ڕێچكە عیرفانی و عەقڵانیەكان لە ئیسلامدا
بۆچی لەبەرامبەر ڕێچكە توندوتیژ و سەلەفیەكان شكست
دەخۆن؟
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
سەرنج دەدرێت بەدرێژایی مێژوی ئیسلام هەمیشە ڕەوت
و ڕێچكە عیرفانی و عەقڵانیەكان لەبەرامبەر ڕێچكە توندوتیژ وسەلەفیەكان لە پاشەكشەدا
بوون، بۆ نمونە ڕەوتێكی وەك (موعتەزیلە) نەیتوانی پڕۆژەیەك بێت تا مۆدێلێك لە ئیسلام
بەرهەم بهێنێت كە شوێنكەوتوانێكی زۆری بۆ ماوەیەكی درێژ لەدەور كۆببێتەوە، كەچی سەلەفیەكان
بە ڕێبەریی (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل) و دواتر (ئیبن تەیمییە) و (ئیبن عەبدلوەههاب) توانییان
ئەم كارە بكەن.. لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە پێشەوە: بۆچی هەمیشە ڕەوتە میانڕەوەكان شكست
دەخۆن و ڕێچكە توندوتیژەكان وەك نوێنەری زۆرینەی موسڵمانان دەردەكەون؟
ئەم دیاردەیە كە زۆر سەرنج دراوە و تێڕامانی
زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە؛ هۆكاری زۆرە. دەتوانین چەند هۆكارێك وەكو لێكدانەوەی ئەم
واقیعە بژمێرین:
ا. هەمو ڕێچكە و ئاڕاستە عەقڵانی و عیرفانیەكان
لە جیهانی ئیسلامدا لەژێر كاریگەریی كولتوری جیاواز و بیری فەلسەفی و عیرفانیی گەلانی
تردا بون و ـ بە شێوەیەك لە شێوەكان ـ ئیسلامیان گونجاندوە لەگەڵ كولتوری خۆیان و ئاڕاستە
فیكریەكانی جیهانی ئەو سەردەمەدا. لە ئەنجامدا، لە زۆربەی حاڵەتەكاندا، فیكرێكی دوو
ڕەگ: نیوە ئایینی و نیوە فەلسەفی، نیوە شەریعەتی و نیوە عیرفانی، پێك هاتوە. ئەمەش
سەری كێشاوە بۆ دو حاڵەت: یەكەمیان: بەهۆی ئەو كاریگەری وەرگرتنەوە (ڕەسەنایەتی) و
بەدوایشیدا (ڕەوایەتی) ی ئایینییان كەم بوەتەوە و ئیتر لە كۆمەڵگای ئایینیدا توشی كشانەوە
و لاوازبون هاتون. دوەمیشیان: ئەو شەتڵە موتوربەكراوە نوێیەی كە پێك هاتوە لە زەویی
ڕەقەنی كۆمەڵگای عەرەبیدا بەتایبەتی و خۆرهەڵاتیدا بەگشتی، چانسی گەشەكردن و سەوزبونی
كەمتر بوە. چونكە بیری پێكهاتو لە ڕیشە و سەرچاوەی جیاواز كە لە كولتور و جیهانی جیاوازەوە
سەرچاوەیان گرتوە، بەزەحمەت دەبێتە ڕەوتێكی جەماوەری و بە شێوەیەكی گشتی نامۆیە، جگە
لەوەش، وەكو بیرمەندێك سەرنجی داوە، كۆمەڵگای عەرەبی، بەگشتی مرۆڤی دڵنیا و عەوداڵی
دڵنیایی و (یەقین) بەرهەم دەهێنێت، بە زاراوەیەكی ئیسلامی (نەفسی موطمه‌ئیننە) پەروەردە
دەكات كە بە سروشتی خۆی ڕقی لە گومان و دودڵی و دڵەڕاوكێیە، سەرباری ئەوەش گەورەترین
ئایدیال و ئامانجی ئەم نەفسە موگمهئیننەیە لەبریی ئەوەی كۆمەڵێك ئایدیالی ڕۆحیی ڕوت
بێت و كۆمەڵێك (لەززەتی مەعریفی) بێت، كۆمەڵێك حەز و ئارەزوی غەریزەیی و ماددی و جەستەیین
(مەبەستم ئەو وێناكردنە خۆرهەڵاتیەیە بۆ بەهەشت، بە ئیسلام و ـ تا ڕادەیەكیش ـ بە مەسیحیەتی
خۆرهەڵاتیەوە، كە ئاوێنەی حەز و خولیای ڕۆژانەیە كە پانتایی بیركردنەوە داگیر دەكات)..
لەبەر ئەوانە بیركردنەوەیەك كە گومان دروست بكات بۆ دامەزراندنەوەی دەرك لەسەر بنەمایەكی
عەقڵانی و هەروەها ڕۆحانیەتێك كە تەواو ئایدیالی بێت، ڕەنگە لەم حاڵەتە كولتوریەی وڵاتانی
عەرەبیدا، كە تا ئێستاش بەردەوامە، تەمەنی درێژ نەبێت.
بە کورتی: ڕەوتە توندتیژەكان زیاتر لە سروشتی ڕاستەقینەی
ئیسلامەوە نزیكن، ئەمەش توانای مانەوە و زیندوبونەوەی زیاترە، چونكە دەقەكان و بنەما
ئیسلامیەكان دەمێننەوە، تێگەیشتنە عەقڵانیەكان دەڕۆن.
ب. لە لایەكی ترەوە هەمو ڕەوتە فەلسەفی و عیرفانیەكان
لە جیهانی ئیسلامدا، فیكری خەڵكی هەڵبژاردە و (نوخبەوی) بون و نەبونەتە ئاڕاستە و تەوژمی
گشتی (ی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری..)، چونكە هەمو كەسێك ناگاتە ئەو ئاستەی لە جیهانە
بچوكەكەی خۆی بێتە دەرەوە و ئاسۆی فراوانتر لە خۆی واڵا بكات و لە ئەزمونە فیكریەكانی
دەوروبەر سود ببینێت، هەمیشە ئەو كەسانەی دەگەنە ئەو ئاستە كەسانی تایبەتی وهەڵبژاردە
و دنیانەویست و دەسەڵات‌نەویست و هەژمون‌نەویستن. ئینجا كێشەكە ئەوەیە ئەو كەسانە بە
زمانێكی هەڵبژاردەیی و (ڕاقی) دەدوێن كە كۆمەڵگا بەگشتی تێیان ناگات، ئامادە نین مەعریفە
باڵاكەی خۆیان بهێننە ئاستی جەماوەر و بە زمانی شەقام بدوێن [ڕاستیەكەی ئەگەر وا بكەن
كێشەیان بۆ دروست دەبێت و گوتەكانیان لە كۆمەڵێك (كوفرییات) دا كورت دەكرێنەوە كە ڕەشەخەڵك
دەوروژێنن]. لەبەرامبەردا پیاوانی ئایینی و واعیز و دەرباریەكان بە زمانی بازاڕ و شەقام
بۆ خەڵك دەدوێن و لایەنگرییان مسۆگەر دەكەن و بەسەر هۆش و بیریاندا زاڵ دەبن (وەكو
دەبیستین و دەخوێنینەوە زۆر لە وتارخوێنان و پیاوانی ئایینی چەمكی خێڵەكیی وەكو
"شەرەف" و "عیززەت" و "نەگۆڕان و پارێزگاری لە داب‌ونەریتی
باووباپیران" و شتی تر دوبارە دەكەنەوە و سودی لـی دەبینن)، هەتا ئەو زمانەش بەكار
بێنن زیاتر دەچنە دڵی ڕەشەخەڵكەوە و كولتور و ئاستی مەعریفیی خۆیشیان هەر لەگەڵ ئەو
زمانەدا هاوكار و گونجاوە. من وەختێك گوێ بۆ مەلایەك و بۆ حاجییەك دەگرم جیاوازییەكی
ئەوتۆ لە گوتار و ئاستی مەعریفییاندا بەدی ناكەم!
ج. دیارە مرۆڤی بیرمەند و ڕیفۆرم‌خواز، ئەوانەی
ئاڕاستە فەلسەفی و عیرفانیەكانی ئیسلامیان بەرهەم هێناوە، كەسانێكن كە كێشە و كێشمەكێش
و خولیا و ئاواتەكانی كۆمەڵگاكانیان پاڵیان پێوە دەنێن بیر بكەنەوە و بۆ چارەسەر بگەڕێن.
گروپێكی فیكری ـ ئایینیی وەكو موعتەزیلە، لە بنەڕەتدا وەكو پەرچەكردارێك لەبەرامبەر
گەندەڵبونی ژیانی سیاسی و ئابوریی سەردەمی ئومەویەكاندا هاتونەتە كایەوە و ویستویانە
بەرامبەر زۆر وستەم و گەندەڵیی ئومەویەكان بوەستنەوە. بۆ نمونە نكولیكردنی (قەدەر)
لەلایەنی ڕچەشكێنەكانی موعتەزیلەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ویستویانە بیانوهێنانەوەی ئومەویەكان
بە بیروباوەڕی (قەدەر) بۆ پاساودانی دەسەڵات و زۆری خۆیان بەتاڵ بكەنەوە. لەم حاڵەتەیشدا
دەسەڵات هەمیشە دژایەتیی ئەو ڕەوت و تەوژمانە دەكات كە ڕەخنە دەگرن و ڕەوایەتیی دەسەڵات
لەق دەكەن و پاساو و بیانوەكانی دەسەڵات پوچ دەكەنەوە. بۆیە ئەو ڕەوتانە، دەگمەن نەبێت،
دەسەڵات پشتگیریی نەكردون و تەنها وەكو ئۆپۆزیسیۆنیكی بێهێز و سەركوتكراو ماونەتەوە
(موعتەزیلە بە درێژایی مێژوی ئومەویەكان سەركوتكراو بون، و بە هاتنی عەبباسیەكان بوژانەوە.
هەندێكیش لە بیرمەندە ڕچەشكێنەكانی موعتەزیلە لەلایەن ئومەویەكانەوە لەناو براون و
بە ڕەسمی و بەپێی فەتوا ئیعدام كراون).
د. هەرچەندە باوەڕم بە لێكدانەوەی ئێتنی (ڕەیسیست)
و ڕەگەزی نیە، بەڵام ناتوانم سەرنجی ئەوە نەدەم كە عەرەب ماددەی ئیسلامن و (ماك) ی
كولتوری ئیسلامین، ئەمەش واتە تا دورترین مەودا كولتوری ئیسلامی پابەندی ئاكار و تایبەتمەندیەكانی
كولتوری عەرەب دەبێت. سروشتی مرۆڤی عەرەبیش، لە كۆنەوە تا ئێستا، زیاتر سروشتێكی ماددەخواز
و جەستەیی و عەمەلیە، و كەمتر عەقڵی و مەعریفی و ڕۆحانیە (بە شێوەیەك گومان هەیە لەوەی
تەصەووف ڕەگ‌وڕیشەی ئیسلامیی ڕونی هەبێت [بەڵكو گومان دەكرێت وشەی تەصەووف لە وشەی
(صوف) ی عەرەبیەوە هاتبێت، بەڵكو گومان زیاتر بۆ ئەوە دەچێت لەبنەڕەتدا كە لە (ثیۆسۆفیا)
یاخود (ثیۆسۆف) ی گریكیی دوایینەوە هاتبێت، بە واتای حیكمەتی خوایی یاخود حەكیمی خوایی.
بەم شێوەیە ڕەنگە (تصوف) لە (تیوصوف) ـەوە هاتبێت]، یان عیلمی كەلام دەلالەت لە مەوهیبەی
عەقڵیی عەرەب بكات)، لە بواری ماددەیشدا زیاتر داگیركەر و بەكاربەر و تەخشان‌وپەخشانكەرن،
نەك بەرهەمهێن، حازرخۆرن نەك خەمخۆر. ئەمەش لەبەر ئەوەی كە عەرەب (بەتایبەتی عەرەبی
ناو جەزیرە) ئەزمونی مرۆیی و شارستانییان پێش ئیسلام كەم بوە و دوای ئیسلامیش تەنها
وابەستەی چركەساتی سەرهەڵدانی ئیسلام بون كە پیرۆزكردنی (چركەیەكی كولتوری) ی عەرەبە..
ئینجا زاڵبونی عەرەب بەسەر ژیانی ئایینی و فیكری لە جیهانی ئیسلامدا، دیاردەیەكی ئاشكرایە
و، ئەمەش بوەتە هۆی كەمبونەوەی هەلی گەشەكردن و بەردەوامبونی تەوژمی عەقڵانی و عیرفانی.
لەم خاڵەدا مەبەستم لە عەرەب عەرەبی ناوجەزیرەیە
(دەشتەكی) نەك بە واتا فراوانەكەی.
هـ. ڕوداو / كارەساتێكی شارستانیی وەكو سەرنگومبونی
موعتەزیلە، تا ئێستاش مەفعولەكەی درێژەی هەیە. كاتێك خەلیفە (موتەوەككیل) ی عەبباسی
حیزبی موعتەزیلەی لەكارخست و (سوننەت ـ واتە كۆی داب‌ونەریتی ئیسلامی) ی زاڵ كردەوە،
ئەمە بوە هۆی ئەوەی بیرمەندەكانی موعتەزیلە ناچاری كاری نهێنی ببن و بەرەو پوكانەوە
بچن یان خۆیان بكەن بەناو شیعەدا و قوتابخانەی ئیعتیزال لە شیعەگەرێتی مارە ببڕن. لەو
كاتەوە بیركردنەوەی عەقڵانی و توێژینەوەی فەلسەفی لە بیروباوەری ئیسلامی لە پاشەكشەدا
بوە، جگە لە هەندێك ئەستێرە لێرەولەوێ لە شەوەزەنگێكی تەواودا.
ز. ئیستیغلالكردنی دەوڵەت و هێزی سیاسی لە سەرەتای
دەسەڵاتی عەبباسیەكاندا لەلایەن كۆمەڵێك لە دەستڕۆیشتوەكانی حیزبی موعتەزیلەوە بۆ سەپاندنی
بیروباوەڕی نیوە ئایینی و نیوە فەلسەفیی خۆیان بەسەر ڕەشەخەڵك و پیاوانی ئایینیدا كە
خاوەنی جەماوەر و شەعبیەت بون لەناو خەڵكدا. لە ئەنجامدا خەڵكێكیان توشی ئازار و مەینەتی
كرد. ئەمە كارێكی كردوە كە مرۆڤی موسوڵمانی سوننیی تەقلیدی تا ئێستاش ڕقی لە موعتەزیلە
و هاوشێوەكانیان و بیر‌وبڕواكانیان دەبێتەوە و ئەوە زیاتر لە هەزار ساڵە هەر پێیشی
خۆش نیە فایلی (خەلقی قورئان) هەڵ‌بداتەوە و بزانێت شەڕەكە لەسەر چی بو! تا ئێستاش
كە ناوی (قەدەرییە) و (موعەططیله) و (موعتەزیلە) دەبرێت، كە هەرسێكیان هەر یەك شت دەگرێتەوە،
لای موسوڵمانی سوننی وەكو ناوی كۆمەڵێك شەیتان و دڕندە خەیاڵیان دەكات و نەفرەتیان
لـێ دەكات. دەشتوانین بڵێین ئەو گەمەی دەسەڵاتە و سەرباری ئەوەش ئەو ستەم و زۆر و
سەپاندنەی كە كۆمەڵێك دەستڕۆیشتوی موعتەزیلە تێی كەوتن قوتابخانەی ئیعتیزالیان لاواز
كرد و بەرەو لەناوچونیان برد.
ح. هاتنەكایەی ئەشعەریەكان بەدوای سەرەوژێربونەوەی
موعتەزیلەدا، گەورەترین دەگەی دا لە ئاڕاستەی عەقڵانی لە ئیسلامدا. چونكە ئەشعەریەكان
كە پێشینەیەكی ئیعتیزالییشیان هەیە ئەوانیش خۆیان بە عەقڵانیەت و شێوازی عەقڵی ڕازاندەوە
و ئەوەندە توانای مشت‌ومڕی عەقڵییان تێدا بو كە بتوانن ڕوبەڕوی موعتەزیلە بوەستنەوە.
لە ئەنجامدا شێوگێكی مامناوەندیی بیروباوەڕی ئیسلامییان داڕشت كە لە جەوهەردا هەمان
بیروباوەڕی ئیسلامی ـ سوننیە و بەڵام بە شێوەیەك داڕێژراوە و بە بەرنامەیەك كورت كراوەتەوە
و درێژە و تەواوكاریی بۆ كراوە كە دەتوانن بە شێوازی عەقڵی و نیمچە فەلسەفی داكۆكیی
لـێ بكەن. ئەمە لە خۆیدا بازاڕی ئیعتیزالی مایەپوچ كرد، چونكە بەڕواڵەت هەمان عەقڵانیەتی
موعتەزیلەیان هەڵ‌گرتبو و بە شێوەیەكی گشتییش هەمان بیروباوەڕی ئەهلی سوننە بو، كە
ئەم شێوەیە موسوڵمانانی بەگشتی لەدەور كۆ بوەوە. بەم شێوەیە ڕێبازی عەقڵانیی ئاڕاستەكراو
و خاڵیكراوە لە ناوەڕۆكی جەوهەریی عەقڵ خراپترین دوژمنی عەقڵانیەتە، چونكە توانای خۆگونجاندن
و مانەوەی هەیە. لە دواییدا ڕێبازی ئەشعەری تەصەووفیشی لەخۆگرت، كە ئەم حاڵەتەش بوە
بەدیلێك بۆ تەصەووف و عیرفانی ڕەسەن، چونكە صۆفیە ئەشعەریەكان عیرفانیان دەستەمۆی شەریعەت
كرد، كە لە بنەڕەتدا عیرفان شۆڕشێكە بەسەر شەریعەتدا.
ط. وەستانی عەقڵی ئیسلامی بە گشتی لە گەشەكردن و
بەخشین و پاشەكشەی موسوڵمانان بەگشتی لە جیهانی مەعریفە و زانستدا، كارێكی كرد كە نەك
تەنها ئاڕاستە عەقڵانی و عیرفانیەكان، بەڵكو خودی ئیسلامیش توشی پوكانەوە و لاوازبون
و ساختەیی هات و كەسێك نەما لێهاتویی و بوێریی پێشەوا و سەركردە ئیسلامیەكانی ڕابردوی
هەبێت لە گەشەپێدان و زیندوڕاگرتنی بیری ئیسلامیدا، بەم شێوەیەش فیكری ئیسلامی بوە
جوینەوەی ئەو فیكرەی كە هەزار ساڵ لەوەپێش بەرهەم هێنراوە، ئیتر موسوڵمانی ئێستە ڕاستەوخۆ
شوێن ئیسلام نەكەوتوە بەڵكو شوێن موسوڵمانانی سەدەكانی ڕابردو كەوتوە، بە گوزارشێكی
تر موسوڵمانی ئێستە ڕاستەوخۆ موحەممەدی و قورئانی نیە بەڵكو ئومەوی و عەبباسیە!
