دەستوری عەلمانی و دەستوری ئیسلامی ـ دەستوری عەلمانی چیە؟

دەستوری عەلمانی و دەستوری ئیسلامی

دەستوری عەلمانی چیە؟

سه‌روه‌ر پێنجوێنی

هەرچەند شەقامی کوردستانی ئێستە زیاتر سەرقاڵی قەیرانی سەرۆکایەتیی هەرێمە، کە بە ئەنجامێک کۆتایی هات کە نە "سازان" ـە و نە "نەسازان"! و لەم بارودۆخەدا کێشەی دەستور و پێگەی ئایین لە دەستوردا لە بیر دەچێتەوە، و ڕەنگە هەندێک لە خوێنەرانیش بڵێن کەی ئێستە کاتی درێژەدان بەم باس‌وخواسەیە کە کێشە و مژاری گەرمتر هەیە.. بەڵام ئەمەش یەکێکە لە کێشەکانی ڕۆشنبیریی کوردی، کە پێشوەخت و بەشێنەیی توێژینەوە و وردەکاری لەسەر کێشە و مەسەلەکان ناکرێت، و لە بیر دەچنەوە هەتا کاتیان دێت، ئینجا ئیتر هەڵوێست و دەست‌وبردی بێ بەرنامە و بێ بیرکردنەوە کێشەکە بەڕێوە دەبات. هەر وەکو ئەو کێشەیەی هەمو ساڵێک بەرۆکی ڕۆشنبیریی کوردی دەگرێت: بنچینە و واتا و فەلسەفەی جەژنی نەورۆز! لە بیر دەچێتەوە، هەتا ساڵ دەگەڕێتەوە و نەورۆز دێتەوە، ئینجا بە کۆمەڵێک قسە و لێکدانەوەی سەرپێیی بەڕێ دەکرێت و کێشەکە وەکو خۆی دەمێنێتەوە!
لەم وتارەدا هەوڵ دەدەم کێشەکانی داواکاریە "عەلمانی" و "ئیسلامی"ـەکان سەبارەت بە دەستوری کوردستان، و مامەڵە لەگەڵ ئایین لەم دەستورەدا، دەستنیشان بکەم، و چارەسەریان بۆ پێشنیار بکەم، لەژێر ڕۆشنایی پێناسەی "دەستوری عەلمانی" ـدا.

داواکاریی بەرە عەلمانیەکە

ناوەندی سێکولار لە کوردستان
و هەندێک ڕێکخراوی تر

ـ (ناوەندی سێکولار لە کوردستان)، سەنتەرێکە بۆ بانگەشەی فیکری عەلمانیەت لە کوردستاندا، لەم دواییانەدا دامەزراوە، و لە کێشمەکێشە عەلمانی-ئیسلامیەکەی سەر دەستور ئامادەییەکی بەرچاوی هەبو. بۆ ئەم مەبەستەش زیاتر پشتیان بەستوە بە شێوازی چالاکی‌وانی و کەمپەین و کۆکردنەوەی واژۆ بۆ داواکاریی "دەستوری عەلمانی"، سەرباری هەندێک کۆڕ و سێمینار. ئەندامانی سەرەکیی بۆردی ئەم سەنتەرە لە فیکردا و ـ بۆ هەندێکیان ـ لە کاری حیزبیدا سەر بە تەوژمی چەپن، و ئەمەش سێبەری خۆیی داوە بەسەر کۆی بیرکردنەوەی ناوەندەکە و ـ زیاتریش ـ وەرگرتن و پۆلێن‌کردنی ناوەندەکە و داواکاریەکەیان لەلایەن دژەکانەوە کە ئیسلامیەکانن، سەرجەمی ئەم باکگراوندە کارێکی کرد ئیسلامیەکان بتوانن بەئاسانی ئەو ناوەندە و داواکاریە عەلمانیەکەیان بە "عەلمانیەتی توندڕەو" ناو ببەن، لەو ڕوانگەیەوە کە ئایدیۆلۆجیایەک لە بیرکردنەوەی ئەو ناوەندەدا هەیە کە دژە-دینە نەک تەنها عەلمانی، و بە هەمو ئامادەبونێکی ئایین قەڵسە نەک تەنها هەوڵ بدات بۆ جیاکردنەوەی لە دەوڵەت. بێ گومان ئیسلامیەکان لە کێشمەکێشەکانیاندا و بۆ ئامانجەکانی خۆیان هەمو بیانویەک دەگرن و بیانو لە هەمو شتێک دەگرن، و لەنێو خۆیشیاندا ئەوەندە کۆک و تەبا نین چ جای ئەوەی بگات بە دەرەوەی خۆیان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕاستییەک لەو پۆلێن‌کردنەدا هەیە، لە "نامە" و ڕاگەیانراو و داواکاریی ئەو ناوەندەدا هەست دەکرێت لە باکگراوندێکی ئایدیۆلۆجیایی تایبەتەوە مامەڵە لەگەڵ بابەتی ئایین دەکرێت، و ئەمەش ڕەنگدانەوەی لە شێوگ و دیمەنی "داواکاریی عەلمانی" ی ئەو ناوەندەدا هەبو، بە شێوەیەک داواکاریەکە بە شێوەیەکی سەرەکی لە "لابردنی ماددەی ٦" (و ٣٠) ـدا بەرجەستە ببو [ئەمە لە دو ڕاگەیانراویاندا هاتوە: "نامەیەکی کراوە بۆ لیژنەی نوسینەوەی دەستوور لە هەرێمی کوردستان" کە داوای "هەموارکردنەوەی مادەی ٦ و ڕەشنوسی دەستور و گۆڕینی بە دەستورێکی سێکولار" دەکات، و "نامەی بۆردی دامەزرێنەری ناوەندی سێکولار لە کوردستان" کە داوا دەکات: "دەبێت ئەم ماددەیەی ٦ی دەستور لە دەستوری هەمیشەیی هەرێم لاببرێت‌"]، و ئەم جۆرە تێز و داواکاریەش لە لایەکەوە ئەوەی لێ دەخوێنرێتەوە کە ئایدیۆلۆجیایەک لە کاردایە کە بە هەمو ئامادەییەکی ئایین قەڵسە، ئەگەر باسی ئەوەش بێت کە ئایینێکی وەکو ئیسلام "ناسنامەی ئایینیی زۆرینەی دانیشتوانی هەرێم" ـە [کە ئەمە خۆی لە واقیعدا فاکتێکە و شتێک نیە دەقی ڕەشنوسی دەستور بیسەپێنێت]، و لە لایەکی تریشەوە ـ وەکو دواتر [لە بەشی دوەمدا] ڕونی دەکەینەوە ـ سادەیی تێگەیشتن لە "دەستوری عەلمانیەت" پێشان دەدات، کاتێک وا دەزانرێت ئەو دەستورە دەستورێکی عەلمانیە کە باسی ئایین نەکات و بێدەنگەی لێ بکات! ئەمەش نیشانەی ئەوەیە هەنگاوەکە هەنگاوێکی دیراسەکراو نیە و پشتی نەبەستوە بە لێکۆڵینەوە و تیۆریسازی، بەڵکو زیاتر لە چالاکی‌وانی و داواکارییەکی مەدەنی (و ـ ڕەنگە بڵێم ـ ئایدیۆلۆجیایی) ـەوە نزیکە، و هەر بە ئەندازەی ئەمەش کاریگەریی دەبێت.
ئەم حاڵەتە، لە کەمپەینی هاوبەشی کۆمەڵێک ڕێکخراو و سەنتەری تریشدا سەرنج دەدرێت کە تایبەتن بە مافی ژنان و باری کۆمەڵایەتیی ژنان (لەوانە: "ڕێکخراوی ژنانی کورد و خۆرھەڵاتی ناوەڕاست لە بریتانیا" و "سەنتەری ژنانی کورد لە شاری کۆڵن" و "گروپی ژیان"، و هەندێکی تر)، و بە ئامانجی ئەوەی دەستوری هەرێم بەشدار نەبێت لە چەسپاندنی بارودۆخی خراپی ژن لە یاساکاندا و لە یاسا نەنوسراوەکانی کۆمەڵگادا، نامەیەک ئاڕاستە دەکەن بە ناونیشانی "بۆ لێژنەی نووسینەوەی دەستووری ھەرێمی کوردستان". دیسان داواکاریی سەرەکیی ئەمانیش ئەمە بو کە "پێویستە کە مادەی ٦ و مادەی ٣٠ لەو رەشنووسی دەستوورەی بەردەست ئێوە بە تەواوی لاببرێت". بەڵام هێشتا باشتر بو کە دو داواکاریی تریشی لە خۆ گرتبو: "پێویستە دەستور مادەیەکی تایبەتی یەکسانی ھەمەلایەنەی ژن و پیاو ڕاگەیەنێت لە پاڵ پاراستنی مافی ھاوڵاتیبوونی یەکسان و ئازادی رادەربڕین و ئازادیی تاکەکەسی"، و "پێویستە دەستور پاراستنی ژنان و منداڵان لە دەست توندوتیژی و دەستدرێژی و ھەمو جۆرە مەترسییەکی تر وەک ئەرکێکی دەستوری جێگیر بکات"، ئەم دو داواکاریەی دوایی نیشانەی بونی ئامانجێکی وردن، بەڵام دەمێنێتەوە چۆنێتیی گونجاندن و جێ‌کردنەوەی ئەو داواکاریانە لە یاسادا.
سەبارەت بە ناوەندی سێکولار؛ ئەوەی وای کرد ئەو هەڵەیە لە داواکاریە عەلمانیەکەی ئەو ناوەندەدا زەق ببێتەوە، چەند هەنگاوێکی تریان بو، لەمانە: خۆیان کرد بە نوێنەری بەرە عەلمانیەکە، و بەبێ ڕاوێژ و بەرنامە و پلانی هاوبەش لەگەڵ لایەنەکانی تری ئەو بەرەیە چالاکی و داواکاریەکەی خۆیان سەر ڕێ خست. ئەمە کارێکی کرد بەرە عەلمانیەکە بە کۆمەڵێک کەسایەتیی باکگراوند چەپ و مارکسی پێناسە بکرێت، و لەلایەن ئیسلامیەکانەوە بەکار هێنرا بۆ بچوککردنەوە و پۆلێنکردنی تەسکی بەرە عەلمانیەکە. لەوەش زیاتر؛ لەو کەمپەینەدا کە ناوەندی سێکولار دەستی پێ کرد بۆ کۆکردنەوەی واژۆ و ئامادەکاریی جەماوەری بۆ داواکاریی عەلمانی، دیسان نەک هەر وەکو ناوەند کردیان، بەڵکو هەمیشە لەگەڵ "لۆگۆ" ی ناوەندەکەدا ئەو کەمپەینەیان بەڕێوە بردوە. ڕەنگە ئەمە بۆ برەودان و ئاشناکردنی ناوەندەکە لای خەڵک سودی بوبێت! بەڵام برەودان بە فیکری عەلمانیەت ئامانجێکی لەوە گەورەترە، و دەبوایە زیاتر ڕەچاوی ئەم مەبەستە گەورەیە بکرایە. لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەش کە ئامانجی ئایدیۆلۆجیایی و حیزبی نەک هەر لای حیزبە دەسەڵاتدارەکان بەڵکو لای تەوژمە مەدەنی و خەباتکارەکانیش هەر لە بیر نەکراوە!
سەرباری ئەوانەش؛ هەوڵ‌دان بۆ داواکاریە عەلمانیەکە، لە ڕێگەی کەمپەین و کۆکردنەوەی واژۆ و هاندانی جەماوەریەوە، لە خۆیدا نیشانەی نەناسینی وردی سروشتی کێشمەکێشە عەلمانی-ئیسلامیەکەیە. بیرکردنەوەیەکی ناواقیعیە ئەگەر وا بزانرێت لەگەڵ ئیسلامیەکان و جەماوەری ئایینداردا بەو شێوەیە کێشمەکێش دەکرێت. ئەگەر عەلمانی کۆمەڵێکی ژمێرراو لە چالاکی‌وان activist ی هەبێت؛ ئەوا بەرە ئیسلامیەکە هەزاران چالاکی‌وانی هەیە کە مەلاکان و بانگخوازە ئیسلامیەکانن کە ئەمان زیاتریش دەستیان دەگات بە ڕەشەخەڵک و پەیام و فێرکاریەکانیان زوتر و زیاتر دەچنە مێشکی خەڵکەوە و مینبەر و کەناڵی زیاتریان لەبەر دەستدایە. ئەگەر بەدەمەوەهاتنی داواکاریە عەلمانیەکە لە لایەنی خەڵکەوە پێویستیی بە ئاستێکی باشی ڕۆشنبیری و هۆشیاریی خەڵکەکە هەیە؛ ئەوا داواکاریە ئیسلامیەکە پێویستیی بەوەش نیە و تەنها هەست و سۆزە ئایینیەکەی بەسە و مەلاکان و بانگخوازە ئیسلامیەکان زۆر بەئاسانی و لە ڕێگەی گوتاری ئایینیی هەست‌بزوێنەوە دەتوانن جەماوەر بۆ داواکاریە ئیسلامیەکە جۆش بدەن (دوایی ئاماژە بۆ هەندێک لە شێوازەکانیان دەکەین). ئەگەر ناوەندی سێکولار بتوانێت ـ بۆ نمونە ـ ٥٠ هەزار واژۆ کۆ بکاتەوە بۆ "دەستورێکی عەلمانی"؛ ئەوا کۆمەڵێک مەلا و بانگخوازی ئیسلامی دەتوانن بە ناوی دەنگدان بۆ "شەریعەتی خوا" و "پشتیوانی لە ئیسلام" ٥٠٠ هەزار دەنگیش کۆ بکەنەوە (وەکو باسیان کرد؛ لە هەولێر هەوڵێک هەبوە بۆ کۆکردنەوەی یەک میلیۆن واژۆ بۆ "دەستوری ئیسلامی"، و ئەگەر هەستیان بە مەترسیی جیددی بکردایە؛ بێ گومان دەیان‌کرد بە ڕاست!). ئەگەر ئامانجی بەرە عەلمانیەکە داواکارییەکی مەدەنی و ئامانجێکی ڕۆشنگەرانەیە؛ ئەوا لای بەرە ئیسلامیەکە کێشمەکێشەکە زۆر چارەنوسسازتر بیری لێ دەکرێتەوە و بەرە عەلمانیەکە و داواکاریەکەیان بە مەترسییەک بۆسەر ئیسلام و پێگە و ئاییندەی دەزانرێت. ئەگەر بەرە عەلمانیەکە لە ڕێگەی کەمپەین و داواکاریەوە هەوڵ بدات بۆ لادانی شەریعەتی ئیسلامی لەوەی "سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان" بێت؛ ئەوا لە هەمان ڕێگەی کەمپەین و داواکاریەوە ئیسلامیەکانیش دەتوانن "سەقفی داواکاریەکان"ـیان بەرز بکەنەوە و ئینجا داوای ئەوەش بکەن کە ئیسلام "ئایینی ڕەسمی" ی هەرێم بێت (کە کردیشیان). ئەگەر ناوەندی سێکولار بە هێمنی کەمپەینی خۆی بەڕێوە ببات؛ ئەوا بەرە ئیسلامیەکە و بەتایبەتی ڕاگەیاندنە ئیسلامیە میللیەکە (کە ئیسلامی سیاسی بەکاریشی دەهێنێت و خۆیشی ناکات بە خاوەنی) هیچ سڵ ناکاتەوە لە ناشیرین‌کردن و شێواندنی ئەو کەمپەینە و داواکاریە عەلمانیەکە، ئەوە بو بینیمان چۆن لە ڕاگەیاندنی ئیسلامیی میللیدا (لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانەوە) هەوڵ درا کەمپەینەکە ناشیرین بکرێت لە ڕێگەی پرۆپاگەندای ئەوەی کە گوایە ئامانج لەو کەمپەینە داوای بەیاسایی‌کردنی هاوسەرگیریی هاوڕەگەزبازیە! خۆلاسە ڕێگەی کەمپەین و هاندانی جەماوەر و هەوڵی دەستخستنی پشتگیریی جەماوەر؛ ئەو ڕێگەیە نیە کە بتوانیت لەگەڵ مەلاکان و ئیسلامیەکان کێبەرکێی تێدا بکەیت، نەک لەبەر ئەوەی ئەوانیش دەتوانن مەدەنیانە ئەو مافە بەکار بهێنن، بەڵکو لەبەر ئەوەی دەتوانن خراپیش بەکاری بهێنن و زۆر خراپ هەستی خەڵکی بۆ بەکەڵک بهێنن و "ئیستیغلال" ی بکەن، و پەنا بۆ هەر شتێکیش ببەن کە بیانگەیەنێت بە ئامانج.
ئەو ڕێگەیەی کە ئیسلامیەکان نەتوانن بەو ئاسانیە کێبەرکێی تێدا بکەن و بۆ داواکاریە عەلمانیەکە سودی هەبێت؛ وت‌ووێژ و کارکردنی هاوبەشە لەگەڵ ئەوانەی یاساناس و یاساناسی دەستورین، و ئەوانەی لیژنەی ئامادەکردنی دەستور پێک‌دەهێنن، و ئەو سەرکردە و لایەن و دەسەڵاتانەی ئەندامانی ئەو لیژنەیە ئاڕاستە دەکەن. ئەمەش کاتێک سەرکەوتو دەبێت؛ کە هەم نوێنەری داواکاریە عەلمانیەکە لە هەمو ئایدیۆلۆجیایەکی تەسک و تایبەتی ڕەها بێت تا بتوانێت ڕاستەوخۆ واقیعەکە بناسێت و لە ناویدا کار بکات (لەبریی ئەوەی خەون ببینێت بە یوتۆپیایەکەوە، یان کورتترین ڕێگە ببینێتەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکەی لەبریی ڕێگەی دور و زەحمەت کە ڕێگەی لێکۆڵینەوە و کاری وردە)، و هەم ئەو لایەن و دەسەڵاتانەی بە کردەیی ڕەوتی ئامادەکردنی دەستوریان بە دەستە کێشەی تریان نەبێت (وەکو کێشەی سەرۆکایەتیی هەرێم کە هەمو کێشەکانی تری لە کێشە خستوە!) و خەریکی مامەڵەی سیاسی نەبن بە کێشەکان و داواکاریەکانەوە و نەبێتە کایە و گەمەیەکی سیاسی کە بنەماکان و داواکاریەکان بکرێنە قوربانی بۆی. ئەو خەمساردیەی حیزبە نا-ئیسلامیەکان لە ئاستی 'دیاریکردنی پێگە و سنوری گونجاوی ئایین لەگەڵ دەوڵەت و دەسەڵات لە دەستوردا' بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کایە و گەمەیەی هەمیشە هەیە و ئیسلامیەکان دەتوانن بەرامبەر چونە پاڵی لایەنێکی دەسەڵاتدار دەسکەوتێکی ئایینی یان حیزبیی تێدا ببەنەوە.
دواییش دەرکەوت ئەو کێشمەکێشە عەلمانی-ئیسلامیەی لەسەر شەقام و لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا گەرم بو؛ هیچ کاری لە لیژنەی ئامادەکردنی دەستور نەکردبو! دو جیهانی جیاواز بون! ئەو گرژی و کێشمەکێشە توندەی لەناو خەڵکدا هەبو؛ لەلای لیژنەی دەستور هیچ ڕەنگدانەوەی نەبو، و هەردولا (لایەنە ئیسلامیەکان و لایەنە نا-ئیسلامیەکان) گەیشتبون بە کۆمەڵێک خاڵی هاوبەش و ڕایان‌گەیاند کە لەسەر خاڵی "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی وەکو سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان" و خاڵی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام وەکو پێوەری یاسادانان" ڕێ‌کەوتون! بەڵکو هەندێک وتەبێژی لیژنەی دەستور بەڕاشکاوی ڕایان‌گەیاند کە ئەوان پەیوەندییان بە هیچ داواکارییەکەوە نیە لەوانەی ئاڕاستە کراون و ئەو کەمپەین و واژۆ کۆکراوانەش لای ئەوان کاریان پێ ناکرێت! یانی چی؟! مانای وایە ئەو هەمو هەوڵ و خەبات و پەستانەی بەرە عەلمانیەکە کردویەتی بۆ گەیاندنی داواکاریە عەلمانیەکە؛ نەیتوانیوە هیچ کار بکاتە سەر بیرکردنەوەی لیژنەی ئامادەکردنی دەستور و لایەنەکانیان، هیچ نەبێت نەیشیتوانیوە لایەنێکی سۆشیال-دیمۆکراتی وەکو یەکێتیی نیشتمانییش وا لێ بکات لە ڕێگەی نوێنەرەکانیەوە لە لیژنەی دەستوردا بیروڕایەکی جیاوازی هەبێت و ـ هیچ نەبێت ـ هەست بەو هەڵەیە بکات کە هەیە لە کردنی "بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی" بە "سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان" [یاساناسەکان دەزانن ئەوە چەندە هەڵەیەکی گەورەیە دەرهەق بە بنەماکان و مێژو و سروشتی یاسای عێراقی/کوردستانی]. ئەمەش مانای وایە نە ناوەندی سێکولار و نە هیچ ناوەندێکی تری بەرە عەلمانیەکە نەیانتوانیوە کێشەکانی ماددەی ٦ بە شێوەیەکی دروست و ورد و پشت‌بەستوانە بە لێکۆڵینەوە بگەیەننە ناوەندەکانی بڕیاردان، و ـ بە هۆی ئەوەشەوە ـ داواکاریە عەلمانیەکە وەکو داواکارییەکی ئایدیۆلۆجیایی هاتوەتە بەر چاو، وەکو چۆن ئیسلامیەکانیش داواکارییەکی ئایدیۆلۆجیایی پێچەوانەیان هەیە. و لە لایەکی تریشەوە مانای وایە ئیسلامیەکان لێ گەڕاون جەماوەرە ئاییندارەکەیان کێشمەکێشی خۆیان لەگەڵ بەرە عەلمانیەکە بکەن، ئەگەرنا نوێنەرەکانیان لە لیژنەی دەستور ڕوبەڕوی هیچ کێشمەکێش و داواکارییەکی عەلمانی ـ لەناو لیژنەوە ـ نەبونەتەوە.

ڕێکخراوی دابڕان

ـ ڕێکخراو (یاخود پلات‌فۆڕم) ی (دابڕان)، ڕێکخراوێکی ترە کە درەنگێک هاتوەتە کایە، و دروشمی "ئایین بۆ تاک، و دیمۆکراسی بۆ هەموان" ـە، و هەمان ئامانجی هەیە کە بریتیە لە بەعەلمانی‌کردن، و ئازادکردنی ئایینداری، و ڕێ‌گرتن لە بەکارهێنانی ئایین بۆ سیاسەت و دەسەڵات و سەپاندنی لە ڕێگەی دەسەڵاتەوە. بەڵام جێی داخە کە ئەم ڕێکخراوە لەم کێشە و دۆسیەیەدا کەمترین ڕۆڵ و چالاکیی هەبو. ڕەنگە تاکە چالاکیی ڕاستەوخۆی؛ ئەو "نامە کراوە" یە بێت کە ئاڕاستەی لیژنەی "لیژنەی هەمواركردنەوەی پرۆژەی دەستور" ی کردوە، بە ناوی "پەیامێكی ئاواڵەی پلاتفۆرمی دابڕان، سەبارەت بە سێكیولاریزم ‌و مافەكانی ژن". لەم پەیامەدا داواکاریە عەلمانیەکە بە شێوەیەکی گشتی خراوەتە ڕو، وگرنگی و بایەخی ئامانجی "پشتیوانیی حیزبە سێكولارەكان.. كە سوور بن لەسەر چەسپاندنی دەستوری دیموكراسیی سێكولار" دوپات دەکاتەوە. ئیتر هیچ پێشنیارێکی وردی تێدا نیە کە لیژنەی دەستور سودی لێ ببینن یان داواکارییەکی داواکراوی لێ بخوێننەوە.
کێشەی ئەم بەرە عەلمانیەی کوردستان چیە؟ بە بڕوای من؛ ئەوەیە بە داخەوە هەمو شتێکی کردوەتە "تەق‌وتۆق" ی ڕاگەیاندن، و هەمو "ئیمکانات" و تواناکان بۆ ئەم لایەنە تەرخان دەکرێن.. و لە جێی تیۆریسازی و دامەزراندنی فیکری؛ چالاکی‌وانی و کەمپەین و کۆکردنەوەی واژۆ و ناردنی پەیام و هەندێک کۆڕ و سێمینار کە هەر دەچنە خانەی دیاردەی ڕاگەیاندنەوە؛ ئەو ڕێگا کورت و ئاسانانەن کە هیوایان لەسەر هەڵ‌دەچنرێت. و ـ جارێکی تریش بە داخەوە ـ دەڵێم: لەم هەرێمەدا ئیسلامیەکان نوسراو و کتێبیان زیاتر بەرهەم هێناوە و بڵاو کردوەتەوە سەبارەت بە عەلمانیەت. ڕاستە ئیسلامیەکان تەنها بۆ شێواندن و ناشیرین‌کردنی و تێکدانی پێناسە و چەمکەکەی بایەخ بە عەلمانیەت دەدەن، بەڵام بەرە عەلمانیەکە کە عەلمانیەت بە فیکر و بەرنامەی خۆی دەزانێت؛ هەتا ئێستەش نەیتوانیوە وەکو پێویست تیۆریسازی بۆ ئەم فیکر و بەرنامەیە بکات، و بەرهەم‌گەلێکی فیکریی خۆماڵیی بەرهەم نەهێناوە هەتا لە خۆی ڕون بێت داوای چی دەکات و چۆن بۆ خەڵکی بەیان دەکات و چۆنیش ڕوبەڕوی شێواندن و چەواشەکاریی دوژمنەکانی ئەو فیکرە دەبێتەوە.
ئینجا لێرەوە له‌سه‌ر داواکاریی به‌ره‌ ئیسلامیه‌که‌، ده‌ڕۆین، تا بزانین ئیسلامیه‌کان چۆن مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ پرسی پێگه‌ی ئیسلام له‌ ده‌ستوری هه‌رێم و مشت‌ومڕکردن له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ کردوه‌، دوای ئەوەش لەسەر چەمکەکانی "دەستوری عەلمانی" و "دەستوری ئیسلامی" و "دەستوری مەدەنی"، و "دەستور بە چی دەبێت بە عەلمانی؟"، و هەندێک پێشنیار لەم بارەیەوە، و باسی "سەرچاوەکانی یاسادانان" لە دەقی دەستوردا، دەڕۆین.

داواکاریی به‌ره‌ ئیسلامیه‌که‌

هه‌ر وه‌کو کاردانه‌وه‌یه‌ک بۆ هه‌ڵمه‌تی داواکاری و کۆکردنه‌وه‌ی واژۆی به‌ره‌ عه‌لمانیه‌که‌، به‌ره‌ ئیسلامی و ئیسلام‌خوازه‌که‌ش ـ هه‌ر له‌ پیاوانی ئایینی و یه‌کێتیی زانایانی ئایینیه‌وه‌، هه‌تاکو وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف، و هه‌تاکو هه‌ڵوێستی ڕه‌سمی و ناڕه‌سمیی حیزبه‌ ئیسلامیه‌کان به‌ سیاسی و ڕۆشنبیرانیانه‌وه‌ ـ هه‌ڵمه‌تێکیان ده‌ست‌پێ‌کرد، به‌ داواکاری و په‌یام‌ناردن و ئاگادارکردنه‌وه‌ و هه‌ڵوێست‌پێشاندان و واژۆکۆکردنه‌وه‌ و ـ به‌ڵکو ـ هه‌ڕه‌شه‌ به‌ هه‌ڵوێستی جیددی‌تر و توندتر. به‌بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست به‌ هیچ مه‌ترسییه‌ک بکرێت بۆسه‌ر پێگه‌ی ئیسلام له‌ پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمدا له‌ناو لیژنه‌ی ده‌ستوره‌وه‌، و به‌بێ ئه‌وه‌ی ئه‌و لیژنه‌یه‌ بگه‌نه‌ هیچ ئه‌نجامێک که‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌قه‌ گه‌ڵاڵه‌کراوه‌دا که‌ پێشتر حیزبه‌ ئیسلامیه‌کان په‌سه‌ندیان کردوه‌ ناکۆک بێت، و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی حیزبه‌ ئیسلامیه‌کان نوێنه‌ریان له‌ناو ئه‌و لیژنه‌یه‌دا هه‌یه‌، و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نوێنه‌رانی حیزبه‌ نا-ئیسلامیه‌کانیش له‌ مشت‌ومڕه‌کانیاندا له‌سه‌ر مادده‌ی (٦) له‌ کۆتاییدا ناکۆک نه‌بون له‌گه‌ڵ نوێنه‌ره‌ ئیسلامیه‌کان.. که‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا، هه‌ڵمه‌تێکی توندیان ده‌ست‌پێ‌کرد، ته‌نها وه‌کو کاردانه‌وه‌یه‌ک بۆ ئه‌و داواکاری و هه‌ڵمه‌تی واژۆکردنه‌وه‌یه‌ی به‌ره‌ عه‌لمانیه‌که‌ ده‌ستی دابویه‌، و بۆ ئه‌و هه‌نده‌ مشت‌ومڕه‌ی که‌ کراوه‌ له‌ لیژنه‌ی ده‌ستوردا له‌سه‌ر مادده‌ی (٦)، که‌ له‌ ئه‌نجامیشدا ئه‌وه‌ی به‌ ئاکام گه‌یشتوه‌ هه‌ر به‌ دڵی ئیسلامیه‌کان بوه‌.

یه‌کێتیی زانایان

سه‌ره‌تا (یه‌کێتیی زانایانی ئایینیی ئیسلامیی كوردستان) ـ وه‌کو له‌ بڵاوکراوه‌ی پێگه‌که‌ی خۆیاندا له‌ ئینته‌رنێت دیاره‌ ـ داواکاریی خۆیان گه‌یانده‌ لیژنه‌ی ئاماده‌کردنی ده‌ستور، و و جه‌ختیان کرده‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی "ده‌ستور گوزارشت له‌ ناسنامه‌ی ئایینیی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستان بكات که‌ ئایینی ئیسلامه‌"، و "شه‌ریعه‌تی ئیسلام سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی یاسادانان بێت، و ڕێگه‌ له‌ ده‌رچونی هه‌ر یاسایه‌ك بگیرێت كه‌ پێچه‌وانه‌ی نه‌گۆڕه‌كانی ئیسلام بێت" به‌و شێوه‌یه‌ی له‌ ڕه‌شنوسه‌که‌ی ده‌ستوردا هاتوه‌. دواتریش نامه‌یه‌کیان ئاڕاسته‌ی حیزبه‌کان کرد که‌ له‌ ڕێگه‌ی نوێنه‌ره‌کانیانه‌وه‌ له‌ لیژنه‌که‌دا پشتگیریی ئه‌و داوایانه‌ بکه‌ن، و دواتریش داوا ده‌کات چاو له‌ وڵاته‌ ئیسلامیه‌کان بکرێت که‌ له‌ ده‌ستوریاندا پێگه‌ی ئیسلام پارێزراوه‌.

وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف

پاشان وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف، له‌ ڕێگه‌ی لێدوانێکی وه‌زیره‌وه‌ که‌ که‌ناڵی (په‌یام) ی کۆمه‌ڵی ئیسلام دواندبویان (ئه‌مه‌ش بۆ ده‌رهێنانی هه‌ڵوێستێکی ئایینی له‌ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان!)، ڕایگه‌یاند که‌ "نابێت ھیچ بڕگه‌ و مادده‌یه‌ک له‌ ده‌ستوردا ھه‌بێت که‌ پێچه‌وانه‌ی ئایینی ئیسلام بێت"، و "ڕازی نابین ده‌ستورێک بنوسرێته‌وه‌ ناکۆک بێت له‌گه‌ڵ ئایین و باوه‌ڕی زیاتر له‌ سه‌دا نه‌وه‌د و پێنجی گه‌لی کوردی موسڵمان"، و هه‌روه‌ها "کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی مسوڵمانه‌، و پێویسته‌ ئه‌و بڕگه‌ و مادانه‌ی له‌ ده‌ستوردا ده‌نووسرێن؛ پێچه‌وانه‌ نه‌بن له‌گه‌ڵ بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی ئایینی ئیسلام".
به‌ هه‌مان شێوه‌ و توندتر حیزبه‌ ئیسلامیه‌کان هه‌ڵوێستی خۆیان ڕاگه‌یاند:

بزوتنه‌وه‌ی ئیسلامی

ـ سه‌رۆکی فراکسیۆنی (بزوتنه‌وه‌ی ئیسلامی) له‌ پارله‌مان، (شوان قه‌ڵادزه‌یی)، ناڕاسته‌وخۆ هه‌ر ئه‌ندامێکی لیژنه‌ی ده‌ستوری ته‌کفیر کرد که‌ ڕازی نه‌بێت به‌ ئایینی ئیسلام و شه‌ریعه‌ته‌که‌ی وه‌کو "سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کیی یاسادانان"! ئه‌وه‌ بو وتی: "ئه‌ندامانی لیژنه‌ی ده‌ستور که ‌ئاماده ‌نین ئاینی ئیسلام و شه‌ریعه‌ت وه‌ک سه‌رچاوه‌ی بنچینه‌یی و سه‌ره‌کی یاسادانان له‌ ده‌ستوردا بچه‌سپێنن؛ با پێناسه‌ی باری که‌سێتییان بگۆڕن له ‌ڕوی ئایینیه‌وه‌"! ئه‌مه‌ش یانی موسوڵمان نین و با وشه‌ی "مسلم" له‌ پێناسی باری شارستانی [ئه‌و وتبوی "باری که‌سێتی"!] ی خۆیان لا ببه‌ن! [لێره‌وه‌ دیاره‌ چ په‌ستانێکی کۆمه‌ڵایه‌تی-سیاسی له‌سه‌ر ئه‌ندامه‌ نا-ئیسلامیه‌کانی لیژنه‌ی ده‌ستور هه‌یه‌] و ده‌شڵێت " به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک مایه‌ی قبوڵ‌کردن نیه‌ چه‌ند کادرێکی حزبیی عه‌لمانی ده‌ستور بۆ میلله‌تێکی موسڵمان بنوسنه‌وه‌"! [ئیتر بیری لەوە نەکردوەتەوە: بە چ مافێک چەند کادرێکی حیزبیی ئیسلامی خواست و ویستی خۆیان ـ وەکو ئیسلامی و داواکاری جێبەجێ‌کردنی شەریعەت ـ بەسەر زۆرینەدا بسەپێنن؟!]. جگه‌ له‌مانه‌ش به‌ناپاک‌کردن "تخوین" و به‌ڵکو هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی ژێربه‌ژێریش هێرش ده‌باته‌ سه‌ر ئه‌ندامانی نوێنه‌ری حیزبه‌ نا-ئیسلامیه‌کانی کوردستان و ده‌ڵێت: "هه‌ر که‌س و لایه‌نێک له‌ نوسینه‌وه‌ی ده‌ستورێکی عه‌لمانی بۆ کوردستان ڕۆڵ و پشکی هه‌بێت؛ خیانه‌تێکی گه‌وره‌ی مێژویی ئه‌نجام داوه" که‌ ئه‌مه‌ "ته‌خوین"ـه‌، و ئینجا ده‌ڵێت "‌هۆیه‌کی ڕاسته‌وخۆشه‌ بۆ توندڕه‌وی و گه‌شه‌کردنی په‌ڕگیری و تێکدانی سیمای به‌یه‌که‌وه‌ ژیان له‌ کوردستاندا" که‌ ئه‌مه‌ش هه‌ڕه‌شه‌یه‌ به‌ تێکدانی ئاسایشی کوردستان له‌لایه‌ن گروپی ئیسلامیی توندڕه‌وه‌وه‌ ئه‌گه‌ر ده‌ستور به‌ دڵی ئه‌وان نه‌بێت! یانی گه‌مه‌ی دیمۆکراسی ده‌بێت هه‌مو کاتێک ئه‌نجامه‌که‌ی به‌ دڵی خۆیان بێت ئه‌گه‌رنا هه‌موی تێک‌ده‌ده‌ن! و پێش هه‌مو شتێکیش ئه‌و لیژنه‌یه‌ی نوێنه‌ری ئیسلامیه‌کانیش مشت‌ومڕی خۆیانی تێدا ده‌که‌ن و داواکاری خۆیانی تێدا ده‌خه‌نه‌ ڕو؛ نابێت نوێنه‌ری لایه‌نه‌ نا-ئیسلامیه‌کان ـ که‌ زۆرینه‌یشن ـ مشت‌ومڕی تێدا بکه‌ن له‌سه‌ر پێگه‌ی ئایین له‌ ده‌ستوردا! و ناوبراو ئه‌و هه‌نده‌ مشت‌ومڕه‌ی نوێنه‌رانی لایه‌نه‌ نا-ئیسلامیه‌کانی لیژنه‌ی ده‌ستوری کرد به‌ هه‌لێک بۆ هێرش‌کردنه‌ سه‌ر ئه‌و لایه‌ن و حیزبه‌ نا-ئیسلامیانه‌ی که‌ ئه‌و نوێنه‌رانه‌یان له‌ لیژنه‌دا هه‌یه‌، به‌و پێیه‌ی هه‌ڵوێستی ئه‌و نوێنه‌رانه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئایدیۆلۆجیای حیزبه‌کانیانه‌ و ـ گوایه‌ ـ هه‌ر به‌ هاندانی ئه‌و حیزبانه‌یشه‌ که‌ "داوای سیکیولاریزم و به‌عه‌لمانیکردنی کۆمه‌ڵگه‌ ده‌کرێت بۆ گه‌لێکی موسڵمان"، ئینجا لێره‌وه‌ هه‌وڵ ده‌دات "هێزه‌ عه‌لمانیه‌ کوردیه‌کان" ناشیرین بکات به‌و پێیه‌ی لە ده‌سه‌ڵاتدان و لێپرسراون له‌ شه‌ڕی ناوخۆ و کێشه‌ و نادادگه‌ریه‌کانی هه‌رێم، به‌بێ ئه‌وه‌ی بزانێت به‌ره‌ عه‌لمانیه‌که‌ هه‌ر ئه‌وه‌ نیه‌ که‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتدایه‌، و ئه‌وه‌ی له‌ ده‌سه‌ڵاتدایه‌؛ مه‌رج نیه‌ به‌ڕاستی عه‌لمانی بێت و به‌عه‌لمانی‌کردن ئامانجی بێت و ئایینی به‌ که‌ڵک نه‌هێنابێت بۆ ئامانجه‌ سیاسیه‌کانی خۆی. و دیاره‌ له‌ بیریشی چوه‌ که‌ ئه‌وه‌ هه‌ندێک له‌ "هێزه‌ عه‌لمانیه‌ کوردیه‌کان"ـن که‌ بوارێکیان کردوه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی حیزبه‌ ئیسلامیه‌کان ـ چ وه‌کو به‌شداری ده‌سه‌ڵات و چ وه‌کو به‌شداری به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن! ـ ده‌نگ و ئاماده‌ییان هه‌بێت. هه‌میشه‌ ئیسلامیه‌کان له‌ کوردستان پاشکۆی عه‌لمانیه‌کان بون، چ بۆ به‌شداری‌کردن له‌ کێکی شیرینی ده‌سه‌ڵات، و چ بۆ خۆخستنه‌پاڵ به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن بۆ خۆشیرین‌کردن لای خه‌ڵک.

له‌ کۆتاییشدا ناوبراو جه‌ختی کرده‌وه‌ له‌سه‌ر داواکاریه‌که‌یان که‌ "پێویسته‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلام سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کیی یاسادانان بێت، و هیچ یاسایه‌کیش ده‌رنه‌چێت پێچه‌وانه‌ی نه‌گۆڕه‌کانی بیروباوه‌ڕی ئیسلام بێت" [جا نه‌زانی ئاوه‌هایه‌: "نه‌گۆڕه‌کانی بیروباوه‌ر.." په‌یوه‌ندییان به‌ یاسادانانه‌وه‌ چیه‌؟ چ کاتێک بیروباوه‌ڕ و "عه‌قیده‌" بوه‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی یاسادانان؟.[!

کۆمه‌ڵی ئیسلامی

ـ هه‌ڵوێستی (کۆمه‌ڵی ئیسلامی) یش، به‌تایبه‌تی له‌سه‌ر زمانی (زانا ڕۆستایی) ـه‌وه‌ هات، که‌ ئه‌ندامێکی پێشوی پارله‌مانی عێراقە له‌ فراکسیۆنی کۆمه‌ڵی ئیسلامی‌، له‌ وتارێکدا به‌ ناونیشانی "ده‌ستورێك پێگه‌ی ئايینی تێدا پارێزراو نه‌بێت؛ ئه‌و ده‌ستوره‌ نه‌بێت باشتره‌" که‌ له‌ پێگه‌ی (گه‌شه‌) ی سه‌ر به‌ (د. محه‌مه‌د بازیانی) بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. ناوبراو سه‌ره‌تا ده‌یه‌وێت شانازییه‌کی ئیسلامی بۆ خۆی تۆمار بکات، به‌و پێیه‌ی ناوبراو "له‌ ماوه‌ی ٣ ساڵی نوسينه‌وه‌ی پرۆژه‌كه‌ له‌ ٢٠٠٥-٢٠٠٨ وه‌ك ئه‌ندامێكی ليژنه‌كه‌ به ‌هه‌مو توانای كاری كردوه‌ بۆ چه‌سپاندنی مادده‌ی ٦ له‌ پرۆژه‌كه‌، و له‌ دوا ساته‌كاندا بۆ سازان له‌گه‌ڵ لايه‌نه‌ ئيسلاميه‌كان و به‌ ڕاسپارده‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم ئه‌و مادده‌يه‌ چه‌سپێنرا"! لێره‌دا له‌م لێدوانه‌وه‌ سه‌رنج ده‌ده‌ین: وه‌کو چۆن لایه‌ن و هێزه‌ کوردیه‌کان له‌ به‌غداد بۆ سازان "توافق" له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ ئیسلامیه‌ عێراقیه‌ (ـ به‌تایبه‌تی ـ شیعی)ـه‌کان ڕازی بون به‌ مادده‌ی (٢) ی ده‌ستوری عێراق به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ په‌سه‌ند کراوه‌ (که‌ ده‌ڵێت: ئیسلامی ئایینی ڕه‌سمیی عێراقه‌، و سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کیی یاسادانانه‌، و نابێت یاسایه‌ک ده‌ربچێت ناکۆک بێت له‌گه‌ڵ حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام)؛ به‌ هه‌مان شێوه‌ لایه‌نه‌ نا-ئیسلامیه‌کانی هه‌رێم بۆ سازان له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ نا-ئیسلامیه‌کان مادده‌ی (٦) ی پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمیان ـ به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ هه‌یه‌ ـ په‌سه‌ند کردوه‌ [که‌ ئه‌م سازانه‌ش نرخی ده‌سکه‌وتی تره‌!]. بەڵام ئەگەر لایەنە ئیسلامیە شیعیەکان لە بەغداد زۆرینەیەک و هێزێکی گەورە بن کە پەستانی خۆیان هەبێت و لایەنە کوردیەکان لەوێ ڕەچاویان بکەن و سازانیان لەگەڵ بکەن؛ ئەو لایەنە ئیسلامیانەی هەرێم ـ کە تەنها بۆ تەواوکردن و ناتەواوکردنی هاوپەیمانیی حیزبە گەورەکان ڕۆڵ دەبینن ـ کەی ئەو زۆرینە و هێزە گەورەیەن تا لایەنە نا-ئیسلامیەکان ڕەچاویان بکەن و سازانیان لەگەڵ بکەن!؟ (ئەگەر لە بەرامبەری دەسکەوتی سیاسیی حیزبێکی دەسەڵاتداردا نەبێت کە ـ وا دیارە ـ جگە لە دەسکەوتی سیاسیی خۆی لە خەمی هیچی تردا نیە.(

پاشان به‌لای ناوبراوه‌وه‌ گرنگترین بڕگه‌ی مادده‌ی (٦) ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌ڵێت "نابێت له‌ كوردستان ياسايه‌ك ده‌ربچێت كه‌ پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی ئيسلام بێت"، و ده‌ڵێت "ئه‌و بڕگه‌يه‌ ئێستا له ‌لايه‌ن به‌شێك له‌ ئه‌ندامانی ليژنه‌ی ده‌ستور دژايه‌تیی ده‌كرێت و ڕازی نين بنوسرێت"، لێره‌دا ئاماژه‌ به‌و مشت‌ومڕانه‌ ده‌کات که‌ له‌ لیژنه‌ی ده‌ستوردا کراون له‌سه‌ر ئه‌و بڕگه‌یه‌.. وا دیاره‌ ئه‌و هه‌نده‌ مشت‌ومڕه‌ش به‌لای ئه‌م نوێنه‌ره‌ی کۆمه‌ڵی ئیسلامیه‌وه‌ به‌ تاوانێک دێته‌ ئه‌ژمار!
ئینجا ده‌یه‌وێت گرنگیی ئه‌م پێوه‌ره‌ی یاسادانان "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام"ڕون بکاته‌وه‌ و له‌ هه‌مان کاتیشدا سڵ‌کردنه‌وه‌ی خه‌ڵک و لایه‌نه‌ نا-ئیسلامیه‌کان له‌م پێوه‌ر و کۆت‌وبه‌نده‌ ئیسلامیه‌ بڕه‌وێنێته‌وه‌. ده‌ڵێت: " ئه‌م بڕگه‌يه‌ ته‌نها بڕگه‌يه‌كه‌ بۆ به‌رگری له‌ به‌ها به‌رزه‌کان و هێڵه‌ سوره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مسوڵمانی كوردستان.. به‌ مانايه‌كی تر؛ بڕگه‌يه‌كی به‌رگريكاريه:‌ نه‌وه‌كو هه‌ندێک لايه‌ن هه‌وڵ بده‌ن ياسايه‌ك ده‌ربكه‌ن كه‌ پێچه‌وانه‌ی پيرۆزيه‌كان و هێڵه‌ سوره‌كانی ئيسلام بێت". لێره‌دا با سه‌رنجی نمونه‌کانی بده‌ین، بزانین به‌ چی نمونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌و یاسایانه‌ی که‌ ئه‌م ئاغا ئیسلامیانه‌ ترسیان هه‌یه‌ حیزبه‌ نا-ئیسلامیه‌کان سبه‌ی‌ رۆژ ده‌ریان‌بکه‌ن و بیانکه‌ن به‌ یاسا له‌ کوردستان: یه‌که‌م نمونه‌ ده‌ڵێت "وه‌ك ڕێگا‌دان به‌ هاوڕه‌گه‌زبازی"!! بڕوانن ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ ئاوه‌ژوه‌! یانی ئه‌گه‌ر ئیسلامیه‌کان نه‌بن و ئه‌و پێوه‌ری "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام"ـه‌ نه‌بێت که‌ ئیسلامیه‌کان سورن له‌سه‌ری؛ یه‌ک‌سه‌ر حیزبه‌ نا-ئیسلامیه‌کان (پارتی و یه‌کێتی و گۆڕان) به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگی نوێنه‌ره‌کانیان له‌ پارله‌مان یاسایه‌ک گه‌ڵاڵه‌ ده‌که‌ن و په‌سه‌ندی ده‌که‌ن بۆ به‌یاسایی‌کردنی هاوسه‌رگیریی هاوڕه‌گه‌زبازی!! ئه‌مه‌ تێڕوانین و گومانی باش(!) ی ئه‌م ئیسلامیانه‌یه‌ به‌ برا گه‌وره‌کانیان له‌ حیزبه‌ نائیسلامیه‌کان! پێیان وایه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌وان و "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام"ـه‌که‌یان نه‌بن؛ ئیتر پارتی و یه‌کێتی و گۆڕان به‌ قورسایی خۆیانه‌وه‌ دێنه‌ سه‌ر خه‌ت و به‌زه‌روری(!) داوا ده‌که‌ن هاوڕه‌گه‌زبازی وه‌کو هاوسه‌رگیریی یاسایی بکرێت به‌ یاسا!! ئه‌مه‌ هه‌م به‌بێ‌ڕه‌وشت‌زانینی نا-ئیسلامیه‌کانه‌ (که‌ هه‌میشه‌ ئیسلامیه‌کان خۆیان به‌ نمونه‌ و په‌یامبه‌ری ڕه‌وشت زانیوه‌، و ده‌ره‌وه‌ی خۆیان به‌ بێ ڕه‌وشت و بنه‌ما و مۆڕاڵ زانیوه‌)، و هه‌م کاڵفامی و ساده‌لۆحییان پێشان ده‌دات که‌ چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ یاسایه‌کی وه‌کو ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌مه‌ریکا به‌ کۆی ده‌نگی هه‌مو ویلایه‌ته‌کان په‌سه‌ند کرا (به‌یاسایی‌کردنی هاوسه‌رگیریی هاوڕه‌گه‌زبازه‌کان)؛ زۆرینه‌یه‌کی پارله‌مانیی پارله‌مانی کوردستان (که‌ پارتی و یه‌کێتی و گۆڕان بناغه‌ی ئه‌و زۆرینه‌یه‌ن) بیخه‌نه‌ ده‌نگ‌دانه‌وه‌ و په‌سه‌ندی بکه‌ن!! بیرکردنه‌وه‌ی (هه‌ندێک له‌) ئیسلامیه‌کان و تێڕوانینیان بۆ ده‌ره‌وه‌ی خۆیان مه‌هزه‌له‌ی زۆری له‌ خۆدا حه‌شار داوه‌، هه‌تا که‌مێک زۆریان بۆ نه‌یه‌ت ناوه‌ڕۆکی عه‌قڵیان وه‌کو خۆی ده‌رناکه‌وێت. مه‌هزه‌له‌ن، ئه‌مما مه‌هزه‌له‌!
جا ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی له‌ "ڕێگا‌دان به‌ هاوڕه‌گه‌زبازی"؛ به‌یاسایی‌کردنی هاوسه‌رگیریی هاوڕه‌گه‌زبازی (و داننانی یاسا به‌ "خێزان" ێکدا له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌وه‌) بێت. ده‌بێت مه‌به‌ستی ئه‌مه‌ بێت، به‌تایبه‌تی که‌ له‌و کاتانه‌دا هه‌واڵی ئه‌و یاسا نوێیه‌ی سه‌رجه‌م ویلایه‌ته‌کانی ئه‌مه‌ریکا بڵاو بوه‌وه‌. خۆ ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ بێت ترسی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ له‌ سایه‌ی نه‌بونی پێوه‌ری "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام"ـدا په‌یوه‌ندیی سێکسیی هاوڕه‌گه‌زبازی بکرێت به‌ کارێکی یاسایی به‌و مانایه‌ی سزای یاسایی له‌سه‌ر نه‌بێت؛ ده‌ی خۆ له‌ یاسای ئه‌م وڵاته‌دا ـ که‌ ئیسلامیه‌کانیش له‌ به‌ڕێوه‌بردنیدا به‌شدارن و به‌ شانازیه‌وه‌ پارچه‌ی خۆیان له‌ کێکی ده‌سه‌ڵاته‌که‌ی ده‌به‌ن ـ سزایه‌ک نیه‌ بۆ ئه‌و جۆره‌ په‌یوه‌ندیه‌ سێکسیه‌ [ئه‌و سزایه‌ی که‌ هه‌یه‌ له‌ یاسادا؛ ته‌نها بۆ حاڵه‌تی "ئیغتیصاب" و حاڵه‌تی لاقه‌ی منداڵ و نه‌وجه‌وانه‌، نه‌ک بۆ په‌یوه‌ندیی هاوڕه‌گه‌زبازیی ئاره‌زومه‌ندانه‌ی دو نێری ته‌مه‌ندار]. ئیتر تازە ئیسلامیه‌کان ترسی چییانه‌ که‌ بیانه‌وێت به‌ پێوه‌ری "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام" پێشی پێ بگرن؟! ده‌یانه‌وێت به‌ر به‌ چ یاسایه‌کی نه‌گونجاو له‌گه‌ڵ شه‌ریعه‌ت بگرن که‌ له‌مه‌ودوا ده‌ربچێت، له‌ کاتێکدا یه‌و یاسایه‌ی ده‌یان ساڵه‌ له‌ عێراق و کوردستاندا کاری پێ ده‌کرێت ده‌یان بڕگه‌ و مادده‌ی تێدایه‌ که‌ له‌گه‌ڵ "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام"ـدا ناگونجێت!؟
ئینجا با بزانین نمونه‌کانی تری کاکی ڕۆستایی چین: ده‌ڵێت: یان وه‌کو "حه‌ڵاڵ‌كردنی حه‌رامه‌كان، يان حه‌رام‌كردنی حه‌ڵاڵه‌كان"! ئه‌و وا ده‌ڵێت، به‌ڵام ـ ته‌نها وه‌کو نمونه‌ ـ زانایه‌کی موسوڵمانی بواری شه‌ریعه‌ت و یاسا، که‌ (د. مسته‌فا زه‌ڵمی) ـه‌، ناچار بوه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌دا ـ بۆ نمونه‌ ـ خه‌ته‌نه‌ی کچ حه‌رام بکات، له‌ کاتێکدا له‌ ڕێبازی شافیعیدا (که‌ کۆمه‌ڵگای موسوڵماننشینی کورده‌واری له‌سه‌ر ئه‌م ڕێبازه‌ن) "واجیب" ـه‌! [به‌لای که‌مه‌وه‌ "حه‌ڵاڵی" ی خه‌ته‌نه‌ی کچان له‌ ئیسلامدا کۆده‌نگی "ئیجماع" ی له‌سه‌ره‌. بڕوانه‌: ابن القطان، الإقناع في مسائل الإجماع. المسألة رقم (١٧٤٩). به‌م پێیه‌ یه‌کێکه‌ له‌ حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام!] ئه‌گه‌ر هه‌مو "حه‌رام" ێکی فیقهی ئیسلامی بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش قه‌ده‌غه‌ بێت، و هه‌مو "حه‌ڵاڵ" ێکی فیقهی ئیسلامی بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ ڕێگه‌‌پێ‌دراو بێت؛ ده‌ی خۆ ـ بۆ نمونه‌ ـ ئه‌و کۆیلایه‌تی و به‌کۆیله‌کردنه‌ی ئێسته‌ "ده‌وڵه‌تی ئیسلامی" (داعش) جێبه‌جێی ده‌کات له‌ ئیسلامدا "حه‌ڵاڵ"ـه‌، ده‌ی وه‌ره‌ ـ کاکی ئیسلامی! ـ تۆیش بڵێ حه‌ڵاڵه‌ و یاساییه‌! با بتناسین!
با ئیسلامیه‌کان لایان ڕون بێت: ئه‌گه‌ر هه‌مو "حه‌ڵاڵ"ـه‌کانی ئیسلام بۆ ئێسته‌ش یاسایی بن، و هه‌مو "حه‌رام"ـه‌کانی ئیسلام بۆ ئێسته‌ش قه‌ده‌غه‌ بن؛ ئه‌وا ـ خۆیشیان خه‌ریکه‌ هه‌ست ده‌که‌ن ـ ته‌مه‌نی ئیسلام و شێوازی ژیانی ئیسلامی کورت ده‌بێت، و ئیسلام هه‌ر له‌ دێڕی نوسراوی په‌ڕه‌ زه‌رده‌کاندا، یان له‌ کۆمه‌ڵگای چه‌پێنراوی ژێر چه‌پۆکی گروپه‌ تێرۆریسته‌کاندا، ده‌مێنێته‌وه‌، و ڕوی کۆڕی ژیانی هاوچه‌رخی نابێت.

ئینجا نمونه‌ی تر ده‌هێنێته‌وه‌ و زیاتر به‌دحاڵی‌بونی خۆی ده‌سه‌لمێنێت، که‌ ده‌ڵێت: هه‌روه‌ها وه‌کو "قه‌ده‌غه‌كردنی ڕوكنه‌كانی ئيسلام و ئيمان، و قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌و شتانه‌ی فه‌رز و واجبن.. وه‌ك نوێژ و ڕۆژو و حه‌ج و قورئان خوێندن و پۆشاكی باڵاپۆشی"! نازانم بۆچی ئیسلامیه‌کان ئه‌وه‌نده‌ به‌رامبه‌ر بنه‌مای عه‌لمانیه‌ت سورن له‌سه‌ر به‌دحاڵی‌بون!؟ نه‌ک ته‌نها له‌ بنه‌مای عه‌لمانیه‌تدا، به‌ڵکو له‌و ده‌ستوره‌ی عێراقیشدا که‌ ئیسلامیه‌کانیش تا ڕاده‌یه‌کی زۆر لێی ڕازین، ئازادیی جێبه‌جێ‌کردنی کاروبار و ئه‌رکی ئایینی بۆ هه‌مو هاوڵاتیان (و ـ بێ گومان ـ بە موسوڵمانانیشەوە) دابین کراوه‌.. ئیتر له‌ کوێت هێنا که‌ ئه‌گه‌ر "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام" پێوه‌ری یاسادانان نه‌بون؛ ئه‌مه‌ سه‌رده‌کێشێت بۆ قه‌غه‌کردنی ئه‌رکه‌ ئایینیه‌کانی مرۆڤی موسوڵمان؟! که‌ خۆی پێچه‌وانه‌که‌ی ڕاسته‌: ئه‌گه‌ر "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام" یاسا بن؛ شوێنکه‌وتوانی ئایینه‌کانی تر ماف و ئازادیی جێبه‌جێ‌کردنی [به‌لای که‌مه‌وه‌ ئاشکرای] ئه‌رکه‌ ئایینیه‌کانی خۆیان نابێت. بۆ نمونه‌: ئه‌گه‌ر شوێنکه‌وتوانی ئایینێک له‌پێش ئیسلامه‌وه‌ له‌ ئاوه‌دانییه‌کدا نه‌بوبێتن و ئه‌و ئاوه‌دانیه‌ له‌ سه‌رده‌می ئیسلامدا دروست کرابێت؛ ئیتر بۆیان نیه‌ یه‌ک په‌رستگاش له‌و ئاوه‌دانیه‌ دروست بکه‌ن! و ئه‌مه‌ کۆده‌نگی "ئیجماع" ێکی له‌ ئیسلامدا له‌سه‌ره‌. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ئه‌و ئایینانه‌ی تریش که‌ نزیکن له‌ ئیسلامه‌وه‌ و له‌گه‌ڵ مه‌رجی دانی باجی سه‌ر "سه‌رانه‌" ڕێگه‌ به‌ بونیان ده‌درێت؛ هه‌ر بۆیان نیه‌ به‌ ئاشکرا و به‌به‌ر چاو و گوێی موسوڵمانه‌کانه‌وه‌ ئه‌رکی ئایینیی خۆیان جێبه‌جێ بکه‌ن [هه‌ر وه‌کو ئه‌و ڕێکه‌وتنه‌ی ئه‌بو به‌کری به‌غدادی کردویه‌تی له‌گه‌ڵ هاوڵاتیانی مه‌سیحیی (ئه‌ل-ڕه‌ققه‌) و )ئه‌ل-قه‌ڕیه‌ته‌ین)، و ده‌قی ڕێکه‌وتن و مه‌رجه‌کانیمان خوێنده‌وه‌].

دوایی ده‌یه‌وێت دڵنیامان بکاته‌وه‌ و سڵ‌کردنه‌وه‌ی خه‌ڵک له‌ "ده‌ستورێکی ئیسلامی" بڕه‌وێنێته‌وه‌، بۆیه‌ ده‌ڵێت: "ئه‌م بڕگه‌يه‌ ده‌ستوره‌كه‌ ناكاته‌ 'ده‌ستورێكی ئيسلامی'، به‌ڵكو ته‌نها ده‌ستوره‌كه‌ ده‌كاته‌ ده‌ستورێكی واقيعی كه‌ ڕه‌چاوی واقيعی كوردستانی كردوه‌.. و دژی دينی ئه‌و ميلله‌ته‌ نيه‌". ئێمه‌ش ده‌زانین ته‌نها به‌و بڕگه‌یه‌ ئه‌و ڕه‌شنوسی ده‌ستوره‌ نابێته‌ ده‌ستورێکی ئیسلامی. ئه‌و ده‌قه‌ به‌و بڕگه‌یه‌شه‌وه‌ هێشتا زۆر زۆر باشتره‌ له‌ ده‌ستور و یاسای هه‌ر ده‌وڵه‌تێکی ئیسلامی، و ده‌قه‌کانی ئه‌م پرۆژه‌ی ده‌ستوره‌ گه‌لێک مادده‌ و بڕگه‌ و خاڵ و لقیان تێدایه‌ که‌ له‌گه‌ڵ یاسای ئیسلامی ناگونجێن (له‌ ئه‌ڵقه‌کانی زنجیره‌ی "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام، و پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمی کوردستان" ـدا نمونه‌گه‌لێکمان خسته‌ڕو).. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و بڕگه‌یه‌ ئه‌م پرۆژه‌ی ده‌ستوره‌ ده‌کاته‌ ده‌ستورێکی ناواقیعی.. چونکە ئەگەر ئیسلامیەکان ڕاست دەکەن و دەستورێکی واقیعی"ـیان دەوێت؛ دەی دەستوری عێراق و پرۆژەی دەستوری هەرێمیش، و یاسای عێراقی و کوردستانی، گەلێک ماددە و بڕگەیان تێدایە کە لەگەڵ پێوەری حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا ناگونجێن.. بەڵام ئیسلامیەکان لێرەدا پەنا بۆ بیانوی ناسنامەی موسوڵمانیی زۆرینەی خەڵک دەبەن وەکو بەڵگەیەک بۆ ئەوەی بڕگەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" بنەمای دەستورێکی "واقیعی" بێت.. بەڵام ئەمەش بەڵگەیەکی ساختەیە، چونکه‌ ڕاسته‌ زۆربه‌ی خه‌ڵکی ئێمه‌ موسوڵمانن، به‌ڵام هێشتا زۆربه‌یان به‌ حوکمی یاسا ڕازین نه‌ک به‌ حوکمی شه‌ریعه‌ت و نه‌گۆڕه‌کانی. با ماوه‌یه‌ک له‌ کوردستاندا یاسا به‌پێی حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام بڕوات به‌ ڕێوه‌، و ـ بۆ نمونه‌ ـ چه‌ند جارێک یاسای "ڕه‌جم" و کوشتنی "موڕته‌دد" و بڕینی ده‌ستی دز جێبه‌جێ بکرێن، یان نه‌خوازه‌ڵا جیهاد و "غه‌زا" و هه‌ڵمه‌ت‌بردن بۆسه‌ر وڵاتێکی دراوسێی نا-موسوڵمان‌نشین ـ که‌ له‌ ئیسلامدا ڕێکه‌وتنێکی گشتی هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی "فه‌ڕزی کیفایه‌" یه‌ له‌سه‌ر موسوڵمانان! ـ یان کۆیلایه‌تی و به‌کۆیله‌کردن (له‌ ده‌سکه‌وتی جه‌نگ، و له‌ بازاڕی کۆیله‌فرۆشی) ـ که‌ له‌ ئیسلامدا ڕێگه‌پێ‌دراوه‌ ـ کاریان پێ بکرێت؛ ئه‌و کاته‌ ئیسلامیه‌کان به‌ چاوی خۆیان ده‌بینن کاردانه‌وه‌ی خه‌ڵکی ئێمه‌ چی ده‌بێت، و بۆیان ڕون ده‌بێته‌وه‌ ئایا ئه‌و خه‌ڵکه‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلامیی ده‌وێت یان یاسا.

وا دیاره‌ ئیسلامیه‌کان وا تێگه‌یشتون که‌ ماده‌م زۆرینه‌ی خه‌ڵکی کوردستان به‌ پێناس و ناسنامه‌ موسوڵمانه‌، ئیتر ئه‌و زۆرینه‌یه‌ به‌ حوکمی یاسای ئایینی ڕازیه‌! و وا ده‌زانن ئه‌مه‌ واقیعه‌که‌یه‌. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا خه‌ڵکی ئێمه‌ به‌ یاده‌وه‌ریی خۆیان بیریان نایه‌ت یاسایه‌کی ئایینییان به‌سه‌ردا سه‌پێنرابێت.. وڵاتی ئێمه‌، به‌لای که‌مه‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می هاوچه‌رخدا، سه‌پاندنی یاسای ئایینیی به‌ خۆیه‌وه‌ نه‌بینیوه‌. مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ یاساداناندا وه‌کو سه‌رچاوه‌یه‌کی مێژویی سود له‌ یاسادانانی ئیسلامی بینراوه (ئەمە دواتر تیشکی دەخەینە سەر)‌، که‌ له‌م حاڵه‌ته‌شدا تاکه‌ سه‌رچاوه‌ نه‌بوه‌ و چی گونجاوه‌ و نامۆ نیه‌ به‌ عه‌قڵی یاسایی نوێ وه‌رگیراوه‌، نه‌ک ئه‌و یاسا ئیسلامیانه‌ی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای نوێ ناگونجێن.
من حه‌ز ده‌که‌م ئیسلامیه‌کان ڕونی بکه‌نه‌وه‌: داوای جێبه‌جێ‌کردنی کام یاساگه‌لی ئیسلامی ده‌که‌ن که‌ له‌ یاسادا جێیان نه‌بوبێته‌وه‌ و به‌دیلیان بۆ دانرابێت.. هه‌تا به‌ڕونی بزانین داوای چی ده‌که‌ن. چونکه‌ ئه‌وه‌ی له‌ یاسای نوێدا جێی نه‌بوبێته‌وه‌ و له‌ عورفی کۆمه‌ڵگایشدا جێی خۆی نه‌گرتبێت؛ مانای وایه‌ یاسایه‌کی گونجاو نیه‌، با له‌ حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلامیش بێت (وه‌کو بڕینی ده‌ستی دز، یان وه‌کو حه‌ڵاڵیی‌ ماره‌کردنی کچی منداڵ، یان حه‌ڵاڵیی خه‌ته‌نه‌ی کچ، یان حه‌ڵاڵیی کۆیلایه‌تی...). و کاتێکیش هێشتا ئیسلامیه‌کان داوای کارکردن به‌ شه‌ریعه‌ت ده‌که‌ن؛ که‌واته‌ داوای جێبه‌جێ‌کردنی ئه‌و یاسا نه‌گونجاوانه‌ ده‌که‌ن. هه‌ر به‌جیددی داوایان لێ ده‌که‌ین پێمان بڵێن داوای کارکردن به‌ کام یاسای شه‌ریعه‌ت ده‌که‌ن که‌ له‌ یاسا و عورفدا جێیان نه‌بوبێته‌وه‌، هه‌تا به‌ڕونی بزانین و خه‌ڵکیش بزانن ئیسلامیه‌کان داوای چی ده‌که‌ن.
له‌ کۆتاییدا ناوبراو، وه‌کو هاوشێوه‌کانی، ده‌که‌وێته‌ هه‌ڕه‌شه‌ی ته‌کفیرکردن و ده‌رچون له‌ ئیسلام و به‌مه‌ترسی‌زانینی هه‌مو ئه‌وانه‌ی به‌ کۆتی "حوکمه‌ نه‌گۆڕه‌کانی ئیسلام" له‌ یاساداناندا ڕازی نین، بۆیه‌ ده‌ڵێت: "ئه‌م بابه‌ته‌ په‌یوه‌ندیی به‌ لایه‌نێکی سياسیی وه‌كو كۆمه‌ڵ و يه‌كگرتوه‌وه‌ نيه‌، به‌ڵكو په‌يوه‌سته‌ به‌ هه‌مو ئه‌وانه‌وه‌ که‌ خۆيان به‌ مسوڵمان ده‌زانن"، ئه‌مه‌ش یانی ئه‌وه‌ی وه‌کو خۆیان به‌رگری له‌و بڕگه‌ و پێوه‌ره‌ نه‌کات؛ موسوڵمان نیه‌. و ده‌ڵێت: "ئه‌وانه‌ی دژی ئه‌و بڕگه‌يه‌ وه‌ستاونه‌وه؛‌ نيازی زۆر مه‌ترسيدار پێشان ده‌ده‌ن كه‌ ده‌يانه‌وێت ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ كورده‌واريه‌ به‌ره‌و هه‌ڵدێر ببه‌ن و كۆمه‌ڵێك ياسا و ڕێسايان له‌ به‌رنامه‌دايه‌ كه‌ به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك له‌ ته‌رازوی ئيسلام جێگايان نابێته‌وه‌". ئه‌مه‌ش هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی ئایینیه‌، له‌ خودی نوێنه‌ره‌ نا-ئیسلامیه‌کانی لیژنه‌ی ده‌ستوریش، ئه‌گه‌ر مشت‌ومڕێک بکه‌ن له‌سه‌ر مادده‌ی (٦) که‌ به‌ دڵی ئه‌وان نه‌بێت!
ده‌بینن چۆن ئیسلامیه‌کان به‌ کرده‌وه‌ باوه‌ڕیان به‌ ساده‌ترین بنه‌مای دیمۆکراسی و ڕێکه‌وتنی کۆمه‌ڵایه‌تی نیه‌!؟

یەکگرتوی ئیسلامی

ـ هەڵوێستی (یەکگرتوی ئیسلامی)، هەڵوێستێکی زۆر ڕەسمی نەبو، بەڵام لە نوسین و لێدوانی هەندێکیاندا دەرکەوت. بۆ نمونە: (ئەبو بەکر عەلی)، لەژێر ناونیشانی "نا بۆ ده‌ستورێكی عه‌لمانی، به‌ڵێ بۆ دیموكراسیه‌ت و ده‌ستورێكی ته‌وافوقی و مه‌ده‌نی"، ڕەخنە لە هەڵمەتی "به‌ڵێ بۆ ده‌ستورێكی عه‌لمانی" دەگرێت و پێی وایە "لە جێی خۆیدا نیە"، و پوختەی وتەکانی لەو لایەنەوە ڕاستیی تێدایە کە بەرزکردنەوەی دروشمی "دەستوری عەلمانی" ـ لە لایەن بەرەیەکی عەلمانیەوە ـ و "دەستوری ئیسلامی" ـ لە لایەن بەرەیەکی ئیسلامیەوە ـ هەڵگری کۆمەڵێک گرفت و لێک‌تێ‌نەگەیشتنە و ـ بە وتەی ئەو ـ " به‌ زیانی دیمۆكراسی و سازان و به‌ یه‌كه‌وه‌ ژیانی ئاشتیخوازانه‌ ته‌واو ده‌بێت" و "ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و دیمۆكراسی ده‌خاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌". بەڵام گوتارەکەی ناوبراو دیسان ـ وەکو هەر ئیسلامییەکی تر ـ چەند کێشە و خراپ‌حاڵی‌بونێکی هەڵ‌گرتوە. لەمانە: ئەو تێگەیشتنەی کە لای ئیسلامیەکان بوە بە باو، کە پێیان وایە داواکردنی عەلمانیەت لە وڵاتێکی موسوڵماننشیندا سەپاندنی عەلمانیەتە بەسەر کۆمەڵگایەکی ئایین‌پەروەردا و گوایە ئەمەش پێچەوانەی دیمۆکراسیە [جا بەلای ئیسلامیەکانەوە؛ لابردنی (موڕسی) لە میسر و هاتنە سەر کاری (سیسی) ـ کە ئەوان بە نوێنەری عەلمانیەتی دەزانن ـ؛ لەناوبردنی دیمۆکراسیە لەلایەن عەلمانیەتەوە! (ئەویش بە هاوکاریی سەلەفیەت و سعودیە!). ئەو گۆڕانکاریانەی بەسەر میسردا هاتن و ئەو پاشەکشە و شکستەی بەسەر دەسەڵاتی ئیخواندا هات؛ بە سەلمێنەرێکی ئەوەی دەزانن کە عەلمانیەت دژی دیمۆکراسیە!]. بە شێوەیەک کاک ئەبو بەکر دەڵێت: "گه‌ر دیمۆكراسی به‌ گرنگ ده‌زانن؛ دروشمی عه‌لمانیه‌ت هه‌ڵمه‌بڕن"! وەکو ئەوە دیمۆکراسی و عەلمانیەت دژی یەکتر بن!
سەرچاوەی ئەم بیرکردنەوەیە لای ئیسلامیەکان چیە؟ بە بڕوای من؛ جگە لە پاڵنەرە ئایینی-سیاسیەکە؛ سەرچاوەیەکی ڕاستەوخۆی تری نیە، ئەو ئامانجە ئایینی-سیاسیەی کە هەیانە؛ بزوێنەری ڕاستەقینەی هەمو بڕواکانیانە. بەڵام دەبێت بپرسین: بیانو و بەهانەی ئەو بیرکردنەوەیە چیە؟ بیانوە سەرەکیەکە؛ بونی کۆمەڵێک ڕژێم و دەسەڵات و بنەماڵە و سەرۆکە کە لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی و موسوڵماننیشندا لافی ئەوە لێ دەدەن پارێزەر و "زەمانەت" ی سیستەمی عەلمانین، و لە هەمان کاتیشدا ڕژێمی دیکتاتۆر و خوێن‌ڕێژ و گەندەڵن، و لە کۆتاییشدا ڕژێمی شکست‌خواردون و ماڵ‌وێرانی و دواکەوتویی بۆ کۆمەڵگاکانیان بەجێ دەهێڵن. ئەم ڕژێمانە بە پلەی یەک ڕژێمی نادیمۆکراتن و ئازادیی سیاسی و کار و بیروڕای سیاسی قەدەغە و سنوردار دەکەن (و هەتا بۆ ئەو ئامانجە لە ئایینیش ـ یان لە تەوژمێکی ئایینی ـ کەڵک وەردەگرن)، و هەندێکیشیان بە زەبری ئاگر و ئاسن و کودەتا دێنە سەر حوکم و هەر بەو شێوەیەش بەرگری لە کورسیەکانیان دەکەن. جا ئیسلامیەکان ئەم واقیعە ناڕێک و هەڵەیە دەکەنە بیانو، بۆ ئەوەی بڵێن: "داواکاریی عەلمانیەت" تۆوی نادیمۆکراسی و خوێن‌ڕێژی و گەندەڵیی هەڵ‌گرتوە! ئەوەتا ناوبراویش دەڵێت: "بیر مه‌كه‌نه‌وه‌ ئیسلام بكه‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ی فه‌زای گشتی، چونكه‌ پێش ئێوه‌ زۆر كه‌س وای كرد و له‌ جیاتی دیمۆكراسی دكتاتۆریه‌ت و خوێن و گه‌نده‌ڵییان له‌گه‌ڵ خۆیان هێنا"، و دەڵێت: "گه‌ر دیمۆكراسی به‌ گرنگ ده‌زانن؛ دروشمی عه‌لمانیه‌ت هه‌ڵمه‌بڕن و هه‌ندێ ئه‌زمونی شكست‌خواردوی ناوچه‌كه‌مان بۆ زیندو مه‌كه‌‌نه‌وه"، دیارە لێرەدا ئاماژە بۆ کێ دەکات [و هەر بۆیە کاتێکیش نمونە بۆ ڕژێمی عەلمانی دەهێنێتەوە؛ نمونە بە ڕژێمەکانی )سەدام حوسەین) و (جەمال عەبدول-ناصر) و (ئەسەد) و (ڕەزا شا) دەهێنێتەوە]. کە ئەمەش بیانوهێنانەوەیەکی نالۆجیکیە، چونکە ئەگەر ڕژێمێکی خۆرهەڵاتیی تاکڕەوی ـ زۆر جار ـ میلیتاری لەگەڵ لافی پاراستنی ئەزمونی عەلمانی (و پاساوهێنانەوەی بۆ خۆی بە پاراستنی ئەو ئەزمونە و ڕێ‌گرتن لە هاتنە سەر کاری ئیسلامیە توندڕەوەکان) دیکتاتۆر و گەندەڵن؛ لە هەمان کاتدا لە دنیادا زۆر ڕژێمی سەر پاک عەلمانی دەبینین کە سیستەمێکیان دامەزراندوە جێی دیکتاتۆری و گەندەڵیی تێدا نابێتەوە، و ئەوەندەیشیان ئازادی و دیمۆکراسی ڕەخساندوە کە جێی ئیسلامیە توندەکانیشی تێدا دەبێتەوە کە لە وڵاتە ئیسلامیەکانی خۆیان هەڵ‌دێن! ئەم بیرکردنەوەیەی ئیسلامیەکان وەکو ئەوە وایە ئێمەش بەوان بڵێین: "داوای پرۆژەی ئیسلامی مەکەن و دروشمی ئیسلام هەڵ‌مەبڕن، و ئەزمونی داعش و تالیبان و سۆماڵ و بۆکۆحەرام و سعودیە و ئێران و جوندول‌ئیسلام و شێخ‌زانا دوبارە مەکەنەوە"!
بیانویەکی تریش ئەمەیە کە لە گوتاری ناوبراویشدا خۆی دەردەخات، کاتێک دەڵێت عەلمانیەت سەردەکێشێت بۆ کۆمەڵێک داواکاری کە ئیسلام لە فەزای گشتیی کۆمەڵگا ـ بە وتەی ئەوان ـ وەدەر دەنێت، و ئەمەش ڕوبەڕوی کاردانەوەی توندی جەماوەری موسوڵمان دەبێتەوە، و ململانێیەکی ئیسلامی-عەلمانی دروست دەکات. سەرباری ئەوەش؛ ئەگەر تەوژمی ئیسلامی لە دەسەڵات و دەوڵەت و فەزای گشتی جیا بکرێتەوە؛ ئەمە دەبێتە پاساو بۆ کۆمەڵێک گروپی ئیسلامیی توندڕەویش کە بە شێوازی خۆیان بەرگری لە ئامانجە ئیسلامیەکە بکەن.. کە دەڵێت: ئەگەر ڕێگە نەدرێت بە ئامادەیی تەوژمی ئیسلامی لە فەزای گشتیدا؛ "پاساو ده‌ده‌ن به ‌هێزگه‌لێك له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕه‌وایه‌تیی ده‌وڵه‌ت و سیستەمه‌وه‌ خاوه‌ندارێتیی سیاسی له‌ ئیسلام بكه‌ن و ئیسلامێكی ناسنامه‌گه‌رای جه‌نگاوه‌ریشمان بۆ په‌ره‌ پێ ده‌ده‌ن". ئەم مەترسیانەی کە ناوبراو هەوڵ دەدات بیخاتە دڵی بەرامبەرەوە؛ هەر ئیسلامیەکان خۆیان بیریان لێ دەکەنەوە. ئەوە ئیسلامیەکان خۆیانن ڕازی نابن بە هەر چاکسازییەک کە لەگەڵ یاسای ئایینی نەگونجێت، و ئینجا کاردانەوەی جەماوەری (کە ئیسلامیەکان خۆیان لە پشتیەوەن) و هەروەها توندوتیژیان دەبێت. بێ گومان ئەمە لە خۆیدا پاساو نیە، بەڵکو شتێکە لێی تێ دەگەین: هەمو تەوژمێکی ئایینی کردانەوەی هەیە بەرامبەر هەر سنوردانانێک بۆ یاسا و دەسەڵاتی ئایین.

جگە لەوانەش؛ ناوبراویش وەکو ڕۆشنبیرە ئیسلامیەکانی تر، ئەو تێگەیشتن و خۆهەڵەحاڵی‌کردنەی هەیە لە عەلمانیەت، کە "عەلمانیەت" جیاکردنەوەی دام‌ودەزگای ئایینی (=کلێسا و مزگەوت) ـە لە سیاسەت، یان بریتیە لەوەی دەسەڵات دەسەڵاتێکی ئایینیی پیرۆزکراو نەبێت، یان دەسەڵاتێکی تیۆکرات نەبێت کە لافی ئەوە لێ بدات ڕەوایەتیی سیاسی و مافی فەرمانڕەوایی لە ئاسمانەوە وەردەگرێت. ڕاستە ئەمە بناغەی عەلمانیەتە، بەڵام ڕواڵەتی و سەرەتاییشە: ئەگەر دەسەڵات دەسەڵاتێکی دنیایی و ناپیرۆزیش بێت بەڵام یاسایەکی ئایینی جێبەجێ بکات و جیاکاری بکات لەنێوان هاوڵاتیان و ماف و باری یاساییان لەسەر بنەمای ئایینی؛ دیسان دەسەڵاتێکی ئایینیە، و پێویستە دەوڵەت لەو دەسەڵاتە ئایینیە جیا بکرێتەوە. بەلای کەمەوە؛ ناتوانێت تەنها بەوەی کە خۆی پێ پیرۆز و خاوەن مافی خوایی دەسەڵات نیە لافی ئەوە لێ بدات کە "عەلمانی" ـە، بەڵکو دەسەڵاتێکی ئایینیە، چونکە جێبەجێکەری یاسایەکی ئایینیە، و ئەم جێبەجیکەریەش دەبێتە بناغەیەک بۆ ڕەوایەتی و مافی فەرمانڕەواییەکەی. دەسەڵاتی ئیسلامییش لە مێژودا بەزۆری و لەسەر ئاستی عەمەلی لەم بابەتە بوە: هەندێک "خەلیفە" و دەسەڵاتدار نەبێت کە لافی مافی ئایینیی فەرمانڕەواییان لێ داوە (بەتایبەتی دەسەڵاتە شیعیەکان)، ئیتر بەگشتی دانیان بەوەدا ناوە کە ئەمە دەسەڵات و پاشایەتی و سوڵتانیەتێکە و تەنها جێبەجێ‌کەرێکی یاسای ئایینیە. هەتا لە وڵاتێکی وەکو شانشینیی عەرەبیی سعودی؛ لوتکەی دەسەڵاتی سیاسی جیایە (کە شای سعودیەیە لە بنەماڵەی سعودی) لە لوتکەی دەسەڵاتی ئایینی (کە موفتی گشتیی سعودیەیە لە بنەماڵەی وەههابی)، و شای سعودیە لافی ئەوە لێ نادات کە پاشایەتیەکەی مافێکی خوایی و پیرۆزە، بەڵکو پێی وایە مافی بنەماڵەکەیەتی کە شانشینییەکیان دامەزراندوە و ئەویش میراتبەری بنەماڵەکەیەتی. بەڵام یاسای شانشینیەکە یاسایەکی ئیسلامیی ڕوتە و هەمان شەریعەتە (هەتا بەبێ بەیاساکردن "تقنین" ێکی ڕاستەقینە) و لەسەر بنەمایەکی مەزهەبییش کە ڕێبازی حەنبەلیە. و بنەماڵەی سعودییش پابەندیی خۆیان بەو یاسایەوە دوپات دەکەنەوە و ـ بەلای کەمەوە لەسەر ئاستی تیۆری ـ ئامادەن بۆ هەر لێپرسینەوەیەکی "زانایان" لەسەر لادانیان لەو یاسایە. لەبەر ئەوانە؛ ئەو تێگەیشتن و پێناسەیە بۆ عەلمانیەت فریوخواردن و فریودانە بە پێناسەیەکی بنەڕەتی و لە هەمان کاتدا ڕواڵەتی و سەرەتایی عەلمانیەت. هۆکارێکی سەرەکیی ئەم جۆرە پێناسەیە بۆ عەلمانیەت (بەوەی "جیاکردنەوەی کلێسا [و مزگەوت] و دەوڵەت" ـە لەبریی ئەوەی "جیاکردنی ئایین و دەوڵەت" بێت)؛ ناونیشانی یاسا فڕەنسیەکەی ساڵی ١٩٠٥ـە کە "دەوڵەتی عەلمانی" و بنەمای "لایسیتێ" ی دامەزراند بە جیاکردنەوەی دامەزراوەی ئایینی و دامەزراوەی سیاسی یان دەوڵەتی نەتەوە، کە یاساکە بەم ناونیشانە دەرچو:

 loi du 9 décembre 1905 concernant la séparation des Églises et de l'État

واتە: "یاسای ٩ ی کانونی یەکەمی ١٩٠٥ سەبارەت بە جیاکردنەوەی کلێساکان و دەوڵەت". لێرەوە کاتێک ئەو بنەمایە وەرگێڕراوە بۆ ـ بە نمونە ـ عەرەبی؛ کراوە بە "الفصل بين الكنيسة والدولة"، واتە: "جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵەت". لە کاتێکدا مەبەستەکە لە کۆتاییدا دەبێتەوە بە "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت"، چونکە "کلێسا" لێرەدا ئاماژەیە بۆ ئایینی ڕێکخراو، ئایینی دام‌ودەزگایی، و لێرەوە دەبێتە ئاماژە بۆ دەسەڵاتی ئایین، کە لە ڕێگەی یاسای ئایینی و دام‌ودەزگاکانیەوە سەر ڕێی دەخات. و بەبێ ئەم یاسا و دام‌ودەزگایەش ئایین بونێکی کردەیی نابێت (و هیچ ئایینێکیش نیە دام‌ودەزگایەک خاوەندارێتیی لێ نەکات)، بۆیە ئایین لە کۆمەڵگادا لە شێوەی ئایینی ڕێکخراو و خاوەن دام‌ودەزگادا دەبێت. و ئایینی‌بونی دەوڵەتیش هەر سێبەری دام‌ودەزگای ئایینیە بەسەریەوە، و بەپێی بەهێزی و لاوازیی دەسەڵات و پەستانی ئەم دام‌ودەزگایەش دەوڵەت دەکەوێتە ژێر باری یاسای ئایینی یان دور دەکەوێتەوە. لەبەر ئەوە؛ مەبەست لە جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵەت؛ هەر "جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت" ـە. بۆیە لە ڕاستیدا عەلمانیەت جیاکردنەوەی ئایینە لە دەوڵەت، ئینجا ئەمە بە جیاکردنەوەی دام‌ودەزگای ئایینی و فرمانەکەی لە دام‌ودەزگای سیاسی و فرمانەکەی دێتە جێ. ئیتر نە فرمانی دام‌ودەزگای ئایینی حوکم‌کردنی کۆمەڵگا دەبێت، و نە فرمانی دام‌ودەزگای سیاسی ڕاپەڕاندنی کاروباری ئایینیی ئایینێک دەبێت.

هەر بۆیە ئەو پاساوەی ناوبراو بۆ ئەوەی کە دەڵێت "دروشمی عه‌لمانیه‌ت له‌ كوردستاندا دروشمێكی بێ ناوه‌ڕۆك و پاساوه‌"؛ بەوەی کە دەڵێت "چونكه‌ له‌ كوردستاندا ده‌سه‌ڵاتێكی دینیی حوكمڕانمان نیه‌ تا داوای جیاكردنه‌وه‌ی بكه‌ین له‌ ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت" و "ئیسلامیەکانیش لە په‌راوێزی حوكمدان.."؛ بیانویەکە و سەرکەوتو نیە.. چونکە وەکو وتمان ئامانج لە جیاکردنەوەی دەسەڵاتی ئایین لە دەوڵەت تەنها جیاکردنەوەی دام‌ودەزگایەکی ئایینی نیە لە دام‌ودەزگاکانی دەوڵەت (کە خۆی ئەم جیاکردنەوەیە بەڕواڵەتی لە وڵات و دەوڵەتە ئیسلامیەکانیشدا هەیە!)، بەڵکو مەبەست جیاکردنەوەی ئەو کاروبارە ئایینی و یاسا ئایینیانەیە کە دام‌ودەزگای ئایینی خۆی بە خاوەن و پارێزەریان دەزانێت، لە دەوڵەت. بەم شێوەیە ئیتر ڕاپەڕاندنی کاروباری ئایینی ئەرکی دەوڵەت نیە و دەوڵەت لایەنداری ئایینێک نیە و یاسایەکی ئایینیی جیاکار ناسەپێنێت. سەرباری ئەوەش ئەگەر باسی هەرێم بکەین؛ کاروباری ئایینی لە هەرێمدا بەشێکە لە حکومەت، و هەتا ئێستەش نەریتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی بەردەوامە، و هەمیشەش بەسراوەتەوە بە دەسەڵاتەوە لە هاوکێشەی دەسەڵات و سیاسەتدا حسابی خۆیی هەیە. جگە لەوانەش؛ ئەوەی هەتا ئێستە لە هەرێمدا هاتوە و کاری لەسەر کراوە لەسەر بنەمای دەستورێک نەبوە، و ئەگەر یاسایەکیش هەبوبێت؛ بە گوێرەی تێگەیشتن و بەرژەوەندیی دەسەڵات لێک‌دراوەتەوە. بۆیە هەردولا، ئیسلامیەکان و نا-ئیسلامیەکانیش، کار بۆ داهاتو دەکەن: ئیسلامیەکان دەیانەوێت لە ڕێگەی دەستورەوە و لەژێر ناوی پاراستنی پێگەی ئایینی ئیسلام لە دەستوردا بناغەیەک دابنێن بۆ گۆڕینی بەرە-بەرەی یاسا بۆ یاسای ئایینی، و نا-ئیسلامیەکانیش دەیانەوێت بەلای کەمەوە بەر بەو نەخشەیە بگرن، یان بناغەیەک دابنێن بۆ نوێکردنەوەی زیاتری یاسا و گونجاندنی زیاتری لەگەڵ ماف و ئازادیەکانی مرۆڤ بەو شێوەیەی بیری نوێی مرۆڤ پێی گەیشتوە.
لە لایەکی تریشەوە کاک ئەبو بەکر دەکەوێتە هەڵەیەکەوە، یان دەکەوێتە بەهەڵەدابردنێک، کە قسەوباس لەسەر داواکاریی "دەستوری عەلمانی" دەگۆڕێت بۆ قسەوباس لەسەر خودی بنەمای عەلمانیەت. ئەم دو بابەتە هەرچەند پشت بە یەک دەبەستن، بەڵام جیاوازن. کۆتایی و ئامانجی مەبەستی ئەو داواکاریە ئەوەیە لە دەستوردا یاسایەکی ئایینی لە جێی یاسای نوێ دانەنرێت و لە بارەی ئایینەوە لاسایی دەستوری وڵاتە ئیسلامیەکانی وەکو سعودیە و کوەیت و وڵاتانی کەنداوی تێدا نەکرێتەوە. چونکە کە داوای ئەوە کرا بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی "سەرچاوەی سەرەکی" ی یاسادانان بن؛ ئەمە مانای وایە شەریعەت جێی یاسا دەگرێتەوە، و وردە-وردە ئەو یاسا نوێیەی چەند دەیەیەکە و لە ناوەڕاستەکانی سەدەی پێشوەوە لە عێراقدا چەسپێنراوە و تا ئێستەش کاری پێ دەکرێت؛ بگۆڕرێت بە یاساکانی شەریعەتی ئیسلامی، و بۆ ئەمەش لە یاساکانی باری کەسێتیەوە دەست پێ دەکرێت. و بەو شێوەیەش کە لە عێراقدا دەستی دراوەتێ تەنها یاسایەکی ئیسلامی نابێت، بەڵکو یاسایەکی ئیسلامیی مەزهەبی دەبێت: بۆ ئەهلی سوننە لەسەر بنەمای فیقهی سوننی ـ بەتایبەتی ـ ڕێبازی حەنبەلی دەبێت، و بۆ شیعەیش لەسەر بنەمای فیقهی شیعیی ـ بەتایبەتی ـ جەعفەری دەبێت (وەکو لە دەستوری عێراقدا بناغەی بۆ دانراوە، و لە پرۆژەی دەستوری هەرێمیشدا لاسایی کراوەتەوە!). بەکورتی: لە عێراقدا پلانێک هەیە بۆ لابردنی "یاسا" و دانانی "شەریعەت" لە جێی. بە شێوەیەک یاسا دەبێتە سەرچاوەیەکی لاوەکیی یاسادانان کە لە حاڵەتی نەبونی دەقێک یان حوکمێکی شەریعەت لەسەر کردەوە و مامەڵەیەک ئینجا پەنای بۆ دەبرێت (لە کاتێکدا لە بنەڕەتدا خۆی بە پێچەوانەوەیە: لە حاڵەتی نەبونی دەقێک لە یاسا لەسەر کردەوە و مامەڵەیەک؛ ئینجا پەنا بۆ عورف و ئینجا شەریعەت دەبرێت). جا داواکاریە عەلمانیەکە لە بەرگرتن بەم نەخشە ئایینی-مەزهەبیەی ئیسلامیەکانی عێراقدا بەرجەستە دەبێت. و ئەگەر ئیسلامیەکان لافی ئەوە لێ دەدەن "دەستورێکی واقیعی" ـیان دەوێت نەک "دەستورێکی ئیسلامی"؛ دەبێت ئەوانیش لەگەڵ ئەو نەخشە و پلانە نەبن، بەڵام ئێمە دەزانین کە ئەوانیش هەمان ئامانجیان هەیە، و هەر نەنگییشە بیشارنەوە! و لێرەوە بێ‌بنەمایی ئەو قسەیەی ناوبراومان بۆ دەردەکەوێت کە دەڵێت: ئیسلامیەکان هەتا ئێستە لە هەرێمدا "له‌ په‌راوێزی حوكمدان" و "له‌ بنه‌ڕه‌تیشدا داوای حوكمی دینی ناكه‌ن"! دەی داواکردنی کارکردن بە شەریعەت وەکو "سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان" ڕێک "داواکردنی حوکمی دینی" ـە، و دەیشیانەوێت ئەوە یەک‌سەر لە دادگاکانەوە دەست پێ بکات!

مەلا تاهیر بامۆکی

هەندێک لە مەلاکان و نوسەرە ئیسلامیەکانیش هەڵوێستی خۆیان هەبو، کە گوزارش لە بیروڕای خۆیان دەکەن نەک حیزب و لایەنێکی ئیسلامیی دیاریکراو. لەوانە زیاتر لەسەر وتارێکی (مەلا تاهیر بامۆکی) هەڵوێستە دەکەین:
(مەلا تاهیر بامۆکی)، پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی (عومەری کوڕی خەتتاب) ـە لە هەڵەبجە. بە وتارە توندەکانی ناسراوە. لە وتارێکیدا لە دەمی مشت‌ومڕەکانی لیژنەی دەستوری پارلەمان لەسەر ماددەی (٦) کە سەبارەت بە پێگەی ئیسلامە لە دەستوردا، ڕۆژی (١٠ / ٧ / ٢٠١٥)، بە ناوی "فریاكه‌وتنی ڕۆژه‌كانی كۆتایی ڕه‌مه‌زان و كۆچی گه‌نجان". لە تەوەری سێیەمی وتارەکەیدا بە ناوی "وریا بن نوسینه‌وه‌ی ده‌ستور مه‌كه‌ن به‌ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ خودادا"، ڕو دەکاتە حیزبەکان و نوێنەرەکان لە پارلەمان و لیژنەی دەستور و پێیان دەڵێت: "دەستور مەکەن بە دەستپێکی شەڕ لەگەڵ خوا و پێغەمبەرا. بەزۆر ئەم میللەتە بەرەو بێدینی و عەلمانیەتی ئیلحادی مەبەن"! ئیتر بەم شێوەیە مشت‌ومڕ لەسەر دەستور و پێگەی ئایین لە دەستوردا ئەگەر بەو شێوەیە نەبێت کە خۆیان دەیانەوێت کە "شەریعەت" سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؛ ئیتر ئەوە "شەڕکردن"ـە لەگەڵ "خوا و پێغەمبەر" و بەزۆر بردنی هاوڵاتیانە بەرەو "بێدێنی" و "ئیلحاد"! لە کاتێکدا لە سەرەتای عێراقی نوێوە [هەتاکو پێش زاڵ‌بونی حیزبە ئایینیە شیعیەکان بەسەر نوسینەوەی دەستوری عێراقدا]؛ شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان نەبوە و یاسایش هەبوە کە لەگەڵ هەندێک "حوکمی نەگۆڕ" ی ئیسلامدا نەگونجاوە، و ئەو "میللەت"ـیش بەرەو "بێدینی و عەلمانیەتی ئیلحادی"(!) نەچوە. هەتا ئێستە دادگاکان لە عێراقدا "شەریعەت" سەرچاوەی سەرەکییان نەبوە و "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" پێوەریان نەبوە و هیچ کارەساتێکیش نەقەوماوە بەڵکو گەلێک چاکسازیی باشیش کراوە و گەلێک نەخۆشیی کۆمەڵایەتییش چارە کراون کە مەلاکان پێشتر چاویان لێ نوقاندون. ئەو یاسایەی دادگاکانی عێراق و کوردستان جێبەجێیان کردوە؛ ئەو کێشە و ئەو حوکمە ستەمکارانەی تێدا نەبوە کە لە گەلێک وڵات و دەوڵەتی عەرەبی و ئیسلامیدا هەن، بۆ نمونە: حوکمی کوشتنی موسوڵمانی پاشگەز "مرتد" لە یاسای گەلێک وڵاتی عەرەبی-ئیسلامیدا هەیە. هەتا لە یاسای میسرییشدا (کە سەرچاوە و بنچینەی یاسای مەدەنیی هەمو وڵاتانی عەرەبیە) موسوڵمانی پاشگەز کۆمەڵێک سزای بەسەردا جێبەجێ دەبێت کە پەیوەندییان بە باری کەسێتیی کەسەکەوە هەیە: لە هاوسەرەکەی جیا دەکرێتەوە (هەتا ئەگەر هاوسەرەکەی موسوڵمانیش نەبێت! یانی هەر بۆی نیە هاوسەری هەبێت!)، و میرات نابات و میراتی لێ نابرێت. بەڵام لە یاسای عێراقیدا ئەم یاسا دژ بە مافی مرۆڤە نیە. هەمو هەوڵی حیزبە نا-ئیسلامیەکان و بەرە عەلمانیەکە بۆ ئەمەیە کە بە بیانوی داوای پاراستنی پێگەی ئیسلام لە دەستوردا و لە ڕێگەی دانانی شەریعەتەوە بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان؛ ئەو جۆرە یاسا ئیسلامیە نەگونجاو و دژانە لەگەڵ مافی مرۆڤ نەیەنە سیستەمی دادوەریی عێراقیەوە و لە داهاتودا نەکرێنە یاسا. بەڵام لە عێراقدا حیزبە ئیسلامیەکان (بەتایبەتی شیعەکان کە خۆیان دەسەڵاتی یەکەمیان لە دەستدایە و لایەنە سوننیەکەیان کەنار خستوە) کار بۆ ئەوە دەکەن، و ئیسلامیەکانی کوردستانیش بە ڕێی ئەواندا دەڕۆن و لەسەر بنچینەی کارەکەی ئەوان دەیانەوێت لە دەستوردا داوێک بنێنەوە بۆ داڕشتنەوەی یاسا بەپێی شەریعەت. ئەوەتا مەلای ناوبراویش دەڵێت: "ناکرێت لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەستورمان شاز بێت"! یانی دەبێت چاو بکرێت لە کار و پرۆژەی حیزبە ئایینیەکانی عێراق و ئەو دەستورەی دایان‌ڕشتوە و لە دەستوری وڵاتانی ئیسلامیی ناوچەکە.
مەلا تاهیر بە هەمو خەڵک (موسوڵمانان) دەڵێت: "دەنگ مەدەن بە دەستورێک پێچەوانەی ئیسلام بێت. ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی ئەو دەستورە نەبێت و پێگەی ئیسلام جوان دیار نەبێت؛ دەنگی مەدەنێ". و پێی وایە ئەو داواکاریە (ئیسلام وەکو سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان) "بەرنامەی ئیسلامیەکان نیە"، و پێچەوانەی ئەوە "شەڕە لەگەڵ قورئان و سوننەتدا". و موسوڵمانان ئاگادار دەکاتەوە لە سەرەنجامی ئەوەی لە دەستوردا شەریعەت بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان و دادوەریی دادگاکان دانەنرێت و دەنگی پێ بدرێت و کاری پێ بکرێت. بەڵام لەم لایەنەوە ئەوەندە نەزانانە دەدوێت کە مرۆڤ سەری سوڕ دەمێنێت لە ئاستی نزمی بیرکردنەوە و لێکدانەوە و واقیعبینیی ئەم مەلایە و لە تێگەیشتنی لە یاسا و لە دەستور و لە عەلمانیەت و لە پەیوەندیی ئەمانە بە تاوان و لادانەکانی تاکەکانی کۆمەڵگاوە. دەڵێت: " ئاگری ئەو تاوانە [یانی ئەگەر شەریعەت بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان دانەنرا] ڕیشی هەمومان دەگرێت. سبەینێ لە دادگا کوڕ لە کوڕ مارە ئەکرێ! سەگ لە کوڕ و لە کچ مارە ئەکرێ. بەپێی ئەو یاسای عەلمانیەت و سیکۆلارەی کە لەو وڵاتانەوە هاتوە"! ئەم مەلایە وا بیر دەکاتەوە کە هەر کاتێک یاسای وڵاتێک یاسای ئیسلامی نەبو؛ ئیتر مارەکردنی هاوڕەگەزبازەکان لە یەکتر و سێکس لەگەڵ گیاندار دەبێتە یاسا! وەکو ئەوەی ئەمانە بەشێک بن لە هەر یاسایەکی نا-ئیسلامی. وەکو ئەوەی مەلا نەبو قسەمان بۆ بکات و شەریعەتی نەبو حوکممان بۆ بدات لەسەر کردەوەکان؛ ئیتر خۆمان عەقڵمان پێی ناشکێت کە خێزان لەسەر بنەمای دو ڕەگەزی نێر و مێی مرۆڤ دادەمەزرێت! وەکو لە بەشی پێشویشدا لەسەر لێدوانێكی هاوشێوەی (زانا ڕۆستایی) ـدا وتمان؛ ئەم ئیسلامیانە یان هەر نازانن و بێئاگان لە دەوروبەر و بەڕێوەچونی کارەکان، یان چاوەڕوانیی ئەوەیان لە پارلەمانی کوردستان و ئەو حیزبانەی لەوێ نوێنەریان هەیە ئەمەیە کە هەر کاتێک شەریعەت و بنەما نەگۆڕەکانی لە دەستوردا نەکران بە سەرچاوەی سەرەکی؛ ئیتر بە زۆرینەی دەنگی نوێنەرانی ئەو حیزبانە (یانی حیزبە نا-ئیسلامیەکان) پرۆژە یاسای هاوسەرگیریی هاوڕەگەزبازەکان پەسەند دەکرێت و دەکرێت بە یاسا!! ئەم جۆرە قسانە یان نیشانەی ئەوەن کە ئەم وتەبێژە ئیسلامیانە کاتێک باوەڕدارانە و بە پاڵنەری باوەڕ قسە دەکەن؛ هیچ ئاگاییەکیان لە واقیع نامێنێت و نازانن باس لە چی دەکەن (بۆ نمونە: لە کاتی لێدواندا بیر لەوە ناکەنەوە هەر پرۆژە یاسایەک بە چەند فلتەردا تێپەڕ دەبێت هەتا دەبێتە یاسا!)، یان لێکدانەوە و "تەصەوور"یان بۆ لایەنەکانی تری جگە لە خۆیان زۆر ڕەش و تاریکە و وا بیر دەکەنەوە ئەگەر ئەمان ـ ئەم پێغەمبەرانەی ڕەوشت و ڕاستڕەوی ـ نەبن؛ ئیتر لایەنەکانی تر دەست دەدەنە هەمو لادانێک لە هەمو بنەما و ڕەوشتێک! جا هەر جارێک دەیانەوێت پاساو بهێننەوە بۆ شەریعەت و یاسای مەدەنی ناشیرین بکەن؛ یەک‌سەر بە باسی هاوڕەگەزبازی دەست پێ دەکەن، و بەمە دەیانەوێت بەرامبەریان بێدەنگ بکەن و وای لێ بکەن هیچ وەڵامێکی نەبێت! یانی پشت دەبەستن بەم جۆرە فێڵە کە ئەگەر بەرامبەر وەڵام بداتەوە و ئەو داواکاریەی کاکی ئیسلامی و کاکە مەلا بۆ سەپاندنی شەریعەت بەسەر یاسا و دادگادا ڕەت بکاتەوە؛ کەواتە بەرگری لە هاوڕەگەزبازی دەکات و دەیەوێت "کوڕ لە کوڕ مارە بکرێت"!! ئەمەش شێوازێکی زۆر نزمە لە گفت‌وگۆ و گەیاندنی داواکاریدا. و ئەو مەسجەی لێ دەفامرێتەوە کە: ئەوەی یاسای مەدەنیی دەوێت ـ لەبریی شەریعەت ـ وەکو سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان؛ ئەوە "هاوڕەگەزبازی" ی دەوێت! و هەر بەڕاستییش هەندێک لە ئیسلامیانەکان ئەگەر لەو بارەیەوە بیاندوێنیت هیچ شەرمیان نیە لە گەیاندنی ئەو مەسجە بەئاشکرا! بینیشمان چۆن هەندێک لە ئیسلامیەکان لەبەرامبەری ڕەخنە لە یاسای ئیسلامیی "بڕینی دەستی دز" وتیان ئەوەی ڕەخنە لەو یاسایە بگرێت؛ دیارە خۆی دزە و دەترسێت بەسەر خۆیدا جێبەجێ‌ بکرێت!
مەلای ناوبراو، لەوەش زیاتر تێنەگەشتن و نەزانین و بیرکردنەوەی ئاوەژو و ناواقیعی بە خەرج دەدات، کاتێک دەڵێت: "ئەگەر ئیسلام لە دەستوردا پێگەی شیاوی نەبو؛ هەر کەس دەنگی پێ بدات؛ لەم کوردستانەدا پێکێ عەرەق بخورێتەوە؛ شەریکی گوناهەکەیەتی! زینایەک بکرێت؛ شەریکە. دزییەک بکرێت؛ شەریکە. هەر تاوانێک بکرێت؛ شەریکە"!! من هەتا ئێستە قسەی لەمە ناقۆڵاترم لەم مەلایانە نەبینیوە! بەپێی ئەم قسە ناقۆڵایە بێت؛ دەبێت یاسای هەمو وڵاتان، هەمو ئەو وڵاتانەی کە وڵاتی ئیسلامی نین و یاسایان شەریعەتی ئیسلامی نیە؛ دزی و هەمو تاوانێکی تر(!) یاسا و ڕێگەپێ‌دراو بێت! ئەمە بیرکردنەوەی مەلایەکە کە ـ بە داخەوە دەڵێم ـ مەلایەکی دیار و بەناوبانگیشە و خەڵکێک گوێی لێ دەگرن و گوایە لە زۆر مەلای تریش باشتر و ڕۆشنبیرترە! ئەوەتا چاوەڕوانیی ئەوەی هەیە ئەگەر لە دەستوری هەرێمی کوردستان ئیسلام و شەریعەتی ئیسلامی نەکرا بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان؛ ئیتر دزی و هەمو تاوانێکی تر دروست و یاسایی و ئاسایین!
ناوبراو باسی خواردنەوەی "عەرەق" و باسی "زینا" دەکات. بەڵام دیسان بێئاگایە و نازانێت یان لە بیری نیە کە هەر ئێستە و لەم دەوڵەت و دام‌ودەزگایەدا کە ئەو تێیدا کارمەندێكە و موچەی وەردەگرێت و ملکەچی یاساکەیەتی؛ نە خواردنەوەی کهولەمەنی و نە پەیوەندیی سێکسیی دەرەوەی پەیوەندیی ژن‌ومێردی، لە خۆیاندا بەپێی یاسا سزایان لەسەر نیە. تەنها بۆ هەندێک حاڵەت و بارودۆخ سزایان هەیە (وەکو ئەوەی پەیوەندیی سێکسی لەگەڵ کچی منداڵ بکرێت یان ئارەزومەندانە بێت و بە زۆرکاری بێت، یان هاوسەردار یان لەگەڵ هاوسەردار بێت). ئەی هەتا ئێستا کاکە مەلا بۆچی بەم یاسا و دام‌ودەزگایە ڕازی بوە؟ بۆچی هەتا ئێستە ڕازی بوە کە لە یاسای ئەم وڵاتەدا "عەرەقخۆر" هەشتا قامچیی لێ نادرێت و "زیناکار" ی بێ‌هاوسەر سەد قامچیی لێ نادرێت و "زیناکار" ی هاوسەردار ڕەجم ناکرێت؟! بۆچی تا ئێستە قبوڵت کردوە و بۆ لەمەودوا داوای چی دەکەیت ببێت بە یاسا؟!
من بەجیددی ئەم پرسیارەم لە ئیسلامیەکان و مەلاکان هەیە: بەڕونی پێمان بڵێن لە چ ماددە و بڕگەیەکی یاسای عێراقی/کوردستانی ڕازی نین و دەیانەوێت بیگۆڕن بە یاسایەکی ئیسلامی؟ دەکرێت بزانین چ لیستێک لە پرۆژە یاسایان بە دەستەوەیە؟
دیسان ناوبراو مەترسیی ئەوە دەخاتە دڵی گوێگرانیەوە کە ئەگەر شەریعەتی ئیسلامی لە دەستوردا وەکو پێوەر و سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان نەچەسپێنرێت؛ وڵات وەکو وڵاتە خۆرئاواییەکانی لێ دێت کە ڕێگە نادرێت بە بەرزکردنەوەی منارەی مزگەوتەکان و بەرزکردنەوەی دەنگی بڵندگۆکانیان. بۆیە دەڵێت: "لەوانەیە سبەینێ منارەی مزگەوت مەمنوع بکرێت. لەوانەیە موکەبەرەکان لاببرێن. لەو وڵاتانە وایە، ئەڵێ: تۆ ئازادی و حەوانەوەی من تێک‌ئەدەیت! ئەم قیڕەقیڕە چیە؟!". بەم شێوەیە چاوەڕێیە لە کوردستاندا ـ ئەگەر شەریعەت لە دەستوردا نەچەسپێنرێت ـ منارەی مزگەوت قەدەغە بکرێت! مەبەستی ئەوەیە لە ئەورۆپا وایە و لە کوردستانیش دەستور بەپێی ئیسلام نەبێت وای لێ دێت! لە کاتێکدا ئەورۆپاییەکان خۆیان ئەنجامی ئەو ڕاپرسییەی سویسێرایان بە دڵ نەبو کە بە قەدەغەکردنی دروستکردنی منارەی نوێ (یان دروستکردنی مزگەوتی نوێ بە منارەوە) بە ئەنجام گەیشتبو. هەتا پیاوانی ئایینی مەسیحییش نیگەرانیی خۆیان لەو ئەنجامە دەربڕی. و بێ گومان ئەو بنەمایەی کە عەلمانیەت دایمەزراندوە و موسوڵمانانیش لە ئەورۆپا سودیان لێ بینیوە؛ بنەمای "ئازادیی ئایینەکان" ـە، و بەپێی ئەم بنەمایەش شوێنکەوتوانی هەمو ئایینەکان مافی جێبەجێ‌کردنی کاروباری ئایینیی خۆیان و دروست‌کردنی پەرستگای خۆیان هەیە. و ئەنجامی ئەو ڕاپرسیەش لەگەڵ ئەم بنەمایەدا ناگونجێت. ئەوەی ئەو ڕاپرسیەی بەو ئەنجامە گەیاندوە عەلمانیەت نیە، بەڵکو ترسی سویسێراییەکانە لە زاڵ‌بونی سیمای ئیسلامی و تەوژمی ئیسلامی بەسەر وڵاتەکەیاندا و لە داخوران و سڕانەوەی بەرە-بەرەی تایبەتمەندیی کولتوریی خۆیان، و لە بەئیسلامی‌کردنی کۆمەڵگا لە سایەی تەوژمی پەنابەرانی موسوڵمان کە پەنا بۆ ئەورۆپا دەبەن و لە کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینی خۆیان هەڵ‌دێن. لە لایەکیشەوە مافی خۆیانە ئەورۆپاییەکان لە خەمی داهاتوی کۆمەڵگا و کولتوری خۆیان بن و بیانەوێت نەتوێنەوە و لە وڵاتی خۆیاندا نەبنە کەمینە، لە کاتێکدا خۆیان دەستی یارمەتی درێژ دەکەن و پەنابەر وەردەگرن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا قەدەغەکردنی منارەی بەرزی مزگەوت بیرکردنەوەی هەمو ئەورۆپاییەکان نیە و لە بنەمای عەلمانیەت و ئازادیی ئایینەکانەوە هەڵ‌نەقوڵاوە.
ناوبراو ترسی لەوەش هەیە سبەینێ لە کوردستاندا بڵندگۆی مزگەوتەکان لاببرێن. ئەمەش هەر تێنەگەشتنێکی تر و گومانێکی خراپی ترە. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت بزانێت کە نزم‌کردنەوەی دەنگی ئەو بڵندگۆیانە داواکارییەکی ڕەوای خەفەکراوی خەڵکیشە، و بانگێک یان وتارێکی ئایینی کە بۆ نوێژخوێنانی مزگەوتە؛ پێویست ناکات بەو بڵندگۆ گەورە بەهێزانە بدرێتە دەرەوە. دەڵێن کاتی خۆی (شێخ محەمەدی خاڵ) بڕوای وا بوە کە پێویست ناکات ئەو بانگ و وتارە ئایینیانە بە بڵندگۆ بدرێنە دەرەوە. ئەمە خۆ سەرکوت‌کردنی ئیسلام نیە، شتێکە خۆی لە خۆیدا پێویست نیە و دەبێتە هۆی بێزاکردنی خەڵک، بەتایبەتی سەبارەت بە مزگەوتی ناو ماڵان. جۆرێکیشە لە خۆسەپاندن، کە پیاوانی ئایینی وەکو بنەمایەکی ئایین بەرگریی لێ دەکەن.
مەلای ناوبراو پێی وایە مادەم "میللەت" موسوڵمانە؛ ئیتر دەبێت دەستور بکرێتە دەستورێکی ئیسلامی. دەڵێت: "دەستور ئەیبڕێنێتەوە: ئەو میللەتە موسوڵمانە یان شتێکی تری ئەوێت غەیری ئیسلام. ئەگەر میللەت دەنگی دا وتی: ئیسلامم ناوێ دەستورێکی عەلمانیم ئەوێ؛ پیرۆزیان بێت. بەڵام ئەگەر میللەت موسوڵمان بو و وتی: ڕازی نابم دین ئیسلام نەبێ لە کوردستان"؛ ئیتر دەبێت دەستور ئیسلامی بێت. بەڵام ئێمە دەبینین ئەم میللەتە موسوڵمانە هەتا ئێستە ڕازی بوە بە یاسای وڵات، لە کاتێکدا یاسای وڵات شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی نیە، و لە یاساکانیشدا یاسای نەگونجاو لەگەڵ شەریعەت (و گونجاو لەگەڵ کۆمەڵگای نوێ و مافی مرۆڤ) هەیە. بۆیە ئەمە ئەجێندای ئەم تەوژمە ئیسلامیانەیە، کە چاو لە برا موسوڵمانەکانیان دەکەن لە سعودیە و کەنداو و کوەیت و ئوردون و.. کە کەمترین مافی مرۆڤ ڕەچاو دەکەن، و یاسایەکی ئایینیی جیاکار دەسەپێنن.
ناوبراو دەیەوێت لە هەمان کاتدا ئەو ترسەش بڕەوێنێتەوە کە بەگشتی هەیە لە جێبەجێ‌کردنی شەریعەت. بۆیە دەڵێت: "کەسیش نەترسێ دەستی کەس نابڕرێ! ئەوە بڕوبیانوە ئەیهێننەوە". دەی کە داوا ناکەن دەستی دز ببڕرێت، و ناتانەوێت موسوڵمانی هەڵگەڕاوە بکوژرێت یان بێبەش بکرێت لە مافەکانی، و داوا ناکەن کچی خوار تەمەنی یاسایی مارە بکرێت، و باوەڕتان بە یاسای ئیسلامیی کۆیلە نیە، و داوای ڕەجم‌کردنی "زیناکار" ی هاوسەردار ناکەن...؛ ئیتر بۆچی سورن لەسەر ئەوەی شەریعەت سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؟ خۆ یاسای ئیسلامیی "بڕینی دەستی دز" لە قورئاندا هەیە، و بە هەمو پێوەرێک لە "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" ـە، ئیتر بۆچی داوای "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلام" دەکەن؟ ئەمە هەر دروشمێکە و پێتان خۆشە، یان بەباشی بیرتان لێ کردوەتەوە و ئامانجتانە؟
مامۆستا تاهیر ئاماژە بۆ بابەتێکی تر دەکات کە بڕیارێکی دادگاکانی کوردستانە بەوەی نابێت ژن لە دەرەوەی دادگا مارە بکرێت و دەبێت دادوەری دادگا مارەی بکات. و دەڵێت: ئەوە حیزبە نا-ئیسلامیەکانن کە ئەم یاسایەیان دەرکردوە و ئێوە (ی موسوڵمان) یش(!) دەنگی پێ دەدەن! و ئیتر باسی کێشەکانی خۆی دەکات لەگەڵ ئەم یاسایە. دیارە ئەم یاسایەی بە دڵ نیە (و بە یاسایەکی عەلمانیی نەگونجاو لەگەڵ ئیسلامی دەزانێت) و بەناچاری پێی ڕازیە، بەو مەرجەی دوای "عەقد" ی دادگا لای مەلایش مارە بکرێت، و دیارە پێی وایە هەتا مەلا مارەی نەکات؛ "حەڵاڵ" نابێت!
بەڵام ناوبراو و مەلاکانی تر لەم بابەتەدا تەنها داکۆکی لە پلە و پیشەی خۆیان دەکەن. ئەگەرنا لە ئیسلامدا مارەکردن مەلای پێویست نیە. لە فیقهی ئیسلامیدا ئەوەی پێویستە لە "عەقد" ی مارەکردندا ئامادە بێت؛ سەرپەرشتیار "ولي" ی کچە، لەگەڵ شایەت "شاهد" (حەدیثە موتەواتیرەکە تەنها باسی سەرپەرشتیار "ولي" ی کردوە). ئیتر کە لە کاتی خۆیدا مەلا کۆڕی مارەبڕینی بەڕێوە بردوە و لە کوڕ و کچی پرسیوە و وتەی لێ وەرگرتون؛ لەبەر ئەوە بوە دام‌ودەزگای هاوچەرخی دادگا نەبوە، و ئەو کاتە دادوەر هەر مەلا بوە و "قازیی شەرع" بوە، ئێستە دادگا جێی دادگای شەرعیی گرتوەتەوە و دادوەر جێی "قازیی شەرع" ی گرتوەوە، و بەپێی ئیسلامیش سەرپەرشیار و شایەت ئامادە بن؛ ئیتر کێشەی تێدا نیە. بەڵکو دەسەڵات و ڕەسمیەتی دادگا زۆر لە دەسەڵاتی مەلا زیاترە، و دادوەرێکی دادگا "هەیبەت" ی سەد مەلای هەیە! ئیتر چ کێشەیەکی تێدایە؟ بەڵام مەلاکان بەرگری لە پلە و پیشەیەک و ـ بەڵکو ـ دەرامەتێکی خۆیان دەکەن!

 "دەستوری عەلمانی" و "دەستوری ئیسلامی"
و "دەستوری مەدەنی"!

دوای مشت‌ومڕەکانی لیژنەی ئامادەکردنی دەستور لە پارلەمان لەسەر ماددەی (٦) ی ڕەشنوسی دەستور کە سەبارەت بە پێگەی ئیسلامە لە دەستوردا، و بەتایبەتی دوای بەرزبونەوەی دەنگی لایەکی بەرە عەلمانیەکە، کە داواکاریی "دەستورێکی عەلمانی" ی کردبوە دروشم؛ بەشێکی بەرە ئیسلامیەکە، بەتایبەتی ئەوانەی سۆز و کاردانەوەی ئایینی دەیانجوڵێنێت و لێکدانەوە و خوێندنەوەی واقیعییان نیە؛ کەوتنە کاردنەوە و ڕوبەڕوبونەوەی دروشم بە دروشمی پێچەوانە، بۆیە کەوتنە بەرزکردنەوەی دروشمی "دەستوری ئیسلامی" و ئەمەیان کردە داواکاریی خۆیان. هەرچەند هەندێک ڕۆشنبیری ئیسلامی وریاییان دەدا بە جەماوەری خۆیان لەوەی کە دەستەواژەی "دەستوری ئیسلامی" ناونانێکی واقیعی نیە و ڕەنگە ترسیش لە دڵی خەڵكدا بوروژێنێت چونکە پاشگری "ئیسلامی" ی پێوەیە.. بۆیە گوتاری ڕەسمیی ئیسلامیەکان کاری لەسەر ئەوە دەکرد کە لەبریی دروشمی "دەستوری ئیسلامی" داوای پاراستنی "پێگەی ئیسلام لە دەستوردا" و "دوپاتکردنەوەی ناسنامەی موسوڵمانێتی" ی هەرێم و "ڕێزگرتن لە ئایینی زۆرینە" ی خەڵکی کوردستان، بکرێت.. لە هەمان کاتیشدا پێداگرییان دەکرد لەسەر ئەوەی لە دەستوردا بچەسپێنرێت کە ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت و یاسایەک دەرنەچێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسلامدا ناتەبا بێت، و ئەمانەیان بە مەرجی پاراستنی پێگەی ئیسلام لە دەستوردا دادەنا (هەندێک کەمپەینیش ڕێک‌خران بۆ ئەم داواکاریانە و داوای ئەوەش کە ئیسلام وەکو ئایینی ڕەسمیی هەرێم بچەسپێنرێت‌). لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەیان دوپات دەکردەوە کە ئەوان بەڕاستی داوای "دەستورێکی مەدەنی" دەکەن! کە ئەمەش جۆرێکە لە تێکەڵ‌کردن و شێواندنی چەمک و زاراوەکان، چونکە کە وترا "دەستوری مەدەنی"؛ دەبێت دەستورێک بێت ڕەچاوی جیاوازیی ئایینی و فیکری و نەتەوەیی (و چینایەتی) نەکات بۆ دیاریکردنی مافەکان و ئازادیەکان بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا، بەڵکو لەسەر بنەمای هاوڵاتی‌بون و بەیەکسانی هەمو ئەو ماف و ئازادیانە دابمەزرێنێت، بە شێوەیەک هەمو هاوڵاتیان لە مافەکاندا و لەبەردەم یاسادا یەکسان دەبن. کە ئەمە (یانی وەسفی "دەستوری مەدەنی") بێ گومان بۆ ڕەشنوسی دەستوری هەرێم گونجاوە، تەنها بۆ دو ماددەی نەبێت کە هەر ئەو دو ماددەیەش بەلای ئیسلامیەکانەوە گرنگن و لای بەرە عەلمانیەکەش جێی تێبینین و ڕەت دەکرێنەوە، ئەوانەش: ماددەی (٦) کە ئیسلام دەکاتە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان و حوکمە نەگۆڕەکانی دەکاتە پێوەری یاسادانان، لەگەڵ ماددەی (٣٠) کە دەیەوێت کار بکرێت بۆ دامەزراندنی یاسای باری کەسێتی لەسەر بنەمایەکی ئایینی و مەزهەبی و جیاکردنەوەی دادگاکان لەسەر بنەمای مەزهەبی و بەم شێوەیە باری کەسێتی لە وڵاتدا چەند یاسایەکی جیاواز ڕێکی دەخات! کێشمەکێشەکەش لەسەر ئەم دو ماددەیەیە! و ئیسلامیەکان دەیانەوێت دەستوری هەرێم بەو دو ماددەیەشەوە هێشتا بە "دەستورێکی مەدەنی" دابنرێت! بە قەولی خۆیان "دەستورێکی مەدەنی کە پێگەی ئیسلام بپارێزێت"!! کاتێکیش ماددەکانی تری ڕەشنوسی ئەو دەستورە بنەمای دەستورێکی مەدەنین؛ ئەمە بەرهەمی عەقڵی ئیسلامی نیە و ئەنجامی پەرەسەندنی دەوڵەتی مەدەنیی نوێیە، بۆیە ئەمە شتێک نیە ئیسلامیەکان و نوێنەرەکانیان بیکەن بە مژدە و دیاریی دەستیان بۆ خەڵک. بەڵێ! ئەو ڕەشنوسە دەستورێکی مەدەنیی لێ پێک‌دێت، بە مەرجێک هەردو ماددەی (٦) و (٣٠) ـیش بە شێوەیەک دابڕێژرێن کە هاوڵاتیان لەسەر بنەمای ئایینی و فیکری و ڕەگەزی دابەش نەکەن لە ماف و ئازادیەکانیاندا و لەبەردەم یاسادا. بۆیە کاتێک ئیسلامیەکان لەسەر ماددەی (٦) و (٣٠) ـ بەو شێوەیەی هاتون ـ سورن؛ ئەمە پێشانی دەدات کە یان لە "دەستوری مەدەنی" نەگەیشتون و نازانن کە چەسپاندنی ئەو دو ماددەیە بەو شێوەیەی کە هاتون لەگەڵ دەستورێکی مەدەنیدا ناگونجێت، یان کێشەیان لەگەڵ ئەوە نیە بەگشتی دەستورێکی مەدەنی بێت، بەڵام دەیانەوێت ماددەی ـ بەتایبەتی ـ (٦) یشی لەگەڵدا بێت، بۆ ئەمەش هەر بەوە ڕازی نابن کە "ئیسلام ناسنامەی ئایینیی زۆرینەی خەڵکی کوردستانە"، بەڵکو سورن لەسەر ئەوەی بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بن..

لەگەڵ ئەوانەشدا ئەو دو دروشمە "دەستوری عەلمانی" و "دەستوری ئیسلامی" بوبونە ناونیشانی کێشمەکێشەکە. لە کاتێکدا ئەو ڕەشنوسی دەستورە، بە هەردو ماددەی (٦) و (٣٠) ـیشەوە نابێت بە "دەستوری ئیسلامی". جارێ پێش هەمو شتێک دەستەواژەی "دەستوری ئیسلامی" ("الدستور الإسلامي") ـ بەم ڕەهاییە ـ شتێکی جیاوازە لە دەستوری وڵاتێکی موسوڵمان‌نشین کە تێیدا بە ماددەیەک چەسپێنرابێت کە ئیسلام ئایینی ڕەسمیی وڵاتەکە یان دەوڵەتەکە، بەڵکو ئەم دەستەواژەیە ئاماژە دەکات بۆ داڕشتەیەکی گشتیی یاسا و ڕێسا بنچینەییەکانی کۆمەڵگای ئیسلامی و هەر دەوڵەتێکی ئیسلامی. واتە "پرۆتۆتایپ"ـێکە بۆ دەستوری هەر دەوڵەتێکی ئیسلامی کە بیەوێت شەریعەتی ئیسلامی جێبەجێ بکات. نمونەی ئەمەش (کە ڕەنگە تاکە نمونە بێت) ئەو "پرۆژەی دەستوری ئیسلامی" ـەیە کە کاتی خۆی (ساڵی ١٩٧٨) دام‌ودەزگای ئیسلامیی (ئەزهەر) لە میسر ئامادەی کردوە، و پێشکەشی گەلێک دەوڵەتی ئیسلامیی کردوە، و مالیزیا و پاکستان بەتایبەتی داوایان کردوە، بەڵام لە میسر خۆیدا بەدرێژایی سەردەمی (سادات) و (موباڕەک) پشت‌گوێ خراوە. لە ماددەی یەکەمی ئەم "دەستوری ئیسلامی"ـەدا هاتوە کە "شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی هەمو یاسادانان ێکە". لەگەڵ ئەوەشدا بە "دەستوری ئیسلامیی مەدەنی" ناو دەبرێت بەو پێیەی گوایە ـ بە قەولی ئەو کۆنگرەیەی دەزگای (کۆڕی توێژینەوە ئیسلامیەکان) ی ئەزهەر (ساڵی ١٩٧٧) کە پڕۆژەکەی وەکو ڕاسپاردەیەک ڕاگەیاندوە ـ "کارکردن بە شەریعەتی ئیسلامی مافە مرۆییەکانی نا-موسوڵمانانیش دەپارێزێت، و ئازادیی ئایینیی شوێنکەوتوانی ئایینە ئیبراهیمیەکانی تر [یانی یەهودی و مەسیحی] دابین دەکات"!
بۆیە دەستەواژەی "دەستوری ئیسلامی" ـ بەم ڕەهاییە ـ بۆ چوارچێوەی کێشمەکێشی "دەستوری عەلمانی" و "دەستوری ئیسلامی" ی هەرێمێک وەکو هەرێمەکەی خۆمان؛ هەر وارید نیە. دەکرێت لەم چوارچێوەیەدا بوترێت "دەستورێکی ئیسلامی". بەڵام ئایا ئەم وەسفەش بۆ ڕەشنوسی دەستوری هەرێم تا چ ڕادەیەک دەست دەدات؟ بێ گومان (و ئیسلامیەکانیش دەیزانن و دانی پێدا دەنێن) ئەو ڕەشنوسە نابێتە "دەستورێکی ئیسلامی"، و دەقی ئەو ڕەشنوسە لە فیکر و یاسای ئیسلامیەوە هەڵ‌نەقوڵاوە، و لەسەر بنەمای دەوڵەتی مەدەنیی دیمۆکرات دامەزراوە کە ئەمە ـ بەلای کەمەوە ـ بەرهەمی ئیسلام نیە. بەڵام لە لایەکی تریشەوە نکولی لەوە ناکرێت کە ماددەی (٦) ی ئەو ڕەشنوسی دەستورە، بەوەی کە ئیسلام دەکاتە ناسنامەی ئایینیی زۆرینە، و سەرباری ئەوەش بنەمەکانی شەریعەتی ئیسلام دەکاتە سەرچاوەکانی سەرەکیی یاسادانان و حوکمە نەگۆڕەکانی دەکاتە پێوەری کۆتایی یاسادانان؛ بەم شێوەیە لە دەستوری دەوڵەتە ئیسلامیەکان دەچێت، واتە ئەم ماددەی (٦) ـە [و بە هەمان شێوە ماددەی (٢) ی دەستوری عێراق] کت‌ومت هەمان ماددەی تایبەتە بە پێگەی ئیسلام لە دەستوری دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا [کە بەگشتی دەڵێت: ئیسلام ئایینی دەوڵەتە، و بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانن، وەکو لە پرۆژەی دەستورە ئیسلامیەکەی ساڵی ٢٠١٢ ی میسریشدا هاتوە: ماددەی (٢)]، هەروەها ماددەی (٣٠) کە یاسای باری کەسێتی بۆ شوێنکەوتوانی ئایینەکان و ڕێبازەکان جیا دەکاتەوە؛ ئەمیش هاوشێوەی لە دەستوری دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا هەیە [بۆ نمونە لە پرۆژەی دەستورە ئیسلامیەکەی ساڵی ٢٠١٢ ی میسردا، ماددەی (٣)، هاتوە: بنەماکانی شەریعەتی مەسیحی و یەهودی سەرچاوەی سەرەکیی یاساکانی باری کەسێتی و کاروباری ئایینیی میسریە مەسیحی و یەهودیەکانن]. بۆیە هەردو ماددەی (٦) و   (٣٠)لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێم دەبنە ماددەی دەستورێکی ئیسلامی، بەبێ ئەوەی تەواوی ڕەشنوسەکە و ماددەکانی تری بتوانن بە دەستورێکی ئیسلامی دابنرێن. واتە: ئەم دو ماددەیە نامۆن بە ڕەشنوسی دەستوری هەرێم، و لەگەڵ "دەستورێکی مەدەنی" ـدا یەک ناگرنەوە.
لەبەرامبەریشەوە، کاتێک بەرە عەلمانیەکە دروشمی "دەستوری عەلمانی"، یان ـ بڵێین ـ "دەستورێکی عەلمانی" بەرز دەکاتەوە؛ ئەم ناونانەش سادەکاری و ـ هەم ـ کێشەی تێدایە. هەر لە سەرەتاوە؛ بە واتایەک ڕەشنوسی ئەم دەستورەی هەرێم، بە ماددەی (٦) و (٣٠) ـیشەوە؛ دەستورێکی "عەلمانی" ـە.. عەلمانیە بەو واتایەی دۆکیومێنتێکی ئایینی نیە و بە ناوی خوا و پێغەمبەرەوە نادوێت و دەزگایەکی ئایینی گەڵاڵەی نەکردوە. بە واتا سادە و ـ هەم ـ بنەڕەتیەکەی "عەلمانی"؛ عەلمانیە. بە واتایەکی تریش؛ ئەم ڕەشنوسی دەستوری هەرێمە، بە "لابردن" ی ماددەی (٦) یش ـ کە تایبەتە بە پێگەی ئیسلام ـ نابێتە عەلمانی! بە بێ‌دەنگ‌بون لە باسی پێگەی ئایین و ماوەی نێوان ئایین و دەوڵەت؛ دەستور نابێتە عەلمانی، بەڵکو دەبێت ماوە و جیایی ئایین و دەوڵەت بە بنەما بچەسپێنرێت. ئیتر دەستوری عەلمانی بە ناو نیە، بە بنەمایە، بنەماکە هەبێت؛ ناوەکەی مەرج نیە. لە دەستورە عەلمانیەکاندا "دەستورێکی عەلمانی" نەکراوە بە ناونیشان، بەڵام بە بنەما جەوهەری عەلمانیەت چەسپێنراوە.

لێرەوە ساختەیی داواکاری و کێشمەکێشەکان لەسەر "دەستوری ئیسلامی" و "دەستوری عەلمانی" ڕون دەبێتەوە.

دەستور بە چی دەبێت بە عەلمانی؟

بەرە عەلمانیەکە داوای "لابردن" ی ماددەی (٦) ی ڕەشنوسی دەستوری هەرێمی دەکرد، بەبێ ئەوەش پێشنیاری ماددەیەک بکات لە جێی ئەوە. لابردنی باسی ئیسلام لای هەندێک پێکهێنەری بەرە عەلمانیەکە بەس بو بۆ ئەوەی ئاسودەیی ببەخشێت! [چونکە ـ بەلای ئەوانەوە ـ لە بنەڕەتەوە باسی ئیسلام وەکو ناسنامەی ئایینیی زۆرینەی خەڵکیش نائاسودەیی دەبەخشێت! ڕەنگە فیقهی ئیسلامییان وەکو سەرچاوەیەکی لاوەکی و یەدەگی یاسادانانیش قبوڵ نەبێت!].. لە کاتێکدا بێ‌دەنگ‌بون لە باسی ئایین و پێگەکەی و ماوە و جیاییەکەی لەگەڵ دەوڵەت؛ وەکو ئەوە وایە دەستورمان سەبارەت بە پرسی ئایین نەبێت! تا ئێستە لە کوردستاندا دەستورێک نەبوە تا لەژێر ڕۆشناییدا و بە "ئیلزام" ی دەستورێک مامەڵە لەگەڵ ئایین و دامەزراوەی ئایینی بکرێت، جا ئێستەش ئەگەر ئێستە دەستورمان هەبێت و ماددەیەکی تێدا نەبێت کە پەیوەندی و ماوەی نێوان ئایین و دەوڵەت دیاری بکات؛ دیسان وەکو ئەوە وایە دەستورمان نەبێت کە لەژێر ڕۆشناییدا مامەڵە لەگەڵ پرسی ئایین و دەوڵەت بکرێت!
عەلمانیەت (کە مەبەست نا-ئایینیبونی دەوڵەتە) دەبێت وەکو وەکو ماددەیەک، بڕگەیەک لە ماددەیەک، یان خاڵێک یان لقێک، بچەسپێنرێت، یان یاسایەک هەبێت بیچەسپێنێت. عەلمانیەت لەم حاڵەتەدا گوزارش نیە لە بیروباوەڕی کەسێک یان گروپێک، بەڵکو بریتیە لە یاسایەکی بنەڕەتیی دەوڵەت.
بۆ نمونە: لە دەستوری ئەمێریکادا؛ لە "هەموارکردنەوەی یەکەم"ـدا، لە دە هەموارکردنەوەکە ـ کە بە "قەباڵەی مافەکان" دەناسرێن و ساڵی (١٧٩١) چەسپێنرا، بە دەق هاتوە کە دەڵێت: "کۆنگرێس هیچ یاسایەک دەرناکات تایبەت بە ڕاپەڕاندنی ئایینێک یان نەهێشتنی ئازادیی مومارەسەی ئایینێک". واتە: قەدەغەیە لە کۆنگرێس یاسایەک دەربکات پشتگیریی شوێنکەوتن و موماسەرەی ئایینێک بکات، یان یاسایەک دەربکات ڕێ بگرێت لە شوێنکەوتن و موماسەرەی ئایینێک.
نمونەی عەلمانیەتیش وەکو یاسا؛ یاسا فڕەنسیەکەی ساڵی ١٩٠٥ تایبەت بە جیاکردنەوەی دامەزراوەی ئایینی و دامەزراوەی سیاسی، بە ناونیشانی "یاسای ٩ ی کانونی یەکەمی ١٩٠٥ سەبارەت بە جیاکردنەوەی کلێساکان و دەوڵەت"، کە بەپێی ئەم یاسایە قەدەغە کرا هەر دام‌ودەزگایەکی دەوڵەت (هەتاکو قوتابخانەکانیش) بخرێتە خزمەتی هەر چالاکییەکی ئایینیەوە.
بە دەقی دەستوریی لەو شێوەیە و دەقی یاسایی لەم شێوەیە دەکرێت عەلمانیەت بچەسپێنرێت، نەک داوای "دەستورێکی عەلمانی" بکرێت و داواکاریەکەش هەر ئەوەندە بێت کە دەستور لە باسی ئایین بێ‌دەنگ بێت!

"سەرچاوەکانی یاسادانان"
بابەتی یاسای مەدەنیی عێراقیە

وەکو چارەسەرێک بۆ کێشەی ماددەی (٦)؛ دەکرێت باسی "سەرچاوەکانی یاسادانان" بەجێ بهێڵرێت بۆ "یاسای مەدەنی" ی عێراقی کە بە کردەوە کاری پێ کراوە و دەکرێت، و پێویست ناکات لە دەستوردا سەرچاوەی سەرەکی و سەرچاوەی لاوەکیی یاسادانان دیاری بکرێت چونکە هەتا ئەگەر سەرچاوەی سەرەکی بە "یاسا" یش دابنرێت؛ ئەمە بۆ خۆی شتێکی بەدیهی و زانراوە و دەمێکە لە یاسای عێراقی/کوردستانیدا چەسپێنراوە، و ئەگەریش سەرچاوەی سەرەکی بنەماکانی شەریعەت بێت؛ ئەمە بەپێی یاسای عێراقی/کوردستانی هەڵەیەکە و دژ بە بنەماکانی ئەم یاسایەیە.
کاتێکیش بەپێی یاسای مەدەنیی عێراقی؛ یاسا سەرچاوەی سەرەکیە، و عورف لە پێش بنەماکانی شەریعەتەوەیە لە یاسادانانی عێراقی/کوردستانیدا؛ ئەمە لە واقیعدا بەو واتایە نیە کە شەریعەت سودی لێ نەبینراوە. چونکە پێش هەمو شتێک ئەمە باسی سەرچاوە مێژوییەکانی یاسا نیە، بەڵکو باسی سەرچاوە ڕەسمیەکانی یاسایە، خۆ ئەگەر باسی سەرچاوە مێژوییەکانی یاسا بکەین؛ فیقهی ئیسلامی یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکیەکانی. واتە لە یاساداناندا سود لە فیقهی ئیسلامی بینراوە. چونکە یاسای عێراقی لەسەر بنەمای یاسای میسری دامەزراوە، ئەمیش لەسەر بنەمای یاسای ئیسلامی (یاسادانانی ئیسلامیی سەردەمی عوسمانی، لەسەر بنەمای ڕێبازی حەنەفی، لەگەڵ نوێکردنەوەی و داڕشتنەوەی وەکو یاسایەکی مەدەنی) و یاسای فڕەنسی دامەزراوە. بۆیە فیقهی ئیسلامی یەکێکە لە سەرچاوە مێژوییەکانی یاسادانانی عێراقی (و ـ کەواتە ـ کوردستانییش). و هەتا ئێستەش هەر بەپێی یاسای مەدەنیی عێراقی فیقهی ئیسلامی یەکێکە لە سەرچاوە یەدەگەکانی یاسادانان. ئینجا عورفیش کە لەپێشترە؛ دیسان ئەمەش گەلێکی لە بنەڕەتدا "عورفی شەرعی" ـە و بوەتە عورفێکی کۆمەڵگا. دەمێنێتەوە کۆمەڵێک یاسا لە شەریعەت کە نە لە یاساداناندا سودیان لێ بینراوە و نە بونەتە عورفیش، ئەمانەش ئەو یاسایانەن کە دیارە پەسەند نین و گونجاو نین بۆ جێبە‌جێ‌کردن لە کۆمەڵگای نوێدا، جا ئەگەر ئیسلامیەکان سور بن لەسەر ئەمانە؛ دیارە داوای یاسایەکی ئایینیی جیاکار و ناواقیعی دەکەن، و کەواتە ئەمە "مەراقی جێبەجێ‌کردنی شەریعەت"ـە، نەک داواکاریی "دەستورێکی مەدەنی"!