێکە لە چەندێک و سەرچاوەی سەرەکیی تریش هەن! بەڵکو ئەو نەناسراوکردن و تاک‌کردنە لەبەر ئەوەیە کە دەستەواژەی "مصدرٌ" (=""سەرچاوەیەکی..) "خەبەر" ە لە "موبتەدەئـ" ـێک، واتە "گوزارە" ی "نیهاد" ێکە بە زاراوەی ڕێزمانی کوردی، و لە ڕوی ڕێزمانیەوە وا هاتوە، ئەگەرنا دەشکرا بوترێت "الإسلام... هو المصدر الأساس للتشريع" (="ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانە") بەبێ جیاوازییەکی ئەوتۆ کە کاریگەریی هەبێت]. بەم پێیە؛ داڕێژەری ئەم بڕگەیەی ماددەی (٦) ـ بەدوای داڕێژەری ماددەی (٢) ی دەستوری عێراقدا ـ ویستویەتی شەریعەتی ئیسلامی "سەرچاوە سەرەکیەکە" ی یاسادانان بێت، و سەرچاوەکانی تر "سەرچاوە لاوەکیەکان" بن.
بەڵام ئایا ئەمە دەکرێت؟ یان تەنها لە دروشمێکی بۆش و بەتاڵەوە نزیکە؟
ئەم دروشمە لەگەڵ واقیعی یاسادانانی عێراقی (و کوردستانی) ـدا ناگونجێت. لە ڕاستیدا شەریعەتی ئیسلامی تەنها یەکێکە لە سەرچاوە لاوەکیەکانی یاسادانانی عێراقی. و ئەم واقیعەش بە دروشمێک و دێڕێک ناسڕێتەوە، ڕستەیەک ناتوانێت مێژوی یاسادانانی عێراقی بسڕێتەوە. مەگەر حیزبە ئایینیەکانی عێراق (کە لەژێر سایە و سێبەریاندا دەستوری عێراق نوسراوەتەوە) بیانەوێت عێراق بکەن بە دەوڵەتی ئایینی-مەزهەبیی ڕوت. لە باسەکانی پێشویشدا نمونەی زۆرمان باس کرد لەو حاڵەتانەی کە لە یاسا عێراقیەکاندا (بەتایبەتی یاسای سزاکان و یاسای باری کەسێتی) لەگەڵ یاساکانی شەریعەتی ئیسلامی ناکۆکن، و ئەمە لە چاکسازی و هەموارکردنەکاندا ڕونتر دەبێتەوە [هەر بۆ نمونە: باسمان کرد کە لە یاسای باری کەسێتیدا سەرەتا مەرجی باڵغ‌بون "بلوغ" کراوە بە مەرجی شیاوی بۆ هاوسەرگیری (دوای مەرجی ژیری)، کە ئەم مەرجی "بلوغ" ـەیش تەنها لەگەڵ فەتوای تەنها سێ فیقهزانی ئیسلامیی کۆن (ابن شبرمة، عثمان البتي، أبو بكر الأصم) دەگونجێت و ئیتر هەمو فیقهزانەکانی تری ئیسلام ئەو مەرجەش دانانێن (بۆ عەقدێکی هاوسەرگیری کە باوکی کچەکە یان کوڕەکە بڕیاری لەسەر بدات، ئەگەر پێی وا بێت "مەصلەحەت" ی منداڵەکەی خۆیی تێدایە!).. بەڵام دوایی لە هەموارکردنەوەکەدا ئەو مەرجە کراوە بە مەرجی تەمەنی ١٨ ساڵی، کە بەم شێوەیە بەتەواوی پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامیە، کە یەکێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام ئەمەیە کە هیچ تەمەنێک دیاری‌نەکراوە بۆ عەقدی هاوسەرگیری و مارەکردن، مەگەر تەنها مەرجی "بلوغ" ئەمیش تەنها لای سێ فیقهزانی کۆن. بەڵام لە وڵاتانی موسوڵماننشینیشدا بەناچاری ئەم بابەتە چارەسەر کراوە و تەمەنێک دیاری کراوە، و ئەمەش لەگەڵ شەریعەت گونجێنراوە بەو پێیەی کە کاربەدەست "ولي الأمر" بۆی هەیە بەپێی بەرژەوەندی "حەڵاڵ" ێک تەسک بکاتەوە یان قەدەغەی بکات، وەکو قەدەغەی یاسایی و دنیایی نەک "حەرام" ی ئایینی. ئەمە سەبارەت بە هاوسەرگیری وەکو "عەقد". وەکو ئەنجامدانی سێکسیش؛ ئیسلام تەنها ئەو مەرجەی داناوە کە کچەکە توانای ئەو کارەی هەبێت و "تەحەممول" ی بکات! واتە "بۆی هەڵ‌بگیرێت"!! ئەگەرچی خوار تەمەنی ٩ ساڵییش بێت، ئیتر هیچ تەمەنێکی دیاری‌کراو دەستنیشان نەکراوە وەکو مەرجێک.. ئەمە بەلای زۆرینەی ڕێبازەکانەوە (ئەبو حەنیفە، مالیک، شافیعی)، و ئەمە لە ئیسلامدا ڕێبازە پەسەندەکەیە، بەڵام بەلای ئیمام (ئەحمەد) و هەندێکی ترەوە تەمەنی ٩ ساڵی دیاری کراوە، یانی ئیتر لەو تەمەنەوە کچەکە دەدرێت بە پیاوەکەی سێکسی لەگەڵ بکات!]، و لە هەموارکردنەوە کوردستانیەکانیشدا ڕونتریشە.
ئینجا با بزانین لە چوارچێوەی یاسادانانی عێراقیدا ڕێی تێ دەچێت (هەر بە ڕێ‌تێ‌چون) ئیسلام، یان شەریعەتی ئیسلامی، "سەرچاوەی سەرەکی" ("مصدر أساس") ی یاسادانان بێت، و سەرچاوەکانی تر "سەرچاوەی لاوەکی" ("مصدر ثانوي") بن؟!
لە ڕاستیدا شتێكی زانراوە کە لەناو سەرچاوە ڕەسمیەکاندا، سەرچاوەی ڕەسمیی یەکەم و سەرچاوەی سەرەکی "أساس" و بنەڕەتی "أصلي" ی یاسادانانی عێراقی؛ خودی "یاسادانان" ("التشریع") ی عێراقیە. بە شێوەیەک کە ماددەیەک، یاسا "تشریع" ێک، لە یاسادا هەبو؛ ئیتر نە دەکرێت بە پێچەوانەی ئەوە کار بکرێت، و نە دەکرێت یاسایەکیش دەربکرێت کە لەگەڵی نەگونجێت. مەگەر لە حاڵەتێکدا گۆڕانکارییەک بەسەر تێڕوانین و دیدی یاسادانەردا بێت و بخوازرێت ئەو یاسایە "هەموار" ("تعدیل") بکرێت، بە یاسایەکی تر کە مەبەست لێی گونجاندن و چاککردنی یاسای پێشوە. لەم کارەیشدا دیسان یاسانانی عێراقی و بنچینە و چوارچێوە فیکریەکەی سەرچاوە و "مەڕجیع" ـە و دەبێت لەگەڵ ئەو چوارچێوەیەدا تەبا بێت. ئینجا لە حاڵەتی غیابی دەقێکی یاسادانان "نص تشریعي" ـدا، کە دەسەڵاتی دادوەری بۆ بابەت و کێشەیەک دەقێکی یاسایی نابینێتەوە؛ ئینجا کاری دەسەڵاتی یاسادانانە کە پرۆژەیاسایەک گەڵاڵە بکات و بە زۆرینە پەسەندی بکات و بخرێتە بواری جێبەجێ‌کردنەوە، ئەمەش دیسان دەبێت لەگەڵ چوارچێوەی یاساداناندا، ئەوەی هەتا ئەو کاتە کراوە و پەسەند کراوە و کاری پێ کراوە، بگونجێت، و لەسەر بنەمای بنچینەکانی یاسادانان بێت. لە کۆتاییدا هەر یاسادانانی عێراقی سەرچاوەی یەکەم و سەرەکیە.
سەرچاوە لاوەکی "ثانوي" و یەدەگ "احتیاطي" ـەکانی یاسادانانی عێراقییش، ئەمانەن:
١. عورف "العرف". کە بریتیە لەو ڕێ‌وشوێن و داب‌ونەریتە دامەزراوانەی هەڵس‌وکەوت و مامەڵە کە لە کۆمەڵگادا بەگشتی و هەمیشەیی پەیڕەوی دەکرێن، و وەکو یاسای نەنوسراویان لێ هاتوە و لادان لێیان وەکو کاری نایاسایی و نەگونجاو بۆی دەڕوانرێت. ئەمەش سەرچاوەیەکی یاسادانانە، کە لاوەکیە لە چاو سەرچاوە سەرەکیەکە کە خودی یاسادانانی عێراقیە. بۆیە وەکو سەرچاوەیەک سودی لێ دەبینرێت، بە مەرجێک لەگەڵ چوارچێوەی گشتیی یاسا و ڕێسا سەرەکیەکانی دەوڵەت و سروشتی مرۆڤ و عەقڵ بگونجێن. ئینجا ئیتر ئەم عورفە جاری وا هەیە وەکو یارمەتیدەر و ڕونکەرەوە لە یاسادا سودی لێ دەبینرێت، بۆ ڕونکردنەوەی بڕ و چۆنێتیی هەندێک شت، و جاری وا هەیە وەکو تەواوکەر سودی لێ دەبینرێت، بۆ نمونە: لە بابەتێکی لاوەکیدا دادوەر دەقێکی یاسایی نابینێتەوە، بۆیە پەنا دەباتە بەر "عورف" کە لە کۆمەڵگادا ڕەچاو دەکرێت و پەسەندە و خەڵک پێی ڕازیە. و دەشگونجێت عورف شێوەیەکی جیاوازی جێبەجێ‌کردنی یاسا پێشان بدات، و ڕەنگە لەگەڵ دەقی یاساکەدا نەگونجێت، بەڵام یاساکە بۆ خۆی دان دەنێت بەوەدا کە ئەگەر عورف شتێکی تر بو؛ کار بەوە دەکرێت (ئەمانەش زیاتر بۆ دیاریکردنی چۆنێتی و بڕی هەندێک شتن). بە هەر حاڵ؛ گرنگ ئەوەیە عورف لە یاسادانانی عێراقیدا سەرچاوەی یەکەمە لە سەرچاوە لاوەکی و یەدەگەکانی یاسادانان.
٢. بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی، سەرچاوەی دوەمن لە سەرچاوە لاوەکیەکانی یاسادانانی عێراقی. دوای عورف دێت! هەر بۆ نمونە: ئەگەر لە عورفدا سزای کارێک "غەرامە" یەک بێت، و لە شەریعەتدا سزایەکی قورسی نەگونجاو بێت؛ سزا عورفیەکە پەسەند کراوە و کاری پێ کراوە.
٣. ڕێساکانی دادپەروەری "قواعد العدالة"، کە بریتین لە کۆمەڵێک ڕێسای سروشتیی پەیوەست بە ڕێز و کەرامەتی مرۆڤ و مافە سروشتیەکانیەوە، بە شێوەیەک کە مرۆڤەکان لە یاساکاندا بە یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و وەکو یەک مافیان هەبێت (دادپەروەری لە خۆیدا ئەم یەکسانیی مافەیە). ئەمانە کۆمەڵێک یاسا و ڕێسای سروشتین کە مرۆڤ لە سایەی گەشەکردنی عەقڵی و کۆمەڵایەتیی خۆیدا پێیان گەیشتوە، و هەر بۆیە لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر، و لە قۆناغ و ڕۆژگارێکەوە بۆ هی تر، و لە کۆمەڵ و گروپ و کەسێکەوە بۆ هی تر، دەگۆڕێن و ڕێژەیی "نسبي" ـن، یانی ڕێکەوتنێکی گشتی هەیە لەسەریان، بەڵام ڕادە و بڕیان لە جێبەجێ‌کردندا دەگۆڕێت (بۆ نمونە: لەنێوان چین و توێژ و تائیفە جیاوازەکاندا جیاوازی دەکرێت، یان لەنێوان هاوڵاتی و بێگانەدا، یان لەنێوان هاوپەیمان و دوژمندا). و لە ڕاستیدا ئەم ڕێسا و یاسایانە دەبێت بانتر و بەرزتر و زاڵتر بن بەسەر بڕیار و حوکمی دادوەرەکان و دەسەڵاتی دادوەریدا. ئەوانە ویژدانی کۆمەڵگای مرۆڤ دەنوێنن. و پێشکەوتنی تێروانین بۆ ئەم ڕێسایانەی دادپەروەری؛ دەتوانێت ببێتە نیشاندەری پێشکەوتنی کۆمەڵگا.
جا ئەم سەرچاوەیەش وەکو سەرچاوەیەکی لاوەکی سودی لێ دەبینرێت، هەم لەلایەن دەسەڵاتی دادوەریەوە (لە حاڵەتێکدا کە دەقی یاسایی نەبینرێتەوە، و بە پێوانەش بۆسەر دەقێکی یاسایی حوکمی کێشەکە نەبینرێتەوە)، و هەمیش لە لایەن دەسەڵاتی یاسادانانیشەوە وەکو باکگراوندێکی فیکری ڕۆڵ دەبینێت. و لە ڕاستیدا دەبێت هەوڵ بدرێت لە یاسادانانی عێراقیدا و لەناو سەرچاوە لاوەکیەکانی یاساداناندا سەرچاوەی یەکەم و سەرەکی بێت، و پێش "عورف" و "شەریعەت" بخرێت، چونکە هەمیشە لەو دوانە مرۆڤانەتر و فراوانتر و مرۆڤخوازترە. واتە: یاساکانی دادپەروەری، ئینجا عورف، ئینجا فیقهی ئیسلامی. باشتر وایە بەم شێوەیە بێت.
ئێستە کە لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا داوا کراوە ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانی کوردستانی بێت؛ ئەمە یانی چی؟ یانی دەبێت ئیسلام لەپێش خودی یاسا و ئینجا عورف و ئینجا یاساکانی دادپەروەریەوە بێت! کە ئەمە بەلای کەمەوە؛ ناڕاستە و وا نیە: هەمیشە هەر خودی یاسا سەرچاوەی یەکەم و سەرەکیە، دوای ئەوە سەرچاوە لاوەکیەکان دێن، ئەوانیش هەمیشە لە یاسادانانی عێراقی و کوردستانیدا عورف پێش شەریعەت بوە، و شەریعەت دوای عورف هاتوە. واتە هەر بە واقیعی ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان نیە. ئیتر ڕستەی "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانن" چۆن جێی دەبێتەوە؟! مەگەر بە هەڵوەشاندنەوەی هەمو یاسادانانی عێراقی و کوردستانی، و دامەزراندنەوەی لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی، و ئینجا ئیتر یاسای نوێ و عورف و یاساکانی دادپەروەری سەرچاوەی لاوەکی دەبن. ئەمەش یانی گۆڕینی عێراق! و کردنی بە دەوڵەتێکی ئایینی لە بابەتی سعودیە. کە لە سعودیە هەتا ئێستەش (یاسا) نیە، یاسایەکی نوێی دانراو نیە، و شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیە (کە ئەمە یانی سەرچاوەکانی یاسادانانی ئیسلامی، کە لەمانە قورئان و ئینجا سوننەت و ئینجا ئیجماع ـ بەم ڕێکخستنە ـ سەرچاوەی سەرەکین [ئیتر قورئان سەرچاوەی یەکەمە، و سوننەت و ئینجا ئیجماع سەرچاوەی تەواوکەر و ڕونکەرەوەن]، و ئینجا "قیاس" و ئینجا "مەصالیحی موڕسەلە" سەرچاوەی لاوەکین، ئەمەش یانی لە ڕێگەی ئیجتیهادی فیقهزانە موسوڵمانەکانەوە)، و ئینجا ئیتر یاسادانان سەرچاوەی لاوەکیی یەکەمە، کە بریتیە لەو یاسا و مەرسوم و فەرمانە شاهیانەی شای سعودیە دەریان دەکات، دوای ئەوەش عورف سەرچاوەی لاوەکیی یەکەمە. و ئیتر ئەگەر یاسا لە سعودیە بنوسرێتەوە (کە ئەو بڕیارە ساڵی ٢٠١٠ ڕاگەیەنرا)؛ نوسینەوەی هەمان شەریعەتی ئیسلامی دەبێت، چونکە یاسا سەرەکیەکان (سزادان، باری کەسێتی، ئابوری و مامەڵە بازرگانیەکان..) هەمان بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامین، دەمێنێتەوە هەندێک یاسای لاوەکی کە شای سعودیە بڕیاری تێدا دەدات و وەکو یاسا دەردەچێت، و لەگەڵ عورف بۆ هەندێک بابەتی لاوەکیتر. ئەمە بارودۆخی وڵاتێکە کە لەوێ بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکین.
بەکورتی: ئەگەر شەریعەت بنەمای سەرەکیی یاسادانان بێت؛ ئەمە یانی "یاسا" بونی نیە، بەڵکو "شەریعەت" بونی هەیە. چونکە کە شەریعەت بونی هەبو؛ مانای وایە پێویست بە یاسا و داڕشتنی یاسا ناکات. ئەوە فیقهی ئیسلامی حازرە، و ڕێبازێکی فیقهییش لە وڵاتدا باوە و پەیڕەو دەکرێت، لەگەڵ هەندێک "ئیجتیهاد" دا، ئیتر ئامادەیە بۆ جێبەجێ‌کردن. هەر بۆیە دەسەڵاتی یاسادانان لە وڵاتێکی وەکو سعودیە؛ هەر کۆمەڵێک مەلای فیقهزانی "موجتەهید" ن. بنەماکانی شەریعەتیش زۆربەی یاسا سەرەکیەکان دەگرنەوە و لە خۆ دەگرن، دەمێنێتەوە هەندێک بابەتی لاوەکی و بەتایبەتی ئیمتیازاتی دام‌ودەزگا و دامەزراوە حکومیەکان کە بە یاسای تایبەتی لەلایەن دەسەڵاتی یەکەمەوە دەردەچن.
ئەم بارودۆخەی لە وڵاتێکی وەکو سعودیە هەیە کە شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانە؛ زۆر دورە لە سروشت و مێژو و واقیعی یاسادانانی عێراقیەوە. یاسادانانی عێراقی هەر لە سەرەتاوە یاسایەکی نوێ و سەربەخۆ بوە، و وەکو سەرچاوەیەکی لاوەکی مامەڵەی لەگەڵ بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی کردوە و سودی بینیوە لە فیقهی ئیسلامی. وەکو پێشتریش ڕاڤەم کرد؛ یاسادانان، یاخود ـ بڵێین ـ یاسا، سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان (و دادوەری) ی عێراقیە، و شەریعەت یەکێکە لە سەرچاوە لاوەکیەکانی یاسادانان. ئەمەش تەنها ڕستەیەکی نوسراو و دروشمێک نیە، بەڵکو واقیعێکە هەمو یاسادانانی عێراقی و کوردستانیی ڕەنگڕێژ کردوە، بە شێوەیەک گۆڕینی ڕاستەقینەی ئەم ڕیزبەندیەی سەرچاوەکانی یاسادانان (وەکو ئەوەی شەریعەت بکرێتە سەرچاوەی سەرەکی)؛ یانی گۆڕینی هەمو سیستەمی یاسایی عێراقی/کوردستانی، و دەبێت سەرلەنوێ یاساکان بەپێی شەریعەت دابڕێژرێنەوە (و لە بەشەکانی پێشودا و لە سەرەتای ئەم بەشەشدا هەندێک نمونەمان هێنایەوە لەم یاسایانەی شەریعەتی ئیسلامی کە دەبنە بەدیل و جێگرەوەی یاسا عێراقی و کوردستانیەکان). ئینجا ئەو کاتە دەکرێت شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت، و ـ بۆ نمونە ـ یاسادانان و عورف سەرچاوەی لاوەکی بن.
و لە ڕاستییشدا کاتێک سەرەتا لە دەستوری عێراقدا بەو شێوەیە شەریعەت کراوە بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان، و ئینجا لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمیشدا نەزانانە لاسایی ئەمە کراوەتەوە؛ ئەمە دوای ئەوە بوە کە لە سەرەتای ماددەکەی دەستوری عێراقدا بڕیار دراوە کە "ئیسلام ئایینی ڕەسمیە". بۆیە ئەنجام و ئاکامێکی سروشتیە بۆ دەستوری عێراق (عێراقی حیزبە ئایینیە-مەهەبیە دیکتاتۆرەکان) کە دوای ئەوە بڕیار بدات شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت. بەڵام بۆ ڕەشنوسی دەستوری هەرێم کە وەکو نەیتوانیوە ڕەسمی‌بونی ئایینی ئیسلام لە هەرێمدا بچەسپێنێت (لەو ڕوەوە کە ئیسلام ئایینی هەمو هەرێم نیە و چەند ئایین و ئایینزایەکی تریش بونیان هەیە)؛ دەبوایە لەگەڵ لادانی ڕەسمی‌بونی ئایینی ئیسلامدا سەرەکی‌بونی شەریعەتیشی وەکو سەرچاوەی یاسادانان لابدایە. ئەگەر ئایینی ئیسلام تەنها ناسنامەی ئایینیی زۆرینەی دانیشتوانی هەرێم بێت و ئایینی ڕەسمی نەبێت؛ کەواتە ـ بە چاوپۆشین لە هەر شتێکی تریش ـ ناگونجێت شەریعەتی ئیسلام و یاسادانانی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکی بێت و یاسا سەرچاوەیەکی لاوەکی بێت!
بە داخەوە، هەمو لایەنێکی شارستانی و کولتوری، لە عەرەب و دەقی عەرەبیەوە وەردەگرین، و ئەویش بە خوێندنەوەی هەڵە و نەگونجاویشەوە.

داواکاریی ئیسلامیەکان

ئیسلامیەکان خۆیان، کە سورن لەسەر دروشمی "شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت"؛ بۆ خۆیان دەڵێن ئێمە دەستورێکمان دەوێت و داوای دەکەین و پەسەندی دەکەین کە "واقیعی" بێت و لەگەڵ واقیعی کۆمەڵگا و دەوڵەت بگونجێت. بەڵام دیارە نازانن کە ئەو دروشمەی سورن لەسەری و ئەو داواکاریە کە شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؛ تەواو نا-واقیعیە و لەگەڵ واقیعی یاسادانانی عێراقی و کوردستانیدا نەگونجاوە. هەر لە ئیسلامیەکان خۆیان دەپرسم: ئایا ئەو یاسایانەی لە عێراق و کوردستاندا کاریان پێ دەکرێت؛ شەریعەت سەرچاوەی سەرەکییانە؟ ئایا لەو یاسایانەدا لادان نیە لە بنەماکانی شەریعەت؟ خۆیشیان دەزانن کە لەو یاسایانەدا بە شێوەیەکی سەرەکی ڕەچاوی شەریعەتی ئیسلامی نەکراوە. ئەگەر ئیسلامیەکان پێیان وایە سەرەکی‌بونی بنەماکانی شەریعەت وەکو سەرچاوەی یاسادانان داوایەکی واقیعیە؛ نمونەیەکیان بۆ دەهێنمەوە، کە خۆیان زۆر جار وەکو نمونە دەیهێننەوە بۆ پێویستیی بونی فلتەر و پێوەری "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" لە یاساداناندا. ئەویش بابەتی حوکمی هاوڕەگەزبازیە، بەتایبەتی نێربازی. حوکمی ئەم کردەوە سێکسیە لە ئیسلامدا دەگاتە کوشتن (بە شێوەی جۆراوجۆر، بەپێی فەتوای جۆراوجۆر)، بەڵام ئێستە لە یاسای عێراقی و کوردستانیدا ئەو کردەوەیە هیچ سزایەکی نیە (تەنها لە حاڵەتی زۆرلێ‌کردن و "ئیغتیصاب"، و حاڵەتی بچوکیی والێ‌کراو ـ لە ١٨ ساڵ کەمتر بێت ـ، سزای لەسەرە، ئەگەرنا بۆ دو نێری تەمەندار و بە خواستی خۆیان؛ لە یاسادا هیچ سزایەکی نیە). جا بە ئیسلامیەکان دەڵێم: بەشداریی ئێوە لە دام‌ودەزگایەکدا کە ئەوە یاساکەی بێت؛ بۆ ئێوە وەکو ئیسلامی چ شانازییەکی تێدایە؟! ئینجا ئیتر بۆچی پێتان وایە داوایەکی واقیعیە شەریعەت ـ و حوکمە نەگۆڕەکانی ـ سەرچاوەی سەرەکی بێت؟ بۆچی پێتان وایە یاسا لەگەڵ شەریعەت ئەوەندە تەبایە بە ڕادەیەکی شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؟ ئەوەی کە ئێوە زۆر شانازیی پێوە دەکەن و بە پاساوێکی گرنگی بونی خۆتان و داواکاریە ئیسلامیەکانی خۆتانی دەزانن؛ نایاسایی‌بونی نێربازیە، ئەویش ئەوەتا لە یاسادا نایاسایی نیە (بەو واتایەی سزای لەسەر نیە)، و ئەمە واقیعەکەیە. هێشتا پێتان وایە داواکەتان زۆر واقیعیە؟!
ئینجا ئیتر ئایا داواکاریی "شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت" تەنها دروشمێکە و بۆ ڕازی‌کردنی ویژدانی ئایینیی ئیسلامیەکان و پیاوانی ئایینیە؟ یان ڕستەیەکە و لە دەستوردا دەیخەوێنن بۆ ئەوەی دوایی زیندوی بکەنەوە و وردە-وردە بە هەموارکردن و پرۆژەیاسا یاسای عێراقی و کوردستانی بگۆڕن بە یاسای ئیسلامی و بیگونجێنن لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامی؟ یان داواکارییەکی واقیعیی ئەوانە بۆ ئەوەی دوای چەسپاندنی لە دەستوردا ئیتر دەست بکەن بە گونجاندنی یاسا لەگەڵ شەریعەت و داڕشتنەوەی یاساکان لەسەر بنەمای شەریعەت؟
بە بڕوای من؛ داواکاریەکە هەمو ئەم لایەنانەی هەیە:
ـ هەم دروشمێکە لە ڕێگەیەوە ئیسلامیەکان خۆیان و جەماوەریان دڵنیا دەکەنەوە کە پێگەی ئیسلام لە دەستوردا پارێزراوە و ئاییندەی ئیسلام دامەزراو و ڕونە (بەبێ ئەوەی بەڕونی بزانرێت لە لایەنی عەمەلیەوە ئەمە چۆن دەبێت.. چونکە لێرەدا بابەتەکە بابەتێکی دەرونیە و تەنها بۆ دڵنیایی و دڵنیاکردنەوە و ڕەزامەندییەکی دەرونی و "ئیمانی" ـە).
ـ و هەم داوێکە لە دەستوردا دەینێنەوە، بۆ ئەوەی لە داهاتویەکدا کە ـ هیوایان وایە ـ زۆرینەیەکی پارلەمانییان هەبێت بتوانن وردە-وردە یاسای کوردستانی لەگەڵ بنەماکانی شەریعەت بگونجێنن، و ئەو کاتە مادەم "بنەماکانی شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بن"؛ ئیتر نەخشەکەیان لە دەستوردا دابین کراوە. تا لە کۆتاییدا بتوانن شەریعەت بە واقیعی بکەن بە سەرچاوەی سەرەکی، مەرج نیە بە مۆدێلە سعودیەکە بێت، بەڵکو بە مۆدێلێکی بەڕواڵەت نوێ و هاوچەرخ.
ـ و هەم بۆ هەندێک بابەت داواکارییەکی واقیعی و کردەیی ئیسلامیەکانە، کە لە داهاتویەکی نزیکدا بتوانن دەست بکەن بە گونجاندنی هەندێک یاسا لەگەڵ بنەماکانی شەریعەت. و لە ڕاستیدا زۆر جار ئیسلامیەکان، لە ڕێگەی نوێنەرەکانیانەوە لە پارلەمان، هەوڵیان داوە پرۆژەیاسای وا بخەنە ڕو و هەوڵ بدەن بۆ پەسەندکردنی کە مۆرکی ئایینیی ڕونیان پێوە بوە و یاسای ئایینی بون و ویستویانە بیچەسپێنن.
لێرەوە ڕونە ئەم داواکاریە چەندە بۆ ئیسلامیەکان گرنگە، و چەندیش بێ‌ئاگاییە لایەنە نا-ئیسلامیەکان بەشدار بن لەم داواکاریەدا و هەمان دروشم بەرز بکەنەوە.

ئیسلام وەکو "تاکە سەرچاوە" ی یاسادانان!!؟

لە بەشی پێشو ڕونمان کردەوە کە ئەوەی دەستوری عێراق و ـ بەدوایدا ـ ڕەشنوسی دەستوری هەرێم داوایان کردوە کە ئیسلام (یاخود بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی) سەرچاوەی سەرەکی "مصدر أساس" ی یاسادانان بێت؛ وەکو هەڵەیەکی یاسایی وایە ونەگونجاوە لەگەڵ یاسای عێراقی و واقیعی یاسادانانی عێراقی.. چونکە خوێندکارێکی سادەی یاسایش دەزانێت کە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانی عێراقی خودی یاسا "تشریع" ـە، و ئیتر (عورف) و (بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی) و (ڕێساکانی دادپەروەری) ـ بەم ڕێک‌خستن "ترتیب" ـە ـ سەرچاوە لاوەکیەکانی یاسادانانن. بۆ ئەم بنەمایانەی شەریعەتی ئیسلامییش دو مەرجی هەیە: یەکەمیان ئەمەیە کە ئەو یاسا و بنەما (و ڕێباز و فەتوا) یانەی شەریعەت هەڵ‌دەبژێررێن کە زیاتر لەگەڵ دەقی یاسا عێراقیەکاندا دەگونجێن و لەگەڵیان هەماهەنگن. دوەم مەرجیش ئەمەیە: دەبێت ئەو سودبینینە لە فیقهی ئیسلامی بەبێ خۆبەستنەوە بێت بە ڕێبازێکی فیقهیی دیاریکراوی ئیسلامەوە (کە ئەمەیان مەرجێکی سەرەکیە بۆ هەر هەوڵێکی بەیاساکردن "تقنین" ی شەریعەت و فیقهی ئیسلامی خۆیشی). ئەوەشمان لە یاد نەچێت کە (عورف) سەرچاوەیەکی لەپێشترە لە یاسادانانی عێراقیدا لە چاو شەریعەت، یانی لە حاڵەتی نەبونی دەقێکی یاسایی عێراقیدا (کە بە دەق یان مەفهوم حوکمی کار و مامەڵەیەکی تێدا ببینرێتەوە)؛ ئینجا دادوەر پەنا دەبات بۆ عورف، ئەگەر عورفێکی وایش نەبو کە مەرجەکانی بونی بە "عورف" ی تێدا بێت و بۆ ڕونکردنەوەی باری یاسایی ئەو کار و مامەڵەیە سودی لێ ببینرێت؛ ئینجا پەنا دەبرێت بۆ بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی، ئەویش لەگەڵ ئەو دو مەرجەدا کە پێشتر باسم کردن.
ئەمانە هەمویان لە دەقی "یاسای مەدەنی" (القانون المدني) ی عێراقیی ژمارە (٤١) ی ساڵی (١٩٥١) دا چەسپێنراون (خاڵی ١ و ٢ ی ماددەی ١)، و هەتا ئێستەش لە عێراق و هەرێمدا بەم شێوەیە لە یاسا و دادگاکاندا کار بەڕێوە دەچێت. و بەشێکن لەو زانیاریە بنەڕەتیانەی کە هەر خوێندکارێکی یاسا (هەتا لە ئامادەییش!) دەبێت بیانزانێت. بە شێوەیەک ئەگەر خوێندکارێک لە ژماردنی چوار سەرچاوە ڕەسمیەکەی یاساداناندا لەبریی (دەقەکانی یاسادانان، ئینجا عورف، ئینجا بنەماکانی شەریعەت، ئینجا ڕێساکانی دادپەروەری) هەڵە بکات و لە تاقیکردنەوەدا ـ بۆ نمونە ـ بنوسێت (بنەماکانی شەریعەت، ئینجا دەقەکانی یاسادانان، ئینجا عورف...)؛ ئەوە لە وانەی یاسادا دەکەوێت!
ئەی چۆن ئەوانەی دەستوری عێراقیان داڕشتوە بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامییان بە سەرچاوەی سەرەکی داناوە؟ چۆن هەڵەیەکیان کردوە کە خوێندکارێکی ئامادەیی وانەی یاسایش نابێت بیکات؟! وەڵام: بە چاولێکەریی دەستوری دەوڵەتە ئیسلامیەکان، بۆ نمونە: دەستوری میصر (دەرچوی ساڵی ١٩٧١ و هەموارکراوی ساڵی ١٩٨٠)، کە ماددەی ٢ ی دەڵێت: "ئیسلام دینی دەوڵەتە، و بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانن"، و دەستوری قەتەر (دەرچوی ساڵی ١٩٧٢) کە دەڵێت: "قەتەر دەوڵەتێکی عەرەبیی سەربەخۆی خاوەن سەروەریە، دینەکەی ئیسلامە، و شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوە سەرەکیەکەی یاساکەیەتی"، و دەستوری کوەیت (دەرچوی ساڵی ١٩٦٢) لە ماددەی ٢ ـیدا دەڵێت: "دینی دەوڵەت ئیسلامە، و شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە". دەستوری سوریا (دەرچوی ساڵی ١٩٧٣) کە دەڵێت: "دینی سەرۆکی کۆمار ئیسلامە، و فیقهی ئیسلامی سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە". و دەستوری "ئیمارات" ی عەرەبیی یەکگرتو (دەرچوی ساڵی ١٩٧١) کە ماددەی ٧ ی دەڵێت: "ئیسلام ئایینی ڕەسمیی یەکگرتنەکەیە، و شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە تێیدا". و دەستوری بەحرەین (دەرچوی ساڵی ١٩٧٣) کە ماددەی ٢ ی دەڵێت: "دینی دەوڵەت ئیسلامە، و شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە". لە عێراقی نوێ(!) یشدا کە کۆمەڵێک حیزب و تەوژمی ئایینی-مەزهەبی زاڵ بون بەسەریدا؛ عەقڵیەتی داڕێژەری دەستور چوەتەوە سەر ئەو دەوڵەتە ئیسلامیانە و چاویان لە دەستوری ئەو دەوڵەتە ئیسلامیانە کردوە (کە خۆی دەبوایە چاویان لە دەستور و یاسای ئەو دەوڵەتانە بکردایە کە لە یاساداناندا نزیکن لە یاسادانانی عێراقیەوە)، و ئەمە شتێکی چاوەڕوانکراو بو لە سایەی هەژمونی ئەو حیزب و تەوژمە ئایینیانەوە بەسەر هەمو چارەنوس و ئاییندەی عێراقەوە. هەتا ئەگەر یاسادانانی عێراقی لە واقعیدا وەکو یاسای ئەو دەوڵەتە ئیسلامیانە لەسەر بنەمای شەریعەت بوایە و بە کردەیی یاسا هەمان شەریعەتی ئیسلامی بوایە؛ ئەو کاتە دەگونجا بوترێت شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکیە، بەڵام چۆن ماددەیەک لە دەستوری دەوڵەتانێکی ئیسلامی دەخوازرێت بۆ وەصفی یاسای عێراقی لە کاتێکدا جیاوازە لە یاسای ئەو وڵاتانە و لە بنەڕەتدا ئەوەندە پابەندی شەریعەت نیە و لە دادوەرییشدا وەکو سەرچاوەی لاوەکی مامەڵە لەگەڵ شەریعەت دەکرێت؟! هەتا ئەگەر گریمان یاسایەک ڕێک بەپێی شەریعەت دابڕێژرێت؛ هێشتا ئەم یاسایە (کە بێ گومان هەڵ‌بژاردنی ڕێبازێک یان چەند ڕێبازێکی دیاریکراوە لە فیقهی ئیسلامیدا) سەرچاوەی سەرەکی دەبێت و ناونیشانە پان‌وپۆڕ و ناڕونەکە (شەریعەتی ئیسلامی) دەبێتەوە بە سەرچاوەی لاوەکی کە لە کاتی نەبونی دەقی یاساییدا پەنای بۆ دەبرێتەوە.
ئەی ئەو کەسانەی کە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمیان داڕشتوە چۆن ئەو هەڵەیەیان کردوە و بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامییان کردوە بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان و خودی یاسایان کردوە بە سەرچاوەیەکی لاوەکی؟! وەڵام: بە لاساییکردنەوەی دەقی دەستوری عێراق! بەبێ ئەوەی هیچ ناچار بن بەو دەقەوە پابەند بن. تۆ بڵێیت هەر نەیانزانیبێت کە ئەوە پێچەوانەی "یاسای مەدەنیی عێراقی" و هەمو واقیع و مێژوی یاسادانانی عێراقی/کوردستانیە؟! تۆ بڵێیت ئەمانە لەوە نەگەیشتبن کە لەژێر سایەی ئەو دروشمەدا ئیتر دادوەرانی دادگاکان یەکەم سەرپشکی و "ئیختیار"یان گەڕان دەبێت بە دوای حوکمی هەر کار و مامەڵەیەکدا لە دەق و بنەماکانی شەریعەتدا، ئینجا کە لە شەریعەتدا هیچی لەسەر نەبو؛ ئینجا بۆیان هەیە سود ببینن لە یاسایەکی دانراو "وضعي" ی دەرچو یان عورفێک؟!! یانی هەر بەڕاستی بڵێیت لەوە نەگەیشتبن کە کاریگەریی واقیعی و کردەیی دروشمی "سەرەکیبونی بنەماکانی شەریعەت وەکو سەرچاوەی یاسادانان" لەسەر ڕەوت و کاری یاسادانان و دادوەری چی دەبێت؟! ئەگەر نەیانزانیبێت و هەر ئاوا تێیان‌پەڕاندبێت؛ ئەوە کێشەیەکی گەورەیە (و مانای وایە لە ئاستی کارەکەدا نەبون)، ئەگەریش زانیبێتیان و ویستبێتیان بەو شێوەیە بێت؛ ئەوە کێشەیەکی گەورەترە.
جا ئەمانە لە بەشی پێشودا تیشکمان خستنە سەر. بەڵام لێرەدا ئاماژە بە هەندێک لێدوانی هەندێک لە ئیسلامیەکان دەدەم، کە لەوە زیاتریش داوا دەکەن. زۆر جار مرۆڤ ئامانجێکی دیاریکراوی هەیە و داواکارییەکەی تا ڕادەیەکی دیاریکراوە، بەڵام بۆ ئەوەی ئامانجەکە و داواکاریەکەی پارێزراو و مسۆگەر بێت؛ زیاتر دەڵێت و زیاتر داوا دەکات (وەکو ئەو شۆفێری تاکسیەی داوای زۆرتر دەکات بۆ ئەوەی کرێ "هەق"ـەکەی خۆی مسۆگەر بێت! یان ئەو سیاسیەی داواکاریی زۆرتر دەخاتە بەردەست لایەنی ڕکابەر بۆ ئەوەی داواکاریە بنەڕەتیەکەی و دەسکەوتە بنەڕەتیەکەی خۆی مسۆگەر بێت!). جا هەر لەم بابەتە؛ ئیسلامیەکان جاروبار دەدەن بە گوێی خەڵکدا کە: "ئێمە خۆمان دەمانەوێت شەریعەتی ئیسلامی "تاکە سەرچاوە" ("المصدر الوحید") ی یاسادانان بێت! بەڵام ـ وەکو بڵێن ـ قەیدێ ناکات با تەنها "سەرچاوەی سەرەکی" بێت! [ئەمە ـ بۆ نمونە ـ لێدوانی (دانا دارا حسێن) بو، کە یاساناسیشە و ئەندامی لیژنەی دەستوریشە وەکو نوێنەری کۆمەڵی ئیسلامی]، وەکو جۆرە "سازان" ێک! و گوایە ئەوان سورن لەسەر ئەوەی یاسا و دەستورێکی مەدەنی بێت و گوایە ئامانجیان دەوڵەتێکی ئایینی نیە! و ئیتر کابرای "عەلمانی" قەرزار دەکەنەوە و وای حاڵی دەکەن کە ئەوان "تەنازول"ـێکیان پێشکەش کردوە کە هەلێکە و دەبێت بقۆزرێتەوە و "نرخیشی بزانرێت"! لە کاتێکدا داواکاریی واقیعی و ڕاستەقینەی ئیسلامیەکان هەر ئەوەیە کە شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادادان بێت، و هەمو مرۆڤێکی ژیر دەزانێت تەنها ئەمە داواکاریە واقیعیەکەیە بۆ لایەنە ئیسلامیەکان، چونکە هیچ کاتێک و لە هیچ یاسایەکدا یەک سەرچاوە ناتوانێت ببێتە تاکە سەرچاوە، بەتایبەتی بۆ سەرچاوەیەکی وەکو شەریعەتی ئیسلامی کە ناتوانێت هەمو لایەنی ژیانی هاوچەرخ بگرێتەوە.. لە یاسادانانی عێراقی خۆیشیدا ـ کە چەندە گشتگیرتر و وردتریشە لە شەریعەتی ئیسلامی ـ وتراوە: ئەگەر دەقی یاسایی نەبو؛ ئیتر کار بە عورف دەکرێت، و ئەگەر ئەمەش نەبو؛ ئیتر کار بە بنەمایەکی شەریعەتی ئیسلامی دەکرێت.. ئەمەش ڕونە کە مانای وایە هیچ سەرچاوەیەکی یاسادانان ناتوانێت گشتگیر بێت و "حوکم" ی هەمو شتێکی تێدا بێت، و هەر بۆیە هیچ سەرچاوەیەکیش ناتوانێت تاکە سەرچاوە بێت.. بۆ هیچ کاتێک دەوڵەتە ئیسلامیەکان توانیویانە تەنها بە شەریعەت دەوڵەت و کۆمەڵگا بەڕێوە ببەن؟! یان بۆ گەلێک بابەت ناچار بون بە ناوی دەسەڵات و کاربەدەست "ولي الأمر" و "سلطان" ـەوە یاسا دەربکەن!؟ هەتا ئەگەر گریمان دادگایەکی شەرعییش دامەزرێت؛ دەتوانێت بۆ هەمو ماف و ئەرک و کێشە و کار و مامەڵەکان لە شەریعەت یاسا دەربهێنێت؟ دەوڵەتێکی ئیسلامیی وەکو سعودیە کە یاساکەی هەر هەمان شەریعەتی ئیسلامیە؛ توانیویەتی شەریعەت بکاتە "تاکە سەرچاوە" و هەر بە بنەماکانی شەریعەت وڵات بەڕێوە ببات؟ یان پەیتا-پەیتا شای سعودیە وەکو فەرمانی شاهی یاسا دەردەکات و دوای ئەوەش سود لە عورف دەبینرێت!؟ ئەوەتا لە سعودیەش شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیە ـ نەک تاکە سەرچاوە ـ و یاسا دەرچوەکان و عورف ـ بەم ڕێک‌خستنە ـ سەرچاوە لاوەکیەکانن.. یانی بەڕاستی ئیسلامیەکانی کوردستان و نوێنەرەکانیان لە پارلەمان و لیژنەی دەستور بە ئەندازەی ئەو دەوڵەتە ئیسلامیە خێڵەکیە بنەماڵەییەی سعودیەش عەقڵی یاسادانانیان نیە؟! ئەگەر وا بێت؛ ئەمە "خەلەل" ـێکی گەورەیە، ئەگەر وایش نەبێت و داواکاریی "تاکە سەرچاوە" تەنها شەڕی "سەرچاوەی سەرەکی" بێت؛ ئەمەش هێشتا چەواشەکاری و بەهەڵەدابردنی خەڵکە.

یاسایەک بۆ جیاکاری و تائیفە ئایینیەکان
و نا-یەکسانی هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا

کێشەیەکی تر لە کێشەکانی پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان، ئەمەیە کە لە بەشی سێیەمدا (مافە نەتەوەیی و ئایینیەکانی پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی هەرێمی کوردستان/عێراق) ـدا، ماددەی (٣٠)، هەیە، کە خاڵی (یەکەم) ی دەڵێت: "نابێت حوکمەکانی باری کەسێتیی پەیڕەوانی ئایینێک لەسەر پەیڕەوانی ئایینێکی دیکەدا بسەپێندرێن" [بەم شێوەیە کە لە لایەنی زمانییشەوە داڕشتنەکەی کێشەی تێدایە!]، و خاڵی (دوەم) ـیشی دەڵێت: "پەیڕەوانی ئایین و ئایینزاکانی ناموسوڵمان وەک مەسیحی و ئێزدیەکان وھیدیکە، بۆیان ھەیە ئەنجوومەنی ئایینی خۆیان دابمەزرێنن و پەیڕەوی لە حوکمەکانی تایبەت بە باری کەسێتیان بکەن کە بە یاسا دیار دەکرێن، و دادگای ماددە کەسیەکانیش لێیان دەڕوانێت، و حوکمەکانی ئەم یاسایانەی پێوەندییان بە ماددە کەسییەکانی ئەوانەوە ھەیە، ھەتا بە یاسایەک ھەمواردەکرێن، یان ھەڵدەوەشێنرێنەوە، کاریان پێ دەکرێت". وەکو زۆربەی هەرەزۆری ماددەکانی تریش؛ ئەم ماددەیەش لە ماددەیەکی هاوشێوەی دەقی دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە، کە لە بەشی دوەم (ئازادیەکان) ـدا ماددەی (٤١) ـە، کە دەڵێت: "العراقيون أحرارٌ في الالتزام بأحوالهم الشخصية، حسب دياناتهم أو مذاهبهم أو معتقداتهم أو اختياراتهم، ويُنَظَّم ذلك بقانونٍ".
بەگشتی؛ ئەم یاسایە ڕەوایەتی‌دانە بە یاسای جیاواز بۆ پێکهاتە و تائیفە ئایینیەکان، و بنچینەیەک دادەنێت بۆ جیاکاری و یەکسان‌نەبونی هاوڵاتیان لە بەرامبەر یاسادا. هەر وەکو یاسای دەوڵەتە ئایینیەکان کە شوێنکەوتوانی هەر ئایینێک بەپێی یاسای ئایینەکەی خۆیان مامەڵەیان ڕێک دەخرا. و ئەمە دەوڵەتی عوسمانی بیر دەخاتەوە کە تێیدا یاسای کەمینەکان جیا بو کە کار بە سیستەمێکی دادوەری دەکرا کە پێی دەوترا "ملت" |میللەت|، یان پێی دەوترێت "نیزامی میلەلی" (النظام المِلَليّ)، ئەمەش واتە شوانکەوتوانی هەمو ئایین "ملة" ـەکان دادگای ئایینی و مەزهەبیی سەربەخۆی خۆیان هەبو..
ڕەنگە ئەم ماددەیە چارەسەرێک دابنێت بۆ ئەو حاڵەتەی کە یاسای عێراقیی باری کەسێتی لە بنەڕەتدا ڕەچاوی شەریعەتی ئیسلامیی تێدا کراوە و بۆ ژیانی مرۆڤی موسوڵمان بیری لێ کراوەتەوە، و بەم شێوەیە تەواو گونجاو نیە بۆ ژیان و باری کەسێتیی ئەو هاوڵاتیانەی سەر بە ئایینی تر یان ڕێبازی ئیسلامیی جیاوازن لە ڕێبازی زۆرینە. بۆیە ڕەنگە بتوانین بڵێین ئەم ماددەیە وەکو ڕێگەچارەیەکی کاتی و ناچاری پەنای بۆ براوە. بەڵام ئێمە دەزانین پاڵنەر و ڕەگ‌وڕیشەی ڕاستەقینەی ئەم ماددەیە لە دەستوری عێراقدا چیە: ئامانجەکە ـ وا دەردەکەوێت ـ کردنەوەی دەروازە بوە بۆ جیاکردنەوەی دادگا شەرعیەکان لەسەر بنەمای ڕێبازە ئیسلامیەکان، بۆ ئەوەی وەکو چۆن ڕژێمی (ئەوقاف) و بەڕێوەبردنەکانی ئەوقافیان دابەش کردوە و ئیتر "دیوانی وەقفی سوننی" و هی " دیوانی وەقفی شیعی" هەن؛ بە هەمان شێوە بتوانن بۆ یاساکانی باری کەسێتی ـ کە زۆر پەیوەستە بە ژیانی تاکەکانەوە و تێکەڵاوی و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانیانەوە ـ دادگای شەرعیی شیعەیی و سوننەیی جیا بکەنەوە.. کە هەر وایش بو، ئەوە بو هەر لەسەر ئەم بنەمایەوە لە عێراقدا شیعەکان پرۆژە یاسای جیاوازیان بۆ خۆیان داڕشت، بەتایبەتی لە بواری یاسای باری کەسێتیدا. ئەمەش سیاسەتێکی ئەو بارستە سیاسی-مەزهەبیانەیە بۆ جیاکردنەوە و دابەشکردنی خەڵکەکانیان و وابەستەکردنیان بە دەسەڵاتی دادوەریی مەزهەبیی خۆیانەوە. ئیتر هەمو شتێک لە عێراقدا بەرەو ئەم دابەش‌بون و شەڕوشۆر و سەنگەرگیریە مەزهەبیە دەچێت، و بێ گومان ئەمەش لە داڕشتنی دەستوردا کاریگەری و دەرکەوتنی هەبوە. دوایی لە داڕشتنی ڕەشنوسی دەستوری هەرێمیشدا لاسایی ئەم پاڵنەرە مەزهەبیە کراوەتەوە!
لە ڕاستیدا بونی ئەم جیاکردنەوەیەی یاسا و دادگا لەسەر بنەمای ئایینی و مەزهەبی؛ تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ خودی دەستور (یەکسانیی هاوڵاتیان بەرامبەر یاسا) و لەگەڵ بنەماکانی دیمۆکراسی، و لەگەڵ بنەماکانی یاسای نوێ خۆیشی کە بنەمایەکی سەرەکیی بریتیە لەوەی بەسەر هەمو هاوڵاتیاندا جێبەجێ دەبێت. ئەمە تەنها لە حاڵەتی بونی ویلایەت و هەرێمی جیاوازدا ڕێگەی پێ دەدرێت، بۆ نمونە: دەکرێت یاساکانی هەرێم جیاواز بێت لە یاساکانی بەشەکانی تری عێراق، بەڵام یەک هەرێمی وەکو کوردستان یاسا و دادگای جیاوازی تێدا هەبێت لەسەر بنەمای جیاوازیی ئایین و ڕێبازی ئایینی؛ ئەمە هەڵوەشاندنەوەی بنەما سەرەکیەکانی یاسا خۆیەتی.
لە ڕاستیدا ئەم ماف‌پێدانە با ئایینەکان و ڕێبازە ئایینیەکان دەبێت لە دەرەوەی یاسا و دادگا بێت، یانی دەکرێت ئایین و ئایینزا جیاوازەکان "ئەنجومەنی ئایینی" ی خۆیان هەبێت کە بایەخ بدات بە کێشە و داواکاری و بەڕێوەبردنی شوێنکەوتوانی خۆیان (کە ئەمە بەتایبەتی بۆ کەمینەکان پێویستریشە)، بەڵام ئەم ئەنجومەنە دەبێت پێش یاسا نەکەوێت و خۆیشی جێی یاسا نەگرێتەوە و نەبێتە دروستبونی یاسای جیاواز. و ئەگەریش هەندێک لە یاساکانی باری کەسێتی لەگەڵ یاسای ئایینیی کەمینە ئایینیەکان ناکۆک بن؛ ئەمە دیارە لەبەر ئەوەیە لە بنەڕەتدا لە یاساداناندا ڕەچاوی ئایینێک کراوە، کە ئەمە دەکرێت بەشێکی لە ڕێگەی هەموارکردنەوە چارە بکرێت، و بەشێکیشی دەبێت کەمینە ئایینیەکانیش خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن، ئەگەر بابەتەکە تەنها جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و ستەم و ماف‌خواردنێکی لێ نابێتەوە، چونکە لە ڕاستیدا مەرج نیە یاسا لەگەڵ یاسای ئایینێک بەتەواوی بگونجێت چ جای ئەوەی لەگەڵ یاساگەلی ئایینە جیاوازەکان بگونجێت. بۆیە دیسان پێویست ناکات لە دەستوردا ماددەیەک بچەسپێنرێت کە سەربکێشێت بۆ فرەیی یاسا و جیاکردنەوەی دادگا و دروستکردنی دادگای ئایینی و مەزهەبی. دەبێت یاسا لەو جیاوازی و دابەشبونانە بانتر و زاڵتر بێت.
لێرەدا کۆتایی بەم باسە دەهێنم، و لێرەوە بە خوێنەرانیشی ڕادەگەیەنم کە بابەتەکە بە ئەڵقەکانیەوە هەموی دەبێتە کتێبێک بە هەمان ناو "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان"، لەگەڵ پاشکۆیەک کە لیستێک دەبێت لە (حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام لە بواری "فیقهی موعامەلات" ـدا)، بۆ ئەوەی خەڵک بەگشتی بزانن حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام سەبارەت بە یاسادانان چی و چی دەگرێتەوە، و بزانن دەنگ بۆ چی دەدەن.