ڕەگەزی ئایینی و میتۆلۆجیایی لە گوتاری ئۆجه‌لاندا
"لە دەوڵەتی
كاهینە سومەریەكانەوە بۆ شارستانێتیی دیمۆكرات"
بە نمونە ڕوانگه و ڕەخنە، ژ. (٧-٨)، (چاودێر)، ژ. (٢٧٦-٢٧٧)
٢٤ / ٥ / ٢٠١٠ - ٧ / ٦ / ٢٠١٠
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
بەشی دوەم
لە بەشی یەكەمی ئەم وتارەدا، لەسەر لایەنێك لە گوتاری
(ئۆجه‌لان)، بە تایبەتی كتێبی "لە دەوڵەتی كاهینە سومەریەكانەوە بۆ شارستانێتیی
دیمۆكرات"، هەڵوێستەمان كرد، كە بریتیە لەو ماددە و كەرەستە ئایینی و مێژویی و
نیمچەمێژوییەی نوسەر دەیخاتە گەڕ بۆ نوسینەوەی مێژوی كولتوریی ناوچەكە. و وتمان كە
نوسەر زۆر جار چیرۆكە ئایینیەكان (بەتایبەتی ئەوانەی تاناخ واتە پەیمانی كۆن، كتێبی
پیرۆزی یەهودی) دەكاتە كەرەستەیەك بۆ خوێندنەوەی مێژو و (مێژوی كولتوری) ی مرۆڤی ناوچەكە،
كە زۆر جار ئەو چیرۆكە تەنها چیرۆكێكی ئەفسانەیی یان میللیە كە واقیعێكی دیاریكراوی
لە پشتەوە نیە و زۆر جاریش دوای ئەو قۆناغە مێژوییەی گریمان دەكرێت لە چیرۆكەكەدا چیرۆكەكە
گەشەی كردوە یان نوسراوە یان پاكنوس كراوە، بۆیە گوزارش لە واقیعێكی جیاواز و شوێن
و كاتێكی جیاواز و كولتورێكی جیاواز دەكات.
هەر بەو شێوەیە لە بەشی یەكەمدا، لەسەر باسی كەسێتیی
(ئیبراهیم) و سەرەتای دەركەوتنی خێڵە عیبریەكان، لای نوسەری ناوبراو، دواین، لێرەیشەوە
لەسەر كەسێتیەكانی تر و بڕگەكانی تری ئەو مێژوە لای ناوبراو، هەڵوێستە دەكەین، و دواتریش
سەرنجی خوێنەر ڕادەكێشم بۆ هەندێك هەڵە و بیروڕای سەرنەكەوتو لە بواری ئێتیمۆلۆجیای
ناوی كەسێتیە كولتوریەكان و لێكدانەوەی زمانی بۆ ئەو ناوانە، كە نوسەر تێیان كەوتوە.
پێگەیەكی تری مێژوی خێڵە عیبریەكان لەلای نوسەر،
كەسێتیی (یوسیف) ـە، كە نوسەر خوێندنەوەیەكی بۆ دەكات، بەو پێیە كە (یوسیف) كەسێتییەكی
ئەو خێڵە عیبریانەیە كە لە میسر نیشتەجێ بون و توانیویەتی ببێتە پلەدار و دەسەڵاتدار
لە ڕژێمی بیرۆكراتیی میسریی ئەو سەردەمەدا و بچێتە سەرەوە. نوسەر لێرەدا ئەم كەسێتیە
بەبنەچە خێڵەكیە بیابیانیە كە توانیویەتی بگاتە دەسەڵات بەراورد دەكات بە چیرۆكی (سه‌رگۆن)
ی ئەككادی كە لە بنەڕەتدا لە خێڵە عەمموریەكانە و دەڵێت "لەمەوە تێدەگەین كە پەرەپێدانی
چیرۆكی لەم جۆرە كە دەربارەی كەسانێكن كە پیاوی دەوڵەتن یان بنەماڵەیەكی فەرمانڕەوای
نوێیان هێناوەتە كایە لە خێڵێكی بێناونیشان، دەگەڕێتەوە بۆ میراتێكی مێژویی بەردەوام
و دورودرێژ". بەم شێوەیە هەوڵ دەدات كەسێتی (یوسیف) شیكار بكات. هەرچەند ئاگادارە
كە كەسێتیەكە كەسێتییەكی ئەدەبیە (واتە لە چیرۆكێكی ئایینیدا باسی هاتوە كە مەرج نیە
مێژویی بێت)، بەڵام لە چەند لایەكەوە شیكارەكەی ناتەواوە. پێش هەمو شتێك ئەگەر چیرۆكی
(یوسیف) مێژویی بێت، ئەوا (یوسیف) لەگەڵ (پاشا) جیاوازییەكی ئەوتۆی نەبوە، چونكە ئەو
چیرۆكە ـ بە گریمانكردنی مێژوییبونی ـ دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (هیكسۆس) كە ئەوانیش وەكو
یوسیف میسری نەبون و ئاسیایی بون، زۆربەیشیان سامی بون واتە هەر لە بابەتی خێڵە عیبریەكان
بون. ئەمانە لە باكوری میسر فەرمانڕەواییان دەكرد. بەم شێوەیە و لەم چوارچێوەیەدا یوسیف
دەركەوتوە، نەك وا بزانرێت كە یوسیف لە كۆشكی پاشایەكی میسریی ئەسڵدا بوەتە دەسەڵاتدار.
لەبەر ئەوە بەراوردكردنی كەسێتیی یوسیف بە كەسێتیی (سه‌رگۆن) تەواو سەركەوتو نیە، (عەمموریەكان)
لە بابیلدا بنەماڵەی فەرمانڕەوا بون لە كۆمەڵگایەكی بابیلیدا، بەڵام یوسیف ـ ئەگەر
بیخەینە چوارچێوەیەكی مێژوییەوە ـ دەسەڵاتدارێك بوە لە كۆمەڵگایەكدا كە هاوڵاتیان و
فەرمانڕەواكان هەمویان هەر لە بابەتی یەك بون، واتە هەمویان هیكسۆس بون و میسریی ئەسڵ
نەبون. جگەلەوەی بواری بەراورد نیە لەنێوان پاشایەكی مێژویی وەكو (سه‌رگۆن) ی ئەككادی،
و نێوان كەسێتیی (یوسیف) كە لە دەرەوەی چیرۆكە (یەهودی-مەسیحی-ئیسلامی) ـەكە هیچ
دەنگ‌وباسێكی نیە. جگە هەمو ئەمانە چیرۆكی (یوسیف) چەند لایەنێكی تری هەیە كە نوسەر
فەرامۆشی كردون: چەند سەرەداوێك هەن كە دەمانگەیەننە ئەو ئەنجامەی كە چیرۆكی بەندكردنی
یوسیف و دروستبونی قات‌وقڕی و ڕزگاربونی یوسیف لە بەندی و گەڕانەوەی بۆ جیهانی دەرەوە
و ڕۆڵبینینی لە ڕزگاركردنی خەڵك لە قات‌وقڕی، ئەمە چیرۆكێكە دەگەڕێتەوە بۆ چیرۆكی ئەو
خواوەندە فریادڕەسانە كە دەچنە جیهانی ژێرزەوی و بەوە قات‌وقڕی لەسەر زەوی دروست دەبێت
و پاشان ئەو خواوەندە دەگەڕێتەوە بۆ سەر زەوی و بەوە بەپیتی و سەوزایی دەگەڕێتەوە بۆ
زەوی، وەكو خواوەند (دوموزی) واتە تەمموز. كەسێتیی یوسیف زۆر لە كەسێتیی وەكو (تەمموز)
دەچێت، واتە كەسێتیی ئەو خواوەندە كوڕانەی كە كوڕی دایكیانن و هێمای خولی سروشتیی
(زستان و كزبونی ژیان) و (بەهار و ژیانەوەی زەوی) ـن. لایەنێكی تری چیرۆكی یوسیف، كە
ڕەنگە لە هەمویان كۆنتر و ڕەسەنتر بێت، ئەو لایەنەیە كە یوسیف گەنجێك بوە لە ماڵێكدا
ژیاوە و خانمی ئەو ماڵە فریوی داوە بۆ ناپاكی دەرهەق بە خاوەنی ماڵ كە مێردی خانمە
و گەورەی گەنجەكەیە.. ئەم لایەنەی چیرۆكەكە و كەسێتیەكە دەگەڕێتەوە بۆ چیرۆكێكی میسریی
زۆر كۆن كە ناسراوە بە چیرۆكی (دو براكە) كە باسی گەنجێك دەكات كە لە ماڵی برا گەورەكەی
دەژی، و براژنەكەی هانی دەدات بۆ جوتبون لەگەڵی، بەڵام ئەو ناپاكی لە براكەی ناكات،
بۆیە ژنەكە لە داخی ئەوە، لای مێردەكەی، ئەو گەنجە تۆمەتبار دەكات بەوەی دەستدرێژیی
كردوەتە سەر، كابراش برا بچوكەكەی ڕاو دەنێت... تا كۆتایی چیرۆكەكە كە زۆر تراجیدیاییە.
ئەم چیرۆكە میسریە كۆنترین ڕیشەی چیرۆكەكەی یوسیفە.
ئەمە جگەلەوەی هەندێك توێژەر هەن كە ڕیشەی كەسێتیی
(یوسیف) لە كەسێتییەكی میسریی ئەسڵدا دەبیننەوە، و ئەو زانیاریە تەوڕاتیە ڕەت دەكەنەوە
كە (یوسیف) بە عیبری دادەنێت.. بەم پێیە یوسیف لە بنەڕەتدا كەسێتییەكی میسریە كە دەقە
عیبریەكە جواندویەتی و كردویەتی بە كەسێتییەكی عیبری.. هەرچەند لێرەدا بواری درێژەی
ئەم باسەمان نیە.
پێگەیەكی تری زۆر گرنگی چیرۆكە عیبریەكە، كە نوسەر
بایەخێكی زۆری پێ دەدات و بە بەشێكی گرنگی شانۆی مێژویی ناوچەكەی دەزانێت، بریتیە
لە چیرۆكی دەركەوتنی موسا وەكو سەرۆك و پێغەمبەری ئەو خێڵە عیبریانەی كە چەند سەدەیەك
لە میسر ماونەتەوە، ئینجا چیرۆكی كۆڕەوی ئەو خێڵانە بە سەرۆكایەتیی (موسا) لە میسرەوە
بۆ نیمچەدورگەی سینا ْ و لەوێوە بۆ شار و ئاوەدانیەكانی كەنعان (فەلەستینی كۆن). نوسەر
ئەم چیرۆكە سەرپاك بە مێژویی دەزانێت و چوارچێوەی مێژویی و سیاسی و كۆمەڵایەتیی بۆ
دەسازێنێت. بەڵام لە ڕاستیدا، ئەم چیرۆكە تایبەتە بە دەقە عیبریەكەوە كە ئێستە ئەم
چیرۆكە لەلای مێژونوسان و پسپۆڕانی ڕەخنەسازیی مێژویی پەیمانی كۆن هیچ متمانەیەكی نەماوە،
و لە دەرەوەی چیرۆكە عیبریەكە، نە كەسێتیی موسا و نە چیرۆكی كۆڕەوەكە، هیچ بەڵگە و
شوێنەوارێكیان نیە، و ڕوداوە مێژوییەكانی ناوچەكە بەبێ باسی ئەم كەسێتیە و ئەم ڕوداوی
كۆڕەوە ڕۆشنتر و مەعقولترن، واتە هیچ پێویستیمان بەوە نیە پەنا ببەین بۆ گریمانكردنی
مێژوییبونی ئەم كەسێتیە و ئەو ڕوداوە، بۆ تەواوكردنی دیمەنی مێژویی ئەو قۆناغە. كەسێتیی
موسا كە نوسەر بە كەسێتییەكی مێژویی دەزانێت، لە دەرەوەی چیرۆكە یەهودیە هیچ بەڵگەیەكی
بونی نیە، و دیارە كە كەسێتییەكی كولتوریە لە بابەتی ئەو فریادڕەس و پاڵەوانە نەتەوەییانەی
كە لە كولتوردا چیرۆك و داب‌ونەریتیان، و دیارە خولقێنراوی چیرۆكە عیبریەكەیە وەكو
فریادڕەسێك بۆ ئەو خێڵە ئیسڕائیلیانەی كە دەقەكە چیرۆكیان دەگێڕێتەوە و مێژو و باكگراوند
و ڕیشە و بنچینەیان بۆ دەسازێنێت. هەتا ناوەكەیشی، كە بە عیبری (مۆشێ) یە، ناوێكی
فریادڕەسانەیە، چونكە (مۆشێ) بە عیبری واتە (دەركێشراوە "لە ئاو") ("منتشَل من الما‌ء")، كە ئەمە لە لایەكەوە سیفەتی هەمیشەیی فریادڕەسەكانە كە بە شێوەیەكی
نائاسایی لەدایك دەبن و پێ دەگەن و لە بارودۆخی زۆر نالەبار و سەیروسەمەرەدا دێنە
ژیان، و لە خێزانی خۆیان دادەبڕێن و لە ماڵێكی تردا گەورە دەبن.. لە هەمان كاتیشدا
(دەركێشراوە) و (ڕزگاركراو) بە شێوەیەكی هێمایی ئاماژە دەكات بۆ (دەركێشەر) و (ڕزگارگەر)،
بەو پێیە ئەو منداڵەی كە ئاگادارییەكی خوایی لەگەڵە، هەرچەند لە بارودۆخی زۆر نالەبار
و نائاساییدا لەدایك دەبێت و پێدەگات بەڵام ئەو ئاگاداریە خواییە دەیگەیەنێتە شوێنی
مەبەست.
سەبارەت بە چیرۆكی (كۆڕەو) ی خێڵە ئیسڕائیلیەكانیش،
كە دەنگ‌وباسی ئەم ڕوداوە تەنها لە چیرۆكە تەوڕاتیەكەدا هاتوە و هیچ تۆمارێكی ـ بۆ
نمونە ـ میسری ئاماژەی بۆ نەكردوە. ئەگەری زیاتر ئەوەیە كە ئەم چیرۆكە یادەوەرییەكی
نیمچەمێژویی تەم‌ومژاویە كە لە چیرۆكی ڕاوەدونانی گروپە مرۆییەكانی (هیكسۆس) بۆ دەرەوەی
میسر لەلایەن میسریە ئەسڵیەكانەوە، ماوەتەوە. بەم پێیە چیرۆكە عیبریەكە یادكردنەوەیەكی
ئەو ڕوداوەیە بە شێوەیەكی تایبەتی و لەڕوانگەی گروپێكی تایبەتیەوە، بۆیە كەسێتیەكانی
ئەو چیرۆكی كۆڕەوە و وردەكاریی چیرۆكەكە تەنها ناواخن و پڕكەرەوەی چیرۆكخوانین كە سیناریۆی
چیرۆكەكەیان لـێ ساز كراوە.
بەڵام نوسەری ناوبراو، ئەو كۆڕەوەی كە دەقە تەوڕاتیەكە
دەیگێڕێتەوە بە مێژویی دەزانێت و مێژوی ساڵانی (١٣٠٠ پ. ز.) ی بۆ دادەنێت، و هەوڵ دەدات
كۆمەڵێك پاڵنەر و هۆكاری بابەتی بۆ ئەو كۆڕەوە ڕاڤە بكات، وەكو حەزی ئەو خێڵە بیابانیانە
لە ئازادیی بیابان و شێوازی ژیانی لەمێژینەی خۆیان، و نەمانی متمانەی فیرعەون پێیان..
بەڵام مێژونوس و توێژەرانی نوێ هیچ متمانەیەكیان بە مێژوییبونی چیرۆكەكە نیە، چونكە
تۆمار و بەڵگەی مێژویی لەسەر نیە، شوێنەواری ئاركیۆلۆجیایییشی بەجێ نەهێشتوە، ئەو
ئاوەدانیانەی كە چیرۆكە كەاسیان دەكات و دەڵێت خێڵە ئیسڕائیلیەكان بە سەرۆكایەتیی موسا
و پاشان (یوشەع) داگیریان كردون و ڕایانماڵیون، ڕوماڵی ئاركیۆلۆجیایی دەری خستوە كە
لەو قۆناغەدا ئەو ئاوەدانیانە نەبون و زۆر پێش ئەوە بەكاری كۆمەڵێك هۆكاری ژینگەیی
و مرۆیی چۆڵ كراون و ئاوەدانییان تێدا نەماوە.
ئەمە جگەلەوەی كە چیرۆكە عیبریەكە لە باسی كۆڕەوەكە
و ژمارەی ئیسڕائیلیەكان و تیاچونی فیرعون و ڕزگاربونی ئیسڕائیلیەكان، كۆمەڵێك شتی سەیروسەمەرە
و نەكردە و نەگونجاوی باس كردوە كە نیشانەی ئەوەن چیرۆكەكە مێژویی نیە یان بەلای كەمەوە
چیرۆكێكی كولتوریی تایبەتی و ڕازاندنەوەیەكی ئەدەبیە كە بە دەوری ڕوداوێكی مێژویی گشتیی
وەكو دەرچونی (هیكسۆس) لە میسر دروست بوە.
هەروەها نوسەر لە ڕاڤەی ناوی (موسا) دا، هەمان هەڵەی
فرۆید (لە "موسا و یەكتاپەرستی") دا دوبارە دەكاتەوە، كە دەڵێت لە وشەی
(موس) ی میسریی كۆنەوە هاتوە بە واتای (منداڵ) یان (كوڕ). كاتی خۆیشی فرۆید پێی وا
بو كە ناوی موسا كورتەی ناوێكی میسریە وەكو (ڕەعموس) یان (تحوتموس) یان (ئەحموس)، بەتایبەتی
كە ئەو پێی وابو كە موسا لە بنەڕەتدا میسری بوە نەك ئیسڕائیلی یان عیبری. بەڵام هەڵەی
فرۆید و بەدوایدا ئۆجه‌لان ئەوەیە كە چاویان لە شێوەی گریكی ـ لاتینیی وشەكە بوە، واتە
شێوەی (مۆسیس) Moses، كە ئەوە ڕەسەن نیە، و شێوە عیبریەكەی (مۆشێ)
یە كە بەم شێوەیە لە وشەی (موس) ی میسریی كۆن ناچێت.
هەروەكو پاشماوەیەكی تری كاریگەریی تێزەكەی فرۆید
لە بیری ئۆجه‌لاندا، ناوبراو دەڵێت كاتێك موسا لە میسر بوە كەوتوەتە بەر كاریگەریی پیاوێكی
ئایینی كە پەرستشكاری خواوەندی تاكی (ئاتۆن) (خواوەندە تاكەكەی ئەخێناتۆن) بوە كە پێشتر
ماوەیەك پەرستشی ڕەسمی بوە. ئەمە تێزەیش ئێستە چوەتە خانەی كلاسیكەوە، چونكە ڕونە كە
ئەو پەرستش و یەكتاپەرستیەی لە تەوڕاتدا هەیە هیچ شوێنەوارێكی پەرستشی خاوەند ئاتۆنی
تێدا نیە، ئەمە جگەلەوەی فرۆید سەرنجی ئەوەی داوە كە ناوی (ئاتۆن) و وشەی "ئه‌دۆن" ی
سامی (كەنعانی و عیبری) (وەكو لەناوی "ئەدۆنیس" دا هەیە) كە جولەكە بۆ ناوبردنی
خواوەند بەكاری دەهێنن لەبریی ناوی (یەهواهـ)، لە یەك دەچن، كە ئەم لێكچونە ساختەیە
و واتایەكی ئەوتۆی نیە، چونكە ناوی (ئاتۆن) لە شێوە گریكیەكەدا وای لـێ هاتوە و لە
بنەڕەتدا ناوەكە لە سێ پیتی (ا‌ت‌ن) پێك دێت كە ئێستە بڕوا وایە بە "ئاتێن" دەخوێنرێتەوە
نەك "ئاتۆن" ی شێوە گریكیەكە. ئەمە جگە لەوەی كە "ئه‌دۆن" وشەیەكی سامیە بە واتای "گەورە"
و پەیوەندییەكی بە وشە میسریەكەوە نیە.
دواتر نوسەر دێتە سەر قۆناغی دوای موسا، و ئاماژە
دەكات بۆ شانشینیی (داوود و سولەیمان) لە (ئورشەلیم) و وەكو مێژویەك بۆی دەڕوانێت.
كە لە ڕاستیدا ئێستە ڕون بوەتەوە كە (شانشینیی یەكگرتو) ی داوود و سولەیمان تەنها لە
دەقە یەهودیەكەدا بونی هەیە، و هەردو شانشینیی (ئیسڕائیل) و (یەهودا) بە سەربەخۆیی
گەشەیان كردوە نەك پەرتبوی ئەو شانشینیە یەكگرتوە بن. بەڵكو كەسێتیی (داوود) و (سولەیمان)
یش مێژویی نین، بەڵكو بڕوای توێژەرە نوێیەكان ئەوەیە كە ئەم دو كەسێتیە لە بنەڕەتدا
و لەو كولتورەدا خواوەند بون: شلۆمۆهـ (سولەیمان) لە بنەڕەتدا خواوەندێكە كە ناوەكەی
بەشێوەی (شەلمان) یان (شەرمان) یان (شەرەمانا) گەیشتوە، (داوود) یش ناوەكەی لە دەستەواژەیەكدا
هاتوە بە شێوەی "بیت دود" كە دیارە مەبەست پەرستگای خواوەندێكە بەو ناوە.
سەرباری هەمو هەمو ئەمانە، نوسەر وا باسی ئەم كەسێتی
و ڕوداوانە دەكات وەكو ئەوەی كەسێتی و ڕوداوی گەورەی وا بن كە ڕۆڵی گرنگ و كاریگەریی
بەرچاویان لە مێژو و لە كولتوری كۆمەڵگاكانی ناوچەكەدا هەبوبێت. كە ئەمە ئاكامی ڕۆچونە
لە جیهانی دەقدا، و تێكەڵكردنی (چەمكی هزری) و (واقیع)ـە.
دوبارەكردنەوەی كەلەپوری ئایینی لای نوسەر دەگاتە
ڕادەیەك كە لە جێگەیەكدا ئاماژە دەكات بۆ (١٢٤) هەزار پێغەمبەر! بەبێ ئەوەی لە چوارچێوەی
ڕەخنەدا ئاماژەی بۆ بكات. كە ئەو چەمكە لە خودی داب‌ونەریتی ئیسلامییشدا بنەڕەتێكی
ئەوتۆی نیە.
دەكرێت ئاماژە بۆ هەندێك هەڵەی زمانییش بكەین كە
نوسەر لە ڕاڤەی ناوی كەسێتیە كولتوریەكاندا تێیان كەوتوە. لەمانە: دەڵێت ناوی (یەهود)
لە ناوی خواوەندەكەیان (یەهواهـ) ـەوە هاتوە! كە ئەمە بەتەواوی هەڵەیە: ڕاستە هەردو وشەكە لە پێشگری
(یە) دا هاوبەشن، بەڵام جیاوازن و ڕیشەیان جیاوازه: وشەی (یەهود) دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی
ئەوانە لە بنەڕەتدا ڕەعیەتی شانشینیی (یەهودا) بون كە ئەم ناوەش بەپێی دەقە عیبریەكە
ناوی كوڕێكی یەعقوب بوە، وشەكەش دەقاودەق واتە (سوپاس دەكات). وشەی (یەهواهـ) یش، دەقاودەق
واتە (هەیە) یان (هەبو) واتە (هەبوی هەمیشەیی)، بەم پێیە و بەبڕوای هەندێك نزیكە لە
چەمكی (القیوم) ـەوە لە دەقە ئیسلامیەكاندا كە بەپێی ئەو دەقانە ناوێكی خوایە.
نمونەیەكی تر، ئەو ڕاڤەیەیە كە دەیكات بۆ ناوی ئیسرائیل،
واتە (یەسرائێل) ی عیبری، كە دەڵێت واتە (ئەو كەسەی كە زۆران لەگەڵ خواوەند ئیل دەكات)،
كە ئەمە ئێتیمۆلۆجیا "اشتقاق" ێكی تەوڕاتیی میللیە كە چیرۆكێكی سەیروسەمەرەیشی لەسەر
بنیات نراوە، ئینجا نوسەر ڕاڤەیەكی كولتورییشی دەخاتە سەر، دەڵێت: مەبەست ئەوەیە كە
خێڵە عیبریەكە هێزێكی هەیە كە هاوشێوەی هێزی خواوەند ئیلە بۆیە توانیویەتی زۆرانی لەگەڵ
بكات. بەڵام توێژینەوەی نوێ سەلماندویەتی كە ناوەكە لە بنەڕەتدا واتە (خواوەند ئیل
بەهێزە) یان (خواوەند ئیل زۆری هەیە) واتە (خواوەند ئیل دەجەنگێت).. نەك ئەو لێكدانەوە
میللیەی كە دەقە تەوڕاتیەكە سازی كردوە بۆ ناوەكە. شایەنی باسە كە ناوی (یەسرائیل)
پێشتر لە دەقەكانی (ئوگاریت) و (ئێبلا) دا هاتوە وەكو ناوێك بۆ كەسانێك بەگشتی، پێش
دەقە تەوڕاتیەكە.
لە كۆتاییدا دەڵێم: نامەوێت لە بەهای فیكری و داهێنەرانەی
ئەم كتێبە كەم بكەمەوە، بەڵكو تەنها دەمەوێت بڵێم كە ئەم كتێبە گەورەیە پێویستیی بە
پێداچونەوە و چاككردن هەیە، هەم لەلایەنی شێوازی مامەڵەیەوە لەگەڵ ئەفسانە و مێژوەفسانە،
هەم لەلایەنی زانیاریی مێژویی و زمانیەوە، هەم لەلایەنی بەڵگەداركردن و پاڵشپشتكردنی
زانیاریەكانیەوە بە سەرچاوەی پێویست.
ڕەنگە لە دەرفەتێكی تردا بگەڕێمەوە بۆ بابەتەكە
و كاری زیاتری لەسەر بكەم ، چونكە دەزانم كە ئەم وتارە ناتوانێت مافی تەواو بە بابەتەكە
بدات.
