ئایا قورئان ته‌وڕات و ئینجیل به ده‌ستكاریكراو ده‌زانێت؟
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
هه‌ر كاتێك لای ڕۆشنبیرێكی ئیسلامی ناوی (ته‌وڕات) یاخود (په‌یمان كۆن) یان (ئینجیل) یاخود (په‌یمانی نوێ) ده‌به‌یت؛ یه‌كسه‌ر لێت ڕاده‌په‌ڕێت و ده‌ڵێت ئه‌و ده‌قه ده‌ستكاریكراو (موحه‌ڕڕه‌ف) ـه و وه‌كو خۆی نه‌ماوه‌ته‌وه و ده‌ستكارییان كردوه و گۆڕیویانه. به شێوه‌یه‌كی وا دڵنیایش ئه‌م قسانه‌ت بۆ دوپات ده‌كاته‌وه ده‌ڵێیت ئاگایی ته‌واوی له هه‌مو (مێژوی ئاڵۆز) ی ئه‌و ده‌قه هه‌یه و هه‌مو بنچینه و ده‌ستخه‌ته‌كانی ئه‌و ده‌قه‌ی لایه و له ئه‌نجامی به‌راوردكردنی هه‌مو ده‌ستخه‌ت و دۆكیومێنت و به‌ڵگه‌نامه‌ی سه‌رده‌م و قۆناغه جیاوازه‌كان به دڵنیایی بۆی ڕون بوه‌ته‌وه كه ده‌قه‌كه ده‌ستكاریی كراوه و گۆڕانكاریی تێدا كراوه. به شێوازێكی (یه‌قینی) و بێگومانی و دڵنیایی وایش ئه‌و ئه‌نجامه‌ت بۆ دوپات ده‌كاته‌وه كه لای زانا گه‌وره‌كان و بلیمه‌ته هه‌ڵكه‌وتوه‌كانی دنیایش نایبینیت. له هه‌موی ناخۆشتر ئه‌وه‌یه ئه‌م حاڵه‌ته تایبه‌ت نیه به ڕۆشنبیری ئیسلامیی (عادی) و ساده‌وه، به‌ڵكو حاڵه‌ته‌كه لای ئه‌وانه توندتره كه پێیان ده‌وترێت (زانای ئیسلامی) یان نازناوی ئه‌كادێمیایی وه‌كو (دۆكتۆر) یان وه‌رگرتوه (ئای! ئه‌م نازناوه به هۆی كۆلێج و به‌شه ئیسلامیه‌كانه‌وه چه‌ند بێڕێز بوه!!)، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌ناو زانایه یان به‌ناو دۆكتۆره به حسابی خۆی پسپۆڕی بواری (به‌راوردی ئایینه‌كان) بێت؛ ئه‌وه حاڵه‌ته‌كه زۆر توندتره و هه‌مو توێژینه‌وه و نامه به‌ناو ئه‌كادێمیاییه‌كانیشی له‌سه‌ر ئه‌و بڕوا و (یه‌قین) ـه بنیات ده‌نێت، له كاتێكدا ئه‌و باس‌وخواسه‌ی (به‌راوردی ئایینه‌كان) كه له كۆلێج و به‌شه ئیسلامیه‌كاندا هه‌یه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستیه‌وه نیه و ته‌نها (ئه‌پۆلۆجیا) و مشت‌ومڕێكی ئایینی و داكۆكیكاریی ڕوته و به‌شێكه له جه‌نگی نێوان ئایینه‌كان كه ـ به داخێكی زۆره‌وه ده‌ڵێم ـ په‌ڕیوه‌ته‌وه بۆ ناو دامه‌زراوه ئه‌كادێمیاییه‌كانیش.
كاتێكیش له حاڵی ئه‌و ڕۆشنبیره ئیسلامیه ورد ده‌بیته‌وه؛ ده‌بینیت له هه‌ندێك حاڵه‌تدا ئه‌و ده‌قه‌ی هه‌ر نه‌بینیوه، هه‌یانه بۆ یه‌ك جاریش (ته‌وڕات) یان (ئینجیل) ی نه‌خوێندوه‌ته‌وه، به‌ڵام باوه‌ڕێكی پۆڵایینی به ده‌ستكاریكرانی ئه‌و ده‌قه هه‌یه كه به هه‌زار به‌ڵگه و توێژینه‌وه‌ی زانستی نه‌رم نابێت! له هه‌ندێك حاڵه‌تدا ڕه‌نگه ئه‌و ڕۆشنبیره ئیسلامیه تا ڕاده‌یه‌ك ئاگایی له ده‌قه‌كه هه‌بێت به‌ڵام مه‌رج نیه ئاگایی له مێژوی ده‌قه‌كه هه‌بێت و به به‌راوردی نێوان ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كان ئه‌و ئه‌نجامه‌ی به‌ده‌ست هێنابێت، به‌ڵكو باوه‌ڕێكی حازر هه‌یه كه له‌پێش هه‌مو توێژینه‌وه و به‌راورد و بیركردنه‌وه‌یه‌ك خۆی مه‌ڵاس داوه و ئه‌و توێژینه‌وه و باس‌وخواسه به‌وردی ئاڕاسته ده‌كات. (بیركردنه‌وه‌ی ئاڕاسته‌كراو) یش له (بیرنه‌كردنه‌وه) خراپتره.
بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌ر لێی ڕون بێت ئێمه مه‌به‌ستمان لهم توێژینه‌وه‌یه‌دا چیه، سه‌ره‌تا بیروڕای زانستی كه هه‌مان بیروڕای ئێمه‌یه ڕون ده‌كه‌ینه‌وه ده‌رباره‌ی ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌قه ئایینیه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان، دوای ئه‌وه‌ش تیشك ده‌خه‌ینه سه‌ر گوته‌ی (ته‌حریف) له بیری ئیسلامیدا، له دواییشدا بیرۆكه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی قورئان ده‌رباره‌ی ڕه‌سه‌نایه‌تی و به‌های ئه‌و ده‌قه یه‌هودی و مه‌سیحیانه (ته‌وڕات و ئینجیل به‌تایبه‌تی) ده‌رده‌خه‌ین كه زۆر جیاوازه له‌و هه‌ڵوێسته‌ی بیری ئیسلامیی نوێ هه‌یه‌تی به‌رامبه‌ر ئه‌و ده‌قانه.
بیروڕای زانستیی نوێ
له‌سه‌ر بنچینه و ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌قه ئایینیه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان
له‌سه‌ر بنچینه و ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌قه ئایینیه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان
ئه‌وه‌ی ئێمه وه‌كو توێژه‌ری بێلایه‌ن و سه‌ربه‌خۆ لێی دڵنیاین و له ئه‌نجامی توێژینه‌وه‌كاندا ده‌ركه‌وتوه، ئه‌وه‌یه كه ئه‌م ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) یان (په‌یمانی كۆن) و (ئینجیل) یان (په‌یمانی نوێ)، هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به هیچ (موسا) و (عیسا) یه‌كه‌وه نیه، و ئێمه وه‌كو توێژه‌ری زانستی هیچ (موسا) و (عیسا) یه‌ك ناناسین و ناتوانین بونیان بسه‌لمێنین (هه‌روه‌كو ناشتوانین بونی واقیعییان به‌ده‌ر له بیروباوه‌ڕ به‌دڵنیایی ڕه‌ت بكه‌ینه‌وه. هه‌رچه‌ند من خۆم له نه‌بونی "موسا" دڵنیام ئه‌گه‌ر نه‌شتوانم بۆ هه‌مو كه‌سێكی بسه‌لمێنم، و له بونی "عیسا" یه‌ك دڵنیام وه‌كو مامۆستایه‌كی گنۆستیكی "عرفاني" ی ناوچه‌ی "الجلیل" ی نیمچه یه‌هودیی فه‌له‌ستین، له دایك‌وباوكێك به‌ناوی "مه‌ریه‌م" و "یوسیف" ، ئه‌گه‌ر نه‌شتوانم بۆ هه‌مو كه‌سێكی بسه‌لمێنم).
ئه‌م ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) زۆر دوای ڕۆژگاری گریمانه‌كراوی ئه‌و دو كه‌سێتیه (موسا و عیسا) نوسراون:
ته‌وڕات (پێنج كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی كۆن)، نوسه‌ر و مامۆستایانی یه‌هود [مه‌به‌ستم له "یه‌هود" پاشماوه‌ی خه‌ڵكی شانشینیی یه‌هودایه] بۆ خۆیان له عێراق (دوای ئه‌وه‌ی كه‌لدانیه‌كان به دیلی بردیانن بۆ عێراق و دوای ڕزگاری له‌سه‌ر ده‌ستی هه‌خامه‌نشیه‌كان) و دوای تێپه‌ڕبونی نزیكه‌ی (٧ ـ ٨) سه‌ده به‌سه‌ر ڕۆژگاری گریمانه‌یی موسادا، نوسیویانه، ئه‌وه‌ش به پشتبه‌ستن به هه‌ندێك داب‌ونه‌ریتی ده‌ماوده‌می خۆیان له‌گه‌ڵ كه‌له‌پوری ئایینیی عێراقی دێرین جگه له‌و (په‌رستشی ئاهورا مه‌زدا) یه‌ی كه له ده‌رباری هه‌خامه‌نشیه‌كاندا ڕه‌سمی بوه و كاریگه‌ریی هه‌بوه له‌سه‌ریان. ئیتر ته‌وڕات هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به موساوه نیه، به‌ڵكو ناوه‌كه (تۆراه) وشه‌یه‌كی عیبریه و ده‌قه‌كه له خۆیدا به زمانی عیبریه كه لقێكه له زمانی كه‌نعانی كه له سه‌رده‌می گریمانه‌یی موسادا ئه‌و زمانه عیبریه‌ی ته‌وڕات هه‌ر نه‌بوه. له ڕاستیدا ئه‌و مامۆستا جوله‌كانه (بۆ نمونه: عه‌زرا كه پێ ده‌چێت داڕێژه‌ری ئه‌و پێنج كتێبه بێت كه پێیان ده‌وترێت "ته‌وڕات")، له سه‌ره‌تادا مه‌به‌ستیان هه‌ر ئه‌وه‌نده بوه كه‌له‌پوری ئایینیی ئه‌و گروپه مرۆییه كه پاشماوه‌ی شانشینیی یه‌هودایه بنوسنه‌وه وه‌كو ڕێكخستنێك بۆ ئه‌و گروپه و بۆ چه‌سپاندنی ناسنامه‌یه‌ك بۆیان، ئه‌گه‌رنا مه‌به‌ستیان ئه‌وه نه‌بوه بڵێن ئه‌مانه موسا نوسیونی، چونكه ده‌قه‌كان باس له (مردن) ی موسایش ده‌كه‌ن! به‌ڵام دواتر بیروباوه‌ڕی یه‌هودی له‌سه‌ر ئه‌وه جێگیر بوه كه ئه‌و پێنج كتێبه‌ی یه‌كه‌م موسا نوسیونی یان موسا هێناونی له‌لای خواوه‌ند یهواهه‌وه. ئیتر بیروباوه‌ڕی ئیسلامییش به شوێنكه‌وته‌یی بیروباوه‌ڕی یه‌هودی پێی وایه كتێبێك به ناوی (ته‌وڕات) بۆ موسا هاتوه، له كاتێكدا ده‌قه ته‌وڕاتیه‌كه له خۆیدا ناڵێت ئه‌مه موسا هێناویه‌تی، به‌ڵكو وه‌كو (كه‌سی سێیه‌م) باسی موسا ده‌كات.
سه‌باره‌ت به ئینجیلیش، دوای یه‌شوع هه‌وڵ دراوه شتێك بنوسرێت ده‌رباره‌ی فێركاریه‌كانی و چیرۆكی ئازاره‌كانی، هیچ مه‌سیحییه‌كیش نه‌یوتوه (ئینجیل) یه‌شوع خۆی هێناویه‌تی، به‌ڵكو ئه‌وه هه‌ر ڕێی تێ ناچێت، چونكه (ئینجیل) خۆی واته مزگێنی به هاتنی یه‌شوع وه‌كو فریادڕه‌سێك، ئیتر ناگونجێت یه‌شوع خۆی مژده بدات به هاتنی خۆی، ده‌بێت قوتابی و نێردراوه‌كانی ئه‌وه بكه‌ن، بۆیه (ئینجیل) له بنه‌ڕه‌تدا هه‌وڵێك بوه بۆ تۆماركردنی وته و فێركاریه‌كانی یه‌شوع وه‌كو مامۆستایه‌كی گنۆستیكی(١)، دواتر له‌گه‌ڵ چیرۆكی (ئازاره‌كانی فریادڕه‌س) ـ كه ده‌قێكه یان داب‌ونه‌ریتێكه كۆنتره له هه‌مو ئینجیله‌كان و نامه‌كانی پۆڵس و هه‌مو ده‌قه مه‌سیحیه‌كانی تر ـ جۆش دراوه و، ورده ورده و، به متوربه‌كردن له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك چه‌مكی تردا، چیرۆكێكی لێ ساز كراوه ده‌رباره‌ی ژیانی یه‌شوعی مه‌سیح و وته و نمونه و فێركاریه‌كانی، كه پێی ده‌وترێت (ئینجیل)، ئیتر هه‌ر یه‌كه له قوتابی و نێردراوه‌كانی شێوه‌یه‌كی له‌و ئینجیله گه‌یاندوه یان دراوه‌ته پاڵی. چوار ئینجیله‌كه دوای نامه‌كانی پۆڵس نوسراون نه‌ك ته‌نها دوای یه‌شوع، جگه له‌و چواره‌ش ئینجیلی تر زۆر نوسراون كه هه‌یانه له چواره‌كه كۆنتره و به‌بایه‌ختره (وه‌كو "ئینجیلی تۆما" كه پێی ده‌وترێت "ئینجیلی پێنجه‌م") و زیاتر له مه‌سیحیه‌تی سه‌ره‌تاییه‌وه نزیكتره. ئیتر هیچ كه‌سێك نه‌یوتوه كتێبێك به ناوی (ئینجیل) بۆ (عیسا) هاتوه، ئه‌و قسه‌یه هه‌ر له ئیسلامدا هاتوه و هه‌ر له بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا بونی هه‌یه، ئه‌م باوه‌ڕه ئیسلامیه‌ش ته‌نها خراپ حاڵیبونێكه له ئینجیل (وا ده‌رده‌كه‌وێت قورئان ئاگاییه‌كی ئه‌وتۆی له ناوه‌ڕۆكی ئینجیل نه‌بوه، هه‌تا له شوێنێكدا ده‌ڵێت با مه‌سیحیه‌كان كار به حوكمه‌كانی ئینجیل بكه‌ن: "وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّـٰهُ فِيهِ.." (المائدة: ٤٧)، واته وا ده‌زانێت ئینجلیش وه‌كو ته‌وڕات شه‌ریعه‌ت و ئه‌حكامی تێدایه! ناشڵێت "ده‌بوا مه‌سیحیه‌كان كاریان به ئینجیل بكردایه"، به‌ڵكو ده‌ڵێت "با مه‌سیحیه‌كان كار به ئینجیل بكه‌ن"، ئه‌مه‌ش واته باس له ئینجیلی سه‌رده‌می خۆی ده‌كات كه ئینجیلی ئه‌و سه‌رده‌مه هه‌ر هه‌مان ئه‌م ئینجیله‌یه كه ئێسته هه‌یه! هه‌روه‌ها قورئان هه‌ندێك په‌ند و بیرۆكه له ئینجیل وه‌رده‌گرێت به‌ڵام به هه‌ڵه و به گۆڕین و ده‌ستكاریه‌وه وه‌ریان ده‌گرێت كه نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه ناڕاسته‌وخۆ و به شێوه‌ی ده‌ماوده‌م پێی گه‌یشتوه. دیاره خاوه‌نی قورئان ڕاسته‌وخۆ ئینجیلی نه‌بینیوه، به‌ڵكو هه‌ندێك بیروباوه‌ڕی مه‌سیحیانه‌ی به شێوه‌ی چیرۆكی ده‌ماوده‌م پێ گه‌یشتوه، ئه‌وه‌ش چونكه موحه‌ممه‌د نه‌خوێنده‌وار بوه و به بیستن و به قسه‌ی ده‌ماوده‌م بیروباوه‌ڕی ئایینیی پێشوی وه‌رگرتوه نه‌ك بۆ خۆی ده‌قه‌كان بخوێنێته‌وه). وه‌كو بیروباوه‌ڕه مه‌سیحیه‌كه‌ش، هه‌مو هه‌وڵێكی لاهوتی مه‌سیحی بۆ به‌ستنه‌وه‌ی ئینجیله‌كان به یه‌شوعه‌وه، به‌ڵكو هه‌تاكو به بیروباوه‌ڕی خودی یه‌شوعه‌وه؛ هه‌وڵێكی بێئاكامه، ده‌قه‌كان نه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به یه‌شوعه‌وه هه‌یه، نه ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كان ده‌بێته به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی متمانه‌دار ده‌رباره‌ی ژیان و بیروباوه‌ڕی ئه‌و، به‌ڵكو چیرۆكه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ چیرۆكی فریادڕه‌سه سروشتیه‌كاندا تێكه‌ڵ كراوه كه گوایه به‌بێ باوك له‌دایك ده‌بن و دوایی له‌سه‌ر خاچێكی ڕاست‌وچه‌پ و به ئازارێكی زۆره‌وه ده‌كوژرێن و پاشان زیندو ده‌بنه‌وه. ئینجا دواتر ده‌قه‌كان به كاریگه‌ریی كلێسای پێترۆس له فه‌له‌ستین تا ڕاده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ی یه‌هودییشدا گونجێنراون و هه‌ندێك شتیان بۆ ساز كراون (وه‌كو گوته‌ی "تێروته‌سه‌لكردنی شه‌ریعه‌تی ته‌وڕات نه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی")، هه‌رچه‌ند به كاریگه‌ریی كلێسای پۆڵس ئه‌م لایه‌نه یه‌هودیه ته‌واو كز كراوه.
مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه ئێمه وه‌كو توێژه‌ری زانستی ده‌زانین و دڵنیاین كه ده‌قه‌كانی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) هیچ ڕه‌سه‌نایه‌تی و بنچینه‌یه‌كی مێژوییان نیه و ئه‌و كه‌سێتیی (موسا) و (عیسا) یه‌ی له‌و ده‌قانه‌دا ئاماده‌ییان هه‌یه مێژویی نین، ئه‌مه‌ش واته ئه‌و بیروباوه‌ڕه یه‌هودی و مه‌سیحیه له ته‌رازوی توێژینه‌وه‌ی زانستیدا هیچ نرخێكی نیه كه ئه‌و ده‌قانه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان ده‌داته پاڵ (موسا) و (عیسا).
واته ئه‌و ده‌قانه نه‌ك هه‌ر ده‌ستكاریكراون، به‌ڵكو هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه ساخته‌ن و هه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان بۆ خۆیان نوسیویانن.. نه‌ك هه‌ر ته‌وڕات و ئینجیل په‌یوه‌ندییان به خوایه‌كه‌وه نیه به‌ڵكو هه‌ر ناگه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌رده‌می موسا و عیسا، نه‌ك هه‌ر موسا و عیسا نه‌یاننوسیون به‌ڵكو ده‌ستكاریی كه‌سێتیی ئه‌و دو كه‌سه‌شیان كردوه و كردویانن به دو كه‌سێتیی ئه‌فسانه‌یی.
به كورتی؛ باوه‌ڕی زانستیی ئێمه ئه‌وه‌یه كه ئه‌م ده‌قانه‌ی ته‌وڕات (پێنج كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی كۆن) و ئینجیل (چوار كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی نوێ) زۆر دوای سه‌رده‌می (موسا) و (عیسا)، جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان بۆ خۆیان نوسیویانن، ئه‌و نوسینه‌ش پشت ده‌به‌ستێت به كۆمه‌ڵێك گێڕانه‌وه‌ی ده‌ماوده‌م وله‌ت‌وپارچه كه به یه‌كه‌وه دوراون و به مۆنتاجێكی سه‌رنه‌كه‌وتوانه ده‌قێكیان لێ ساز كراوه. تا به ته‌واوییش ده‌قه‌كان جێگیر بون و شێوه‌ی كۆتاییان وه‌رگرتوه؛ ده‌ستكاری كراون و زیاد و كه‌مییان تێدا كراوه، زۆریشی ویستوه تا لیستی كتێبه پیرۆزه‌كان جێگیر بوه و ته‌واو بوه، ڕه‌نگه سه‌ده‌ی یه‌كه‌می زایینی لیستی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن جێگیر بوبێت، لیستی ده‌قه‌كانی په‌یمانی نوێیش تا سه‌ده‌ی (٥ ز.) یش مشت‌ومڕی له‌سه‌ر بوه، ئێسته‌ش له كلێسادا هه‌ر مشت‌ومڕ هه‌یه له‌سه‌ر هه‌ندێك ده‌ق.
ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانرێت كه ده‌قی ته‌وڕات چه‌ند سه‌ده‌یه‌كی كه‌م پێش زایین جێگیر بوه، ئیتر له‌و كاته‌وه هه‌ر جێگیره و هه‌ر هه‌مان ده‌قه، له‌پێش مه‌سیحه‌وه و له‌دوای مه‌سیحه‌وه هه‌ر هه‌مان ده‌قه، له پێش ئیسلامه‌وه و له‌ودای ئیسلامیشه‌وه هه‌ر هه‌مان ده‌قه، شاهیدی ئه‌مه‌ش ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردوه كه هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆنیان تێدایه (جگه له كتێبی "ئیستێر") و هه‌ر هه‌مان ئه‌و ده‌قانه‌ن كه ئێسته هه‌ن، واته ده‌قه عیبریه‌كانی په‌یمانی كۆن له ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردودا (كه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ پێش مێژوی زایینی نه‌ك ته‌نها پێش ئیسلام) هه‌ر هه‌مان ئه‌و ده‌قه عیبریانه‌ن كه ئێسته هه‌ن، مه‌گه‌ر له نوسینی هه‌ندێك پیتدا جیاوازییان هه‌بێت كه شتی وا له ده‌ستنوسه‌كانی قورئانیشدا زۆره. ئه‌وه‌نده هه‌یه هه‌میشه وه‌رگێڕانه‌كانی په‌یمانی كۆن جیاوازی و ناكۆكییان تێ ده‌كه‌وێت، به‌ڵام ئاشكرایه كه وه‌رگێڕان نابێته ماڵ به‌سه‌ر ده‌قی بنه‌ڕه‌تیه‌وه، له ته‌فسیر و وه‌رگێڕانه‌كانی قورئانیشدا جیاوازی و ناكۆكی هه‌یه. هه‌روه‌ها ته‌وڕاتی گروپی سامیریه‌كان هه‌ندێك جیاوازیی دیاریكراوی هه‌یه له ته‌وڕاتی جوله‌كه‌ی ستاندارد سه‌رباری جیاوازیی خه‌ته‌كه‌یان كه ئه‌وه‌ی سامیریه‌كان به "عیبریی كۆن" ـه و ئه‌وه‌ی جوله‌كه به عیبریی نوێیه كه پێی ده‌وترێت "ئاڕامیی چوارگۆشه". هه‌روه‌ها ده‌قی ئینجیل (چوار ئینجیله كانۆنیه‌كه) له میانه‌ی نیوه‌ی دوه‌می سه‌ده‌ی (١ ز.) و نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی (٢ ز.) دا داڕێژراوه و جێگیر كراوه، ئیتر زۆر له‌پێش ئیسلامه‌وه و تا ئێستاش هه‌ر هه‌مان ده‌قه، هه‌رچه‌ند ئینجیلی تر زۆر نوسراون كه پیرۆزییان وه‌رنه‌گرتوه و ئینجیلی تریش پێش ئه‌مان زۆر نوسراون كه ئه‌مان سودیان لێ بینیون.
واته ئێمه به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین كه ته‌وڕات و ئینجیل ده‌ستكاریكراون و هیچ بنچینه‌یه‌كی مێژوییان نیه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی هه‌بوه هه‌ر ئه‌م هه‌ڵبه‌سراو و ده‌ستكاریكراوه‌یه، بۆیه بیرۆكه‌ی (ته‌وڕاتی ئه‌سڵی) و (ئینجیلی ئه‌سڵی) بیرۆكه‌یه‌كی خه‌یاڵیه كه ته‌نها له باوه‌ڕی ئیسلامیدا هه‌یه و هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی مێژویی نیه پاڵپشتی بكات. ئه‌مه‌ش واته ته‌وڕات هه‌ر ئه‌و ته‌وڕاته‌یه كه جوله‌كه (پاشماوه‌ی ڕه‌عیه‌تی شانشینیی یه‌هودا) بۆ خۆیان نوسیویانه و دوایی دراوه‌ته پاڵ موسا، هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته‌یشه كه قورئان خۆی به شوێنكه‌وته‌ی ده‌زانێت، هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته‌یشه كه قورئان هه‌ندێك جار ئاماژه بۆ هه‌ندێك له حوكمه‌كانی ده‌كات.
ئه‌مه‌ش هه‌موی بۆ ئه‌وه‌ی بیروڕای خۆمان ڕون بكه‌ینه‌وه و جیای بكه‌ینه‌وه له بیروڕا ئیسلامیه‌كه، و پاشان بیروڕا قورئانیه‌كه. چونكه لێره‌دا سێ بیروڕا هه‌ن كه ده‌بێت جیا بكرێنه‌وه: بیروڕای زانستی كه ئێمه پشتگیریی لێ ده‌كه‌ین و ڕونمان كرده‌وه، بیروڕای قورئان كه دواتر ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه، بیروڕای بیری ئیسلامیی نوێ كه دوای كه‌مێكی تر ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه.
ئه‌م ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) زۆر دوای ڕۆژگاری گریمانه‌كراوی ئه‌و دو كه‌سێتیه (موسا و عیسا) نوسراون:
ته‌وڕات (پێنج كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی كۆن)، نوسه‌ر و مامۆستایانی یه‌هود [مه‌به‌ستم له "یه‌هود" پاشماوه‌ی خه‌ڵكی شانشینیی یه‌هودایه] بۆ خۆیان له عێراق (دوای ئه‌وه‌ی كه‌لدانیه‌كان به دیلی بردیانن بۆ عێراق و دوای ڕزگاری له‌سه‌ر ده‌ستی هه‌خامه‌نشیه‌كان) و دوای تێپه‌ڕبونی نزیكه‌ی (٧ ـ ٨) سه‌ده به‌سه‌ر ڕۆژگاری گریمانه‌یی موسادا، نوسیویانه، ئه‌وه‌ش به پشتبه‌ستن به هه‌ندێك داب‌ونه‌ریتی ده‌ماوده‌می خۆیان له‌گه‌ڵ كه‌له‌پوری ئایینیی عێراقی دێرین جگه له‌و (په‌رستشی ئاهورا مه‌زدا) یه‌ی كه له ده‌رباری هه‌خامه‌نشیه‌كاندا ڕه‌سمی بوه و كاریگه‌ریی هه‌بوه له‌سه‌ریان. ئیتر ته‌وڕات هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به موساوه نیه، به‌ڵكو ناوه‌كه (تۆراه) وشه‌یه‌كی عیبریه و ده‌قه‌كه له خۆیدا به زمانی عیبریه كه لقێكه له زمانی كه‌نعانی كه له سه‌رده‌می گریمانه‌یی موسادا ئه‌و زمانه عیبریه‌ی ته‌وڕات هه‌ر نه‌بوه. له ڕاستیدا ئه‌و مامۆستا جوله‌كانه (بۆ نمونه: عه‌زرا كه پێ ده‌چێت داڕێژه‌ری ئه‌و پێنج كتێبه بێت كه پێیان ده‌وترێت "ته‌وڕات")، له سه‌ره‌تادا مه‌به‌ستیان هه‌ر ئه‌وه‌نده بوه كه‌له‌پوری ئایینیی ئه‌و گروپه مرۆییه كه پاشماوه‌ی شانشینیی یه‌هودایه بنوسنه‌وه وه‌كو ڕێكخستنێك بۆ ئه‌و گروپه و بۆ چه‌سپاندنی ناسنامه‌یه‌ك بۆیان، ئه‌گه‌رنا مه‌به‌ستیان ئه‌وه نه‌بوه بڵێن ئه‌مانه موسا نوسیونی، چونكه ده‌قه‌كان باس له (مردن) ی موسایش ده‌كه‌ن! به‌ڵام دواتر بیروباوه‌ڕی یه‌هودی له‌سه‌ر ئه‌وه جێگیر بوه كه ئه‌و پێنج كتێبه‌ی یه‌كه‌م موسا نوسیونی یان موسا هێناونی له‌لای خواوه‌ند یهواهه‌وه. ئیتر بیروباوه‌ڕی ئیسلامییش به شوێنكه‌وته‌یی بیروباوه‌ڕی یه‌هودی پێی وایه كتێبێك به ناوی (ته‌وڕات) بۆ موسا هاتوه، له كاتێكدا ده‌قه ته‌وڕاتیه‌كه له خۆیدا ناڵێت ئه‌مه موسا هێناویه‌تی، به‌ڵكو وه‌كو (كه‌سی سێیه‌م) باسی موسا ده‌كات.
سه‌باره‌ت به ئینجیلیش، دوای یه‌شوع هه‌وڵ دراوه شتێك بنوسرێت ده‌رباره‌ی فێركاریه‌كانی و چیرۆكی ئازاره‌كانی، هیچ مه‌سیحییه‌كیش نه‌یوتوه (ئینجیل) یه‌شوع خۆی هێناویه‌تی، به‌ڵكو ئه‌وه هه‌ر ڕێی تێ ناچێت، چونكه (ئینجیل) خۆی واته مزگێنی به هاتنی یه‌شوع وه‌كو فریادڕه‌سێك، ئیتر ناگونجێت یه‌شوع خۆی مژده بدات به هاتنی خۆی، ده‌بێت قوتابی و نێردراوه‌كانی ئه‌وه بكه‌ن، بۆیه (ئینجیل) له بنه‌ڕه‌تدا هه‌وڵێك بوه بۆ تۆماركردنی وته و فێركاریه‌كانی یه‌شوع وه‌كو مامۆستایه‌كی گنۆستیكی(١)، دواتر له‌گه‌ڵ چیرۆكی (ئازاره‌كانی فریادڕه‌س) ـ كه ده‌قێكه یان داب‌ونه‌ریتێكه كۆنتره له هه‌مو ئینجیله‌كان و نامه‌كانی پۆڵس و هه‌مو ده‌قه مه‌سیحیه‌كانی تر ـ جۆش دراوه و، ورده ورده و، به متوربه‌كردن له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك چه‌مكی تردا، چیرۆكێكی لێ ساز كراوه ده‌رباره‌ی ژیانی یه‌شوعی مه‌سیح و وته و نمونه و فێركاریه‌كانی، كه پێی ده‌وترێت (ئینجیل)، ئیتر هه‌ر یه‌كه له قوتابی و نێردراوه‌كانی شێوه‌یه‌كی له‌و ئینجیله گه‌یاندوه یان دراوه‌ته پاڵی. چوار ئینجیله‌كه دوای نامه‌كانی پۆڵس نوسراون نه‌ك ته‌نها دوای یه‌شوع، جگه له‌و چواره‌ش ئینجیلی تر زۆر نوسراون كه هه‌یانه له چواره‌كه كۆنتره و به‌بایه‌ختره (وه‌كو "ئینجیلی تۆما" كه پێی ده‌وترێت "ئینجیلی پێنجه‌م") و زیاتر له مه‌سیحیه‌تی سه‌ره‌تاییه‌وه نزیكتره. ئیتر هیچ كه‌سێك نه‌یوتوه كتێبێك به ناوی (ئینجیل) بۆ (عیسا) هاتوه، ئه‌و قسه‌یه هه‌ر له ئیسلامدا هاتوه و هه‌ر له بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا بونی هه‌یه، ئه‌م باوه‌ڕه ئیسلامیه‌ش ته‌نها خراپ حاڵیبونێكه له ئینجیل (وا ده‌رده‌كه‌وێت قورئان ئاگاییه‌كی ئه‌وتۆی له ناوه‌ڕۆكی ئینجیل نه‌بوه، هه‌تا له شوێنێكدا ده‌ڵێت با مه‌سیحیه‌كان كار به حوكمه‌كانی ئینجیل بكه‌ن: "وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّـٰهُ فِيهِ.." (المائدة: ٤٧)، واته وا ده‌زانێت ئینجلیش وه‌كو ته‌وڕات شه‌ریعه‌ت و ئه‌حكامی تێدایه! ناشڵێت "ده‌بوا مه‌سیحیه‌كان كاریان به ئینجیل بكردایه"، به‌ڵكو ده‌ڵێت "با مه‌سیحیه‌كان كار به ئینجیل بكه‌ن"، ئه‌مه‌ش واته باس له ئینجیلی سه‌رده‌می خۆی ده‌كات كه ئینجیلی ئه‌و سه‌رده‌مه هه‌ر هه‌مان ئه‌م ئینجیله‌یه كه ئێسته هه‌یه! هه‌روه‌ها قورئان هه‌ندێك په‌ند و بیرۆكه له ئینجیل وه‌رده‌گرێت به‌ڵام به هه‌ڵه و به گۆڕین و ده‌ستكاریه‌وه وه‌ریان ده‌گرێت كه نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه ناڕاسته‌وخۆ و به شێوه‌ی ده‌ماوده‌م پێی گه‌یشتوه. دیاره خاوه‌نی قورئان ڕاسته‌وخۆ ئینجیلی نه‌بینیوه، به‌ڵكو هه‌ندێك بیروباوه‌ڕی مه‌سیحیانه‌ی به شێوه‌ی چیرۆكی ده‌ماوده‌م پێ گه‌یشتوه، ئه‌وه‌ش چونكه موحه‌ممه‌د نه‌خوێنده‌وار بوه و به بیستن و به قسه‌ی ده‌ماوده‌م بیروباوه‌ڕی ئایینیی پێشوی وه‌رگرتوه نه‌ك بۆ خۆی ده‌قه‌كان بخوێنێته‌وه). وه‌كو بیروباوه‌ڕه مه‌سیحیه‌كه‌ش، هه‌مو هه‌وڵێكی لاهوتی مه‌سیحی بۆ به‌ستنه‌وه‌ی ئینجیله‌كان به یه‌شوعه‌وه، به‌ڵكو هه‌تاكو به بیروباوه‌ڕی خودی یه‌شوعه‌وه؛ هه‌وڵێكی بێئاكامه، ده‌قه‌كان نه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به یه‌شوعه‌وه هه‌یه، نه ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كان ده‌بێته به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی متمانه‌دار ده‌رباره‌ی ژیان و بیروباوه‌ڕی ئه‌و، به‌ڵكو چیرۆكه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ چیرۆكی فریادڕه‌سه سروشتیه‌كاندا تێكه‌ڵ كراوه كه گوایه به‌بێ باوك له‌دایك ده‌بن و دوایی له‌سه‌ر خاچێكی ڕاست‌وچه‌پ و به ئازارێكی زۆره‌وه ده‌كوژرێن و پاشان زیندو ده‌بنه‌وه. ئینجا دواتر ده‌قه‌كان به كاریگه‌ریی كلێسای پێترۆس له فه‌له‌ستین تا ڕاده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ی یه‌هودییشدا گونجێنراون و هه‌ندێك شتیان بۆ ساز كراون (وه‌كو گوته‌ی "تێروته‌سه‌لكردنی شه‌ریعه‌تی ته‌وڕات نه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی")، هه‌رچه‌ند به كاریگه‌ریی كلێسای پۆڵس ئه‌م لایه‌نه یه‌هودیه ته‌واو كز كراوه.
مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه ئێمه وه‌كو توێژه‌ری زانستی ده‌زانین و دڵنیاین كه ده‌قه‌كانی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) هیچ ڕه‌سه‌نایه‌تی و بنچینه‌یه‌كی مێژوییان نیه و ئه‌و كه‌سێتیی (موسا) و (عیسا) یه‌ی له‌و ده‌قانه‌دا ئاماده‌ییان هه‌یه مێژویی نین، ئه‌مه‌ش واته ئه‌و بیروباوه‌ڕه یه‌هودی و مه‌سیحیه له ته‌رازوی توێژینه‌وه‌ی زانستیدا هیچ نرخێكی نیه كه ئه‌و ده‌قانه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان ده‌داته پاڵ (موسا) و (عیسا).
واته ئه‌و ده‌قانه نه‌ك هه‌ر ده‌ستكاریكراون، به‌ڵكو هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه ساخته‌ن و هه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان بۆ خۆیان نوسیویانن.. نه‌ك هه‌ر ته‌وڕات و ئینجیل په‌یوه‌ندییان به خوایه‌كه‌وه نیه به‌ڵكو هه‌ر ناگه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌رده‌می موسا و عیسا، نه‌ك هه‌ر موسا و عیسا نه‌یاننوسیون به‌ڵكو ده‌ستكاریی كه‌سێتیی ئه‌و دو كه‌سه‌شیان كردوه و كردویانن به دو كه‌سێتیی ئه‌فسانه‌یی.
به كورتی؛ باوه‌ڕی زانستیی ئێمه ئه‌وه‌یه كه ئه‌م ده‌قانه‌ی ته‌وڕات (پێنج كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی كۆن) و ئینجیل (چوار كتێبی یه‌كه‌می په‌یمانی نوێ) زۆر دوای سه‌رده‌می (موسا) و (عیسا)، جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان بۆ خۆیان نوسیویانن، ئه‌و نوسینه‌ش پشت ده‌به‌ستێت به كۆمه‌ڵێك گێڕانه‌وه‌ی ده‌ماوده‌م وله‌ت‌وپارچه كه به یه‌كه‌وه دوراون و به مۆنتاجێكی سه‌رنه‌كه‌وتوانه ده‌قێكیان لێ ساز كراوه. تا به ته‌واوییش ده‌قه‌كان جێگیر بون و شێوه‌ی كۆتاییان وه‌رگرتوه؛ ده‌ستكاری كراون و زیاد و كه‌مییان تێدا كراوه، زۆریشی ویستوه تا لیستی كتێبه پیرۆزه‌كان جێگیر بوه و ته‌واو بوه، ڕه‌نگه سه‌ده‌ی یه‌كه‌می زایینی لیستی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن جێگیر بوبێت، لیستی ده‌قه‌كانی په‌یمانی نوێیش تا سه‌ده‌ی (٥ ز.) یش مشت‌ومڕی له‌سه‌ر بوه، ئێسته‌ش له كلێسادا هه‌ر مشت‌ومڕ هه‌یه له‌سه‌ر هه‌ندێك ده‌ق.
ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانرێت كه ده‌قی ته‌وڕات چه‌ند سه‌ده‌یه‌كی كه‌م پێش زایین جێگیر بوه، ئیتر له‌و كاته‌وه هه‌ر جێگیره و هه‌ر هه‌مان ده‌قه، له‌پێش مه‌سیحه‌وه و له‌دوای مه‌سیحه‌وه هه‌ر هه‌مان ده‌قه، له پێش ئیسلامه‌وه و له‌ودای ئیسلامیشه‌وه هه‌ر هه‌مان ده‌قه، شاهیدی ئه‌مه‌ش ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردوه كه هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆنیان تێدایه (جگه له كتێبی "ئیستێر") و هه‌ر هه‌مان ئه‌و ده‌قانه‌ن كه ئێسته هه‌ن، واته ده‌قه عیبریه‌كانی په‌یمانی كۆن له ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردودا (كه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ پێش مێژوی زایینی نه‌ك ته‌نها پێش ئیسلام) هه‌ر هه‌مان ئه‌و ده‌قه عیبریانه‌ن كه ئێسته هه‌ن، مه‌گه‌ر له نوسینی هه‌ندێك پیتدا جیاوازییان هه‌بێت كه شتی وا له ده‌ستنوسه‌كانی قورئانیشدا زۆره. ئه‌وه‌نده هه‌یه هه‌میشه وه‌رگێڕانه‌كانی په‌یمانی كۆن جیاوازی و ناكۆكییان تێ ده‌كه‌وێت، به‌ڵام ئاشكرایه كه وه‌رگێڕان نابێته ماڵ به‌سه‌ر ده‌قی بنه‌ڕه‌تیه‌وه، له ته‌فسیر و وه‌رگێڕانه‌كانی قورئانیشدا جیاوازی و ناكۆكی هه‌یه. هه‌روه‌ها ته‌وڕاتی گروپی سامیریه‌كان هه‌ندێك جیاوازیی دیاریكراوی هه‌یه له ته‌وڕاتی جوله‌كه‌ی ستاندارد سه‌رباری جیاوازیی خه‌ته‌كه‌یان كه ئه‌وه‌ی سامیریه‌كان به "عیبریی كۆن" ـه و ئه‌وه‌ی جوله‌كه به عیبریی نوێیه كه پێی ده‌وترێت "ئاڕامیی چوارگۆشه". هه‌روه‌ها ده‌قی ئینجیل (چوار ئینجیله كانۆنیه‌كه) له میانه‌ی نیوه‌ی دوه‌می سه‌ده‌ی (١ ز.) و نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی (٢ ز.) دا داڕێژراوه و جێگیر كراوه، ئیتر زۆر له‌پێش ئیسلامه‌وه و تا ئێستاش هه‌ر هه‌مان ده‌قه، هه‌رچه‌ند ئینجیلی تر زۆر نوسراون كه پیرۆزییان وه‌رنه‌گرتوه و ئینجیلی تریش پێش ئه‌مان زۆر نوسراون كه ئه‌مان سودیان لێ بینیون.
واته ئێمه به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین كه ته‌وڕات و ئینجیل ده‌ستكاریكراون و هیچ بنچینه‌یه‌كی مێژوییان نیه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی هه‌بوه هه‌ر ئه‌م هه‌ڵبه‌سراو و ده‌ستكاریكراوه‌یه، بۆیه بیرۆكه‌ی (ته‌وڕاتی ئه‌سڵی) و (ئینجیلی ئه‌سڵی) بیرۆكه‌یه‌كی خه‌یاڵیه كه ته‌نها له باوه‌ڕی ئیسلامیدا هه‌یه و هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی مێژویی نیه پاڵپشتی بكات. ئه‌مه‌ش واته ته‌وڕات هه‌ر ئه‌و ته‌وڕاته‌یه كه جوله‌كه (پاشماوه‌ی ڕه‌عیه‌تی شانشینیی یه‌هودا) بۆ خۆیان نوسیویانه و دوایی دراوه‌ته پاڵ موسا، هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته‌یشه كه قورئان خۆی به شوێنكه‌وته‌ی ده‌زانێت، هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته‌یشه كه قورئان هه‌ندێك جار ئاماژه بۆ هه‌ندێك له حوكمه‌كانی ده‌كات.
ئه‌مه‌ش هه‌موی بۆ ئه‌وه‌ی بیروڕای خۆمان ڕون بكه‌ینه‌وه و جیای بكه‌ینه‌وه له بیروڕا ئیسلامیه‌كه، و پاشان بیروڕا قورئانیه‌كه. چونكه لێره‌دا سێ بیروڕا هه‌ن كه ده‌بێت جیا بكرێنه‌وه: بیروڕای زانستی كه ئێمه پشتگیریی لێ ده‌كه‌ین و ڕونمان كرده‌وه، بیروڕای قورئان كه دواتر ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه، بیروڕای بیری ئیسلامیی نوێ كه دوای كه‌مێكی تر ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه.
گوته‌ی (ته‌حریف) له بیری ئایینیی ئیسلامیدا
بنچینه و ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌قه ئایینیه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان به‌پێی بیری ئیسلامی
بنچینه و ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌قه ئایینیه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان به‌پێی بیری ئیسلامی
ئه‌م بیروباوه‌ڕه ئیسلامیه، كه به گوته‌ی (ته‌حریف) Interpolation ئاماژه‌ی بۆ ده‌كرێت، پێناسه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه ئه‌م ده‌قه یه‌هودی (عیبری) و مه‌سیحی (یۆنانی) ـانه‌ی كه ئێسته له‌به‌رده‌ستماندان، واته (په‌یمانی كۆن) و (په‌یمانی نوێ) و به‌تایبه‌تی ته‌وڕات و ئینجیل، له بنه‌ڕه‌تدا ده‌رهاویشته‌ی سروش (وه‌حی) ێكی خوایین، به‌ڵام دواتر یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌ستكارییان كردون و گۆڕانكارییان تێدا كردون، به شێوه‌یه‌ك ـ گوایه ـ ئێسته بڕگه بنه‌ڕه‌تیه‌كان و بڕگه ده‌ستكاریكراوه‌كان به‌پاڵ یه‌كه‌وه ماونه‌ته‌وه، یان پێكهاته‌ی ده‌قه‌كه به‌گشتی بنه‌ڕه‌تیه به‌ڵام گه‌لێك له شوێن و وشه و ده‌سته‌واژه و ڕسته هه‌ستیار و گرنگه‌كان ده‌ستكاری كراون وكه‌م‌وزیادییان تێدا كراوه. واته وه‌كو یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان بڕوایان وایه (ته‌وڕات) بۆ موسا هاتوه و (ئینجیل) بۆ عیسا (یه‌شوعی ناصیری) هاتوه، به‌ڵام پێیان وایه نوسخه‌ی بنه‌ڕه‌تیی ئه‌و دو كتێبه فه‌وتاون و ئه‌مانه‌ی كه ئێسته ماون ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌ر بنه‌ڕه‌تیه‌كه به‌ڵام ده‌ستكارییش كراون و گۆڕانكارییان تێدا كراوه. پێوه‌ر و ڕێسای ئه‌و نوسه‌ر و ڕۆشنبیره ئیسلامیانه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی (ئه‌وه‌ی وه‌كو خۆی ماوه‌ته‌وه) و (ئه‌وه‌ی ده‌ستكاریی كراوه) له‌و ده‌قانه‌دا، ته‌نها پێوه‌رێكی دۆگمایی (عقيدي) ـه، واته ته‌نها پشت ده‌به‌ستێت به بیروباوه‌ڕ، ئیتر ئه‌گه‌ر ده‌قه‌كه یان چه‌مك و باوه‌ڕێك له ده‌قه‌كه‌دا له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا گونجا؛ ئه‌وه به بنه‌ڕه‌تی و ده‌ستكارینه‌كراو داده‌نرێت و، ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا نه‌گونجا؛ ئه‌وه به ده‌ستكاریكراو داده‌نرێت و ده‌وترێت ئه‌وه یه‌هودیه‌كان یان مه‌سیحیه‌كان بۆ خۆیان زیادیان كردوه یان گۆڕیویانه. زۆربه‌ی ئه‌و شوێنانه‌یش كه مشت‌ومڕیان له‌سه‌ر ده‌كه‌ن ئه‌وانه‌ن كه په‌یوه‌ندییان به پێشبینیه‌وه هه‌بێت و بۆیان بلوێت به پێشبینی و مژده بۆ هاتنی ئیسلام و پێغه‌مبه‌ری ئیسلام لێكیان بده‌نه‌وه، ئه‌و كاته شێوه‌ی ڕه‌سه‌نی ده‌قه‌كه كه له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی خۆیاندا ناگونجێت و نامۆیه به ده‌ستكاریكراوی داده‌نێن و خۆیان لێكدانه‌وه‌یه‌كی بۆ ده‌كه‌ن یان به شێوه‌یه‌ك دایده‌ڕێژنه‌وه كه له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی خۆیاندا بگونجێت و ئه‌وه به ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه ده‌زانن! یان له چیرۆكێكی ته‌وڕاتی یان ئینجیلیدا، ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ چیرۆكه قورئانیه‌كاندا ده‌گونجێت به ڕه‌سه‌نی ده‌زانن و ئه‌وه‌ی نه‌گونجێت به ده‌ستكاریكراوی ده‌زانن (له كاتێكدا چیرۆكه قورئانیه‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شێوه‌یه‌كی په‌ره‌پێدراوی ده‌ستكاریكراوی چیرۆكه‌كه كه له ده‌قێكی لاوه‌كیدا هاتوه، وه‌كو: ته‌لمود یان میدراش، یان ده‌قه سیودیپیگرافایی و ئه‌پۆكریفاییه‌كان، كه قورئان زیاتر لهم ده‌قه په‌ره‌پێدراو و ده‌ستكاریكراوانه‌وه نزیكه تاكو ده‌قی بنه‌ڕه‌تیی ته‌وڕات و ئینجیل. واته: قورئان خۆی كه‌وتوه‌ته به‌ر ئه‌و لێشاوی ده‌ستكاریكردن و په‌ره‌پێدانه‌ی كه دره‌نگێك كراوه له‌سه‌ر ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كان، ئیتر كاتێك قورئان له‌گه‌ڵ ته‌وڕاتدا ناگونجێت ئه‌وه مه‌سه‌له‌كه ئه‌وه‌یه كه له‌گه‌ڵ ته‌لموددا ده‌گونجێت! شێوه ته‌لمودیه‌كه په‌ره‌پێدراوی شێوه ته‌وڕاتیه‌كه‌یه كه جیاوازیی تێ ده‌كه‌وێت، بۆ نمونه: كاتێك چیرۆكی (قارون) له قورئاندا جیاوازه له چیرۆكه ته‌وڕاتیه‌كه، ئه‌وه مه‌سه‌له‌كه ته‌نها ئه‌وه‌یه كه قورئان شوێن شێوه ته‌لمودیه‌كه‌ی چیرۆكه‌كه كه‌وتوه نه‌ك قورئان هه‌ڵه بۆ ته‌وڕات ڕاست بكاته‌وه. نمونه‌ش زۆره، كه ئێره و ئێسته شوێنكاتی باسكردن و ڕاڤه‌كردنیان نیه.
مشت‌ومڕێك له‌گه‌ڵ بیری ئیسلامی
ده‌رباره‌ی ته‌حریفی ته‌وڕات و ئینجیل
ده‌رباره‌ی ته‌حریفی ته‌وڕات و ئینجیل
لێره‌دا هه‌ندێك پرسیاری لۆجیكی ئاڕاسته‌ی ئه‌و باوه‌ڕه ئیسلامیه‌ی ئێسته ده‌كه‌ین كه پێی وایه ئه‌و ده‌قانه ده‌ستكاری كراون و پێیشی وایه قورئان ئه‌مه‌ی پێ وتوه:
پێش هه‌مو شتێك ئه‌گه‌ر ئێمه داوایه‌كی قورس له نوسه‌ره ئیسلامیه‌كان بكه‌ین و ـ بۆ نمونه ـ بڵێین: ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ی ئێسته ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه نه‌بێت و ده‌ستكاریكراو بێت، ئه‌ی ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه كامه‌یه؟ هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی له‌سه‌ره؟ ئایا ده‌ستنوسێكی هه‌یه؟ ئایا شوێنه‌وارێكی ماوه‌ته‌وه؟ ئه‌و كاته وه‌كو ئه‌وه وایه شتێكی (موسته‌حیل) داوا بكه‌ین، چونكه ئه‌و كاته ئه‌و نوسه‌ره ئیسلامیه (مه‌به‌ستم نوسه‌رێكی لاوه‌كیی لای خۆمان نیه، به‌ڵكو مه‌به‌ستم نوسه‌ره ئیسلامیه گه‌وره‌كانه) جگه له‌وه‌ی كه په‌نا ده‌باته‌وه بۆ قورئان و بیروباوه‌ڕه ئیسلامیه‌كه‌ی خۆی و ئه‌و قسه‌یه دوباره بكاته‌وه كه ده‌ڵێت (كتێبێك به ناوی ته‌وڕات بۆ موسا هاتوه، و كتێبێكیش به ناوی ئینجیل بۆ عیسا هاتوه)، جگه‌له‌وه هیچی تری پێ ناكرێت و ناتوانێت هیچ به‌ڵگه و شوێنه‌وارێك پێشان بدات. جا ئه‌گه‌ر هیچ ده‌قێكی ڕه‌سه‌ن و بنچینه‌یی له‌به‌ر ده‌ستدا نه‌بێت؛ ئیتر چۆن ده‌قی ڕه‌سه‌ن و ناڕه‌سه‌ن لێك جیا ده‌كرێنه‌وه؟ چۆنتان زانی ئه‌وه‌ی ئێسته ناڕه‌سه‌نه ئه‌گه‌ر هیچ ڕه‌سه‌نێكتان نه‌بینیبێت؟! ئه‌مه بۆ خۆی شتێكی پێكه‌نیناویه كه پێیان وایه ئه‌م ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی ئێسته ده‌ستكاریكراون، به‌ڵام ناتوانن یه‌ك گوێچكه لاپه‌ڕه‌ی ڕه‌سه‌نمان پێشان بده‌ن یان هیچ نه‌بێت مێژوی ئه‌و ده‌ستكاریكردنه‌مان پێ بڵێن یان هیچ نه‌بێت میكانیزم و پاڵنه‌ر و ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه بخه‌نه ڕو. بڕیاری ئه‌وه‌ی كه ده‌قێك ڕه‌سه‌ن نیه و ده‌ستكاریی كراوه كارێكی ئاسان نیه و به‌ڵگه و به‌ڵگه‌كاری تایبه‌تیی خۆی ده‌وێت و هه‌روا به گۆتره‌كاری ناكرێت، ده‌بێت بنچینه‌كه و شوێن و كاتی ده‌ستكاریكردنه‌كه و پاڵنه‌ر و ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه له‌گه‌ڵیدا ڕون بكرێته‌وه. ئه‌مه ئه‌گه‌ر توێژینه‌وه‌ی زانستی بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌نها باوه‌ڕێكی ئایینی بێت با مرۆڤی موسوڵمان چیی پێ خۆشه باوه‌ڕی پێی هه‌بێت و پیرۆزی بێت!
ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین ده‌رباره‌ی ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه؛ ناتوانن هیچی وامان پێ بڵێن جگه له ئامانجی (گۆڕینی وه‌سف و مزگێنیه‌كانی هاتنی موحه‌ممه‌د). ده‌ی كه‌واته ئه‌مه دوای ئیسلام بوه، چونكه خۆ ئه‌وان نه‌یانزانیوه موحه‌ممه‌دێكی عه‌ره‌بی ـ حیجازی ـ هاشیمی دێت (سه‌رباری ئه‌مه‌ش قورئان خۆی ده‌ڵێت ئه‌و مزگێنیانه له ته‌وڕات و ئینجیلی هاوچه‌رخی خۆیدا هه‌ن، ئه‌مه‌ش مانای وایه له سه‌رده‌می ئه‌ودا هێشتا ئه‌و مزگێنیانه له ته‌وڕات و ئینجیلدا ماون!)، ئه‌م مزگێنیانه‌ش كه له ده‌قه‌كاندا هاتون به‌شێكیان هه‌ر مزگێنی نین و باسی شتی تر ده‌كه‌ن و به‌شێكیشیان هه‌ر به ئاسانی به مزگێنی به فریادڕه‌سه‌كه‌ی خۆیان لێك ده‌درێنه‌وه، ئیتر هیچ پێویستییان به گۆڕینی ده‌قه‌كان نیه، به‌ڵكو ئه‌وان خۆیان تا ئێستاش هه‌ر پشت به‌و ده‌ق و مزگێنیانه ده‌به‌ستن بۆ بیروباوه‌ڕه‌كانی خۆیان. له‌به‌ر ئه‌وانه ته‌نها ده‌توانین گریمانه‌ی ئه‌وه بكه‌ین كه له‌دوای ئیسلامه‌وه ده‌ستكاریی ده‌قه‌كانیان كردوه.. له كاتێكدا ئێمه ده‌ستنوسی په‌یمانی كۆنمان لایه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش زایین نه‌ك پێش ئیسلامیش (وه‌كو ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردو، كه جگه له كتێبی "ئه‌ستیر" ئیتر نمونه‌ی هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆنیان تێدایه، بۆ نمونه ده‌ستنوسێكی ته‌واوی كتێبی "ئیشه‌عیا" یان تێدایه كه له‌گه‌ڵ ئه‌م كتێبه‌ی ئێستادا جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆی نیه جگه له هه‌ندێك جیاوازی له شێوازی نوسینی هه‌ندێك وشه‌دا، له كاتێكدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش مه‌سیح، نه‌ك ته‌نها پێش ئیسلام، هه‌روه‌ها كتێبه‌كانی تریش)، ده‌ستنوسی ته‌واوی په‌ڕاوی پیرۆزیشمان لایه (واته: هه‌ردو په‌یمانی كۆن و په‌یمانی نوێ) ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش ئیسلام و هیچ جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیشیان له‌و ده‌قه‌ی ئێسته له‌به‌ر ده‌ستدایه نیه.
ئه‌گه‌ر ده‌ستكاریكردنی ده‌قه‌كه له‌لایه‌ن جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كانی هاوچه‌رخ و هاووڵاتی سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلامه‌وه بوبێت، واته جوله‌كه‌كانی مه‌دینه و مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌ن و باكور (كه هه‌مو ئاماژه‌كانی قورئان بۆ ئه‌م یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی ناو نیمچه دورگه‌كه‌یه)، ئه‌گه‌ر شتێكی وه‌هایش ڕوی دابێت هیچ كاریگه‌رییه‌كی بۆسه‌ر نوسخه‌ی ڕه‌سمی نیه، چونكه ئه‌و كاته ئه‌و نوسخه ڕه‌سمیه‌ی په‌ڕاوی پیرۆز كه ئێسته هه‌یه، له كاتی سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام و پێش ئه‌وه‌ش، به زۆربه‌ی لاكانی جیهانی ئاوه‌دانی ئه‌و كاته‌دا بڵاو ببوه‌وه، ئیتر ئه‌گه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه یان مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌ن ـ گریمان ـ ده‌ستكاریی شتێكیشیان كردبێت، هیچ كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر نوسخه ڕه‌سمی و جیهانیه‌كه نابێت، چونكه له‌لایه‌كی تریشه‌وه نه جوله‌كه‌ی مه‌دینه هیچ قورسایی و نرخێكیان هه‌بوه لای ده‌سه‌ڵاتی حاخامیی عێراق و فه‌له‌ستین (به‌ڵكو گومان هه‌یه جوله‌كه‌ی مه‌دینه نوسخه‌یه‌كی ڕێك‌وپێكی ته‌وڕاتیان لابوبێت، و زیاتر بڕوا وایه هه‌ندێك ڕاڤه و میدراشیان لابوبێت، چونكه یه‌هودییه‌كی ئه‌وه‌نده شاره‌زا و ستاندارد نه‌بون)، نه مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌نیش لای كلێسای ڕۆمانی و كلێساكانی تری خۆرهه‌ڵاتیش به‌هایه‌كی وایان هه‌بوه و كاریگه‌رییان ده‌بێت.
به شێوه‌یه‌كی گشتییش ده‌توانم بڵێم: ئه‌و جیاوازیانه‌ی كه له‌نێوان ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی ده‌قی عیبریی (په‌یمانی كۆن) یان ده‌قی گریكیی (په‌یمانی نوێ) دا هه‌ن(٢)؛ زۆر زۆر كه‌مترن له‌و جیاوازیانه‌ی له‌نێوان خوێندنه‌وه و موصحه‌فه جیاوازه‌كانی قورئاندا هه‌ن. ئه‌گه‌ر كه‌سێكیش باوه‌ڕ ناكات ده‌توانین توێژینه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تیی بۆ ته‌رخان بكه‌ین. هه‌ر بۆ نمونه و به‌كورتی: بۆ قورئان ده خوێندنه‌وه‌ی ڕه‌سمی (موته‌واتیر) هه‌ن كه هه‌مویشیان به قورئان داده‌نرێن، هه‌ر یه‌كه لهم ده‌یه‌ش دو (ڕیوایه‌ت) واته گێڕانه‌وه‌ی جیاوازی هه‌یه، ئه‌وه ده‌كاته (٢٠)، كه هه‌مویشیان به قورئان داده‌نرێن، ئه‌م قورئانه‌یش كه ئێسته لای ئێمه هه‌یه ته‌نها یه‌كێكه له‌و بیسته، كه به خوێندنه‌وه‌ی (عاصیم) ـه به ڕیوایه‌تی (حه‌فص) و زیاتر عوسمانیه‌كان به‌و شێوه‌یه بڵاویان كرده‌وه به خۆرهه‌ڵاتی جیهانی ئیسلامیدا. ئه‌و جیاوازیانه‌ش كه هه‌ن له‌نێوان ئه‌م خوێندنه‌وانه‌ی قورئاندا زۆر زۆرن و به‌شێوه‌یه‌كن كه زۆر جار وشه‌كان به‌ته‌واوی ده‌گۆڕن و هه‌ندێك جار وشه‌ش زیاد ده‌كه‌ن و هه‌ندێك جار (حوكمی شه‌رعی) یش ده‌گۆڕن (وه‌كو: "وأرجلِكم إلى الكعبين" كه به‌پێی ئه‌مه ده‌بێت پێ له ده‌ستنوێژدا ته‌نها ده‌ستی ته‌ڕی پێدا بهێنرێت، له‌گه‌ڵ "وأرجلَكم إلى الكعبين" كه به‌پێی ئه‌مه‌یان ده‌بێت پێ بشۆردرێت، هه‌ردوكیشیان له ئیسلامدا به قورئان داده‌نرێن چونكه هه‌ردوكیان له چوارچێوه‌ی حه‌وت خوێندنه‌وه‌كه یان ده خوێندنه‌وه‌كه‌دان).
پێش هه‌مو شتێك ئه‌گه‌ر ئێمه داوایه‌كی قورس له نوسه‌ره ئیسلامیه‌كان بكه‌ین و ـ بۆ نمونه ـ بڵێین: ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ی ئێسته ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه نه‌بێت و ده‌ستكاریكراو بێت، ئه‌ی ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه كامه‌یه؟ هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی له‌سه‌ره؟ ئایا ده‌ستنوسێكی هه‌یه؟ ئایا شوێنه‌وارێكی ماوه‌ته‌وه؟ ئه‌و كاته وه‌كو ئه‌وه وایه شتێكی (موسته‌حیل) داوا بكه‌ین، چونكه ئه‌و كاته ئه‌و نوسه‌ره ئیسلامیه (مه‌به‌ستم نوسه‌رێكی لاوه‌كیی لای خۆمان نیه، به‌ڵكو مه‌به‌ستم نوسه‌ره ئیسلامیه گه‌وره‌كانه) جگه له‌وه‌ی كه په‌نا ده‌باته‌وه بۆ قورئان و بیروباوه‌ڕه ئیسلامیه‌كه‌ی خۆی و ئه‌و قسه‌یه دوباره بكاته‌وه كه ده‌ڵێت (كتێبێك به ناوی ته‌وڕات بۆ موسا هاتوه، و كتێبێكیش به ناوی ئینجیل بۆ عیسا هاتوه)، جگه‌له‌وه هیچی تری پێ ناكرێت و ناتوانێت هیچ به‌ڵگه و شوێنه‌وارێك پێشان بدات. جا ئه‌گه‌ر هیچ ده‌قێكی ڕه‌سه‌ن و بنچینه‌یی له‌به‌ر ده‌ستدا نه‌بێت؛ ئیتر چۆن ده‌قی ڕه‌سه‌ن و ناڕه‌سه‌ن لێك جیا ده‌كرێنه‌وه؟ چۆنتان زانی ئه‌وه‌ی ئێسته ناڕه‌سه‌نه ئه‌گه‌ر هیچ ڕه‌سه‌نێكتان نه‌بینیبێت؟! ئه‌مه بۆ خۆی شتێكی پێكه‌نیناویه كه پێیان وایه ئه‌م ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی ئێسته ده‌ستكاریكراون، به‌ڵام ناتوانن یه‌ك گوێچكه لاپه‌ڕه‌ی ڕه‌سه‌نمان پێشان بده‌ن یان هیچ نه‌بێت مێژوی ئه‌و ده‌ستكاریكردنه‌مان پێ بڵێن یان هیچ نه‌بێت میكانیزم و پاڵنه‌ر و ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه بخه‌نه ڕو. بڕیاری ئه‌وه‌ی كه ده‌قێك ڕه‌سه‌ن نیه و ده‌ستكاریی كراوه كارێكی ئاسان نیه و به‌ڵگه و به‌ڵگه‌كاری تایبه‌تیی خۆی ده‌وێت و هه‌روا به گۆتره‌كاری ناكرێت، ده‌بێت بنچینه‌كه و شوێن و كاتی ده‌ستكاریكردنه‌كه و پاڵنه‌ر و ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه له‌گه‌ڵیدا ڕون بكرێته‌وه. ئه‌مه ئه‌گه‌ر توێژینه‌وه‌ی زانستی بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌نها باوه‌ڕێكی ئایینی بێت با مرۆڤی موسوڵمان چیی پێ خۆشه باوه‌ڕی پێی هه‌بێت و پیرۆزی بێت!
ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین ده‌رباره‌ی ئامانجی ده‌ستكاریكردنه‌كه؛ ناتوانن هیچی وامان پێ بڵێن جگه له ئامانجی (گۆڕینی وه‌سف و مزگێنیه‌كانی هاتنی موحه‌ممه‌د). ده‌ی كه‌واته ئه‌مه دوای ئیسلام بوه، چونكه خۆ ئه‌وان نه‌یانزانیوه موحه‌ممه‌دێكی عه‌ره‌بی ـ حیجازی ـ هاشیمی دێت (سه‌رباری ئه‌مه‌ش قورئان خۆی ده‌ڵێت ئه‌و مزگێنیانه له ته‌وڕات و ئینجیلی هاوچه‌رخی خۆیدا هه‌ن، ئه‌مه‌ش مانای وایه له سه‌رده‌می ئه‌ودا هێشتا ئه‌و مزگێنیانه له ته‌وڕات و ئینجیلدا ماون!)، ئه‌م مزگێنیانه‌ش كه له ده‌قه‌كاندا هاتون به‌شێكیان هه‌ر مزگێنی نین و باسی شتی تر ده‌كه‌ن و به‌شێكیشیان هه‌ر به ئاسانی به مزگێنی به فریادڕه‌سه‌كه‌ی خۆیان لێك ده‌درێنه‌وه، ئیتر هیچ پێویستییان به گۆڕینی ده‌قه‌كان نیه، به‌ڵكو ئه‌وان خۆیان تا ئێستاش هه‌ر پشت به‌و ده‌ق و مزگێنیانه ده‌به‌ستن بۆ بیروباوه‌ڕه‌كانی خۆیان. له‌به‌ر ئه‌وانه ته‌نها ده‌توانین گریمانه‌ی ئه‌وه بكه‌ین كه له‌دوای ئیسلامه‌وه ده‌ستكاریی ده‌قه‌كانیان كردوه.. له كاتێكدا ئێمه ده‌ستنوسی په‌یمانی كۆنمان لایه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش زایین نه‌ك پێش ئیسلامیش (وه‌كو ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردو، كه جگه له كتێبی "ئه‌ستیر" ئیتر نمونه‌ی هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆنیان تێدایه، بۆ نمونه ده‌ستنوسێكی ته‌واوی كتێبی "ئیشه‌عیا" یان تێدایه كه له‌گه‌ڵ ئه‌م كتێبه‌ی ئێستادا جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆی نیه جگه له هه‌ندێك جیاوازی له شێوازی نوسینی هه‌ندێك وشه‌دا، له كاتێكدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش مه‌سیح، نه‌ك ته‌نها پێش ئیسلام، هه‌روه‌ها كتێبه‌كانی تریش)، ده‌ستنوسی ته‌واوی په‌ڕاوی پیرۆزیشمان لایه (واته: هه‌ردو په‌یمانی كۆن و په‌یمانی نوێ) ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش ئیسلام و هیچ جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیشیان له‌و ده‌قه‌ی ئێسته له‌به‌ر ده‌ستدایه نیه.
ئه‌گه‌ر ده‌ستكاریكردنی ده‌قه‌كه له‌لایه‌ن جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كانی هاوچه‌رخ و هاووڵاتی سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلامه‌وه بوبێت، واته جوله‌كه‌كانی مه‌دینه و مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌ن و باكور (كه هه‌مو ئاماژه‌كانی قورئان بۆ ئه‌م یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی ناو نیمچه دورگه‌كه‌یه)، ئه‌گه‌ر شتێكی وه‌هایش ڕوی دابێت هیچ كاریگه‌رییه‌كی بۆسه‌ر نوسخه‌ی ڕه‌سمی نیه، چونكه ئه‌و كاته ئه‌و نوسخه ڕه‌سمیه‌ی په‌ڕاوی پیرۆز كه ئێسته هه‌یه، له كاتی سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام و پێش ئه‌وه‌ش، به زۆربه‌ی لاكانی جیهانی ئاوه‌دانی ئه‌و كاته‌دا بڵاو ببوه‌وه، ئیتر ئه‌گه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه یان مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌ن ـ گریمان ـ ده‌ستكاریی شتێكیشیان كردبێت، هیچ كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر نوسخه ڕه‌سمی و جیهانیه‌كه نابێت، چونكه له‌لایه‌كی تریشه‌وه نه جوله‌كه‌ی مه‌دینه هیچ قورسایی و نرخێكیان هه‌بوه لای ده‌سه‌ڵاتی حاخامیی عێراق و فه‌له‌ستین (به‌ڵكو گومان هه‌یه جوله‌كه‌ی مه‌دینه نوسخه‌یه‌كی ڕێك‌وپێكی ته‌وڕاتیان لابوبێت، و زیاتر بڕوا وایه هه‌ندێك ڕاڤه و میدراشیان لابوبێت، چونكه یه‌هودییه‌كی ئه‌وه‌نده شاره‌زا و ستاندارد نه‌بون)، نه مه‌سیحیه‌كانی یه‌مه‌نیش لای كلێسای ڕۆمانی و كلێساكانی تری خۆرهه‌ڵاتیش به‌هایه‌كی وایان هه‌بوه و كاریگه‌رییان ده‌بێت.
به شێوه‌یه‌كی گشتییش ده‌توانم بڵێم: ئه‌و جیاوازیانه‌ی كه له‌نێوان ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی ده‌قی عیبریی (په‌یمانی كۆن) یان ده‌قی گریكیی (په‌یمانی نوێ) دا هه‌ن(٢)؛ زۆر زۆر كه‌مترن له‌و جیاوازیانه‌ی له‌نێوان خوێندنه‌وه و موصحه‌فه جیاوازه‌كانی قورئاندا هه‌ن. ئه‌گه‌ر كه‌سێكیش باوه‌ڕ ناكات ده‌توانین توێژینه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تیی بۆ ته‌رخان بكه‌ین. هه‌ر بۆ نمونه و به‌كورتی: بۆ قورئان ده خوێندنه‌وه‌ی ڕه‌سمی (موته‌واتیر) هه‌ن كه هه‌مویشیان به قورئان داده‌نرێن، هه‌ر یه‌كه لهم ده‌یه‌ش دو (ڕیوایه‌ت) واته گێڕانه‌وه‌ی جیاوازی هه‌یه، ئه‌وه ده‌كاته (٢٠)، كه هه‌مویشیان به قورئان داده‌نرێن، ئه‌م قورئانه‌یش كه ئێسته لای ئێمه هه‌یه ته‌نها یه‌كێكه له‌و بیسته، كه به خوێندنه‌وه‌ی (عاصیم) ـه به ڕیوایه‌تی (حه‌فص) و زیاتر عوسمانیه‌كان به‌و شێوه‌یه بڵاویان كرده‌وه به خۆرهه‌ڵاتی جیهانی ئیسلامیدا. ئه‌و جیاوازیانه‌ش كه هه‌ن له‌نێوان ئه‌م خوێندنه‌وانه‌ی قورئاندا زۆر زۆرن و به‌شێوه‌یه‌كن كه زۆر جار وشه‌كان به‌ته‌واوی ده‌گۆڕن و هه‌ندێك جار وشه‌ش زیاد ده‌كه‌ن و هه‌ندێك جار (حوكمی شه‌رعی) یش ده‌گۆڕن (وه‌كو: "وأرجلِكم إلى الكعبين" كه به‌پێی ئه‌مه ده‌بێت پێ له ده‌ستنوێژدا ته‌نها ده‌ستی ته‌ڕی پێدا بهێنرێت، له‌گه‌ڵ "وأرجلَكم إلى الكعبين" كه به‌پێی ئه‌مه‌یان ده‌بێت پێ بشۆردرێت، هه‌ردوكیشیان له ئیسلامدا به قورئان داده‌نرێن چونكه هه‌ردوكیان له چوارچێوه‌ی حه‌وت خوێندنه‌وه‌كه یان ده خوێندنه‌وه‌كه‌دان).
بیروڕای قورئان
له‌سه‌ر ڕه‌سه‌نایه‌تی و ته‌حریفی ته‌وڕات و ئینجیل
له‌سه‌ر ڕه‌سه‌نایه‌تی و ته‌حریفی ته‌وڕات و ئینجیل
قسه‌كه له‌وه‌دایه: قورئان خۆی چۆن بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ی ڕوانیوه؟ تا چ ڕاده‌یه‌ك قورئان ده‌قه‌كانی ته‌وڕات و ئینجیل به ڕه‌سه‌ن داده‌نێت؟
ئه‌وه‌ی له قورئاندا ڕونه ئه‌وه‌یه كه پێی وایه كتێبێك به ناوی (ته‌وڕات) بۆ موسا هاتوه (كه له خودی ده‌قه ته‌وڕاتیه‌كه‌شدا شتی وا نه‌وتراوه، به‌ڵكو ته‌نها باسی ئه‌وه كراوه كه موسا هه‌ندێك حوكم و یاسای له‌لایه‌ن خواوه‌ند یهواهه‌وه هێناوه، كه به عیبری به هه‌ر یاسایه‌ك له‌وانه ده‌وترێت "تۆراه")، هه‌روه‌ها قورئان پێی وایه كتێبێك به ناوی (ئینجیل) بۆ عیسا هاتوه (كه مه‌سیحیه‌كان خۆیشیان له هیچ قۆناغێكدا قسه‌ی وایان نه‌كردوه، له ده‌قه‌كانی ئینجیلیشدا ڕونه كه قسه‌كان گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی یه‌شوعن نه‌ك كتێبێك كه یه‌شوع خۆی هێنابێتی). به‌ڵام ئایا قورئان تێڕوانینی بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) چۆنه كه له سه‌رده‌می خۆیدا هه‌بون؟ ئایا ئه‌و قسه‌یه‌ی مرۆڤی موسوڵمان كه (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی ئێسته به ده‌ستكاریكراو (موحه‌ڕڕه‌ف) داده‌نێت و ئه‌م قسه‌یه‌ش ده‌داته پاڵ قورئان، تا چ ڕاده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ خودی قورئاندا ده‌گونجێت؟ ئایا قورئان (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی به (ده‌ستكاریكراو) داناوه؟ ئامانجی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ی ئێره‌مان ڕونكردنه‌وه‌ی ئه‌م خاڵه‌یه. ئه‌مه‌ش چونكه له بیری ئیسلامیدا لافی ئه‌وه لێ ده‌درێت كه ئه‌و گوته‌یه، واته (ته‌حریفبونی ته‌وڕات و ئینجیل)، له قورئانه‌وه هاتوه و گوایه قورئان خۆی وتویه‌تی و ئه‌وه‌ی له موسوڵمان حاڵی كردوه كه ته‌وڕات و ئینجیل ده‌ستكاری (ته‌حریف) كراون. لێره‌دا و بۆ مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ڕاستیه‌كان، ئه‌و ده‌قه قورئانیانه‌ی كه ئاماژه بۆ ده‌قه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌قه قورئانیانه‌ی كه گوته‌ی (ته‌حریف) یان تێدا هاتوه، ده‌خه‌ینه‌ڕو و شیكاریان ده‌كه‌ین، تا بزانین قورئان بۆ خۆی ته‌وڕات و ئینجیل به ده‌ستكاریكراو ده‌زانێت؟
ئه‌وه‌ی له قورئاندا ڕونه ئه‌وه‌یه كه پێی وایه كتێبێك به ناوی (ته‌وڕات) بۆ موسا هاتوه (كه له خودی ده‌قه ته‌وڕاتیه‌كه‌شدا شتی وا نه‌وتراوه، به‌ڵكو ته‌نها باسی ئه‌وه كراوه كه موسا هه‌ندێك حوكم و یاسای له‌لایه‌ن خواوه‌ند یهواهه‌وه هێناوه، كه به عیبری به هه‌ر یاسایه‌ك له‌وانه ده‌وترێت "تۆراه")، هه‌روه‌ها قورئان پێی وایه كتێبێك به ناوی (ئینجیل) بۆ عیسا هاتوه (كه مه‌سیحیه‌كان خۆیشیان له هیچ قۆناغێكدا قسه‌ی وایان نه‌كردوه، له ده‌قه‌كانی ئینجیلیشدا ڕونه كه قسه‌كان گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی یه‌شوعن نه‌ك كتێبێك كه یه‌شوع خۆی هێنابێتی). به‌ڵام ئایا قورئان تێڕوانینی بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) چۆنه كه له سه‌رده‌می خۆیدا هه‌بون؟ ئایا ئه‌و قسه‌یه‌ی مرۆڤی موسوڵمان كه (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی ئێسته به ده‌ستكاریكراو (موحه‌ڕڕه‌ف) داده‌نێت و ئه‌م قسه‌یه‌ش ده‌داته پاڵ قورئان، تا چ ڕاده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ خودی قورئاندا ده‌گونجێت؟ ئایا قورئان (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ی به (ده‌ستكاریكراو) داناوه؟ ئامانجی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ی ئێره‌مان ڕونكردنه‌وه‌ی ئه‌م خاڵه‌یه. ئه‌مه‌ش چونكه له بیری ئیسلامیدا لافی ئه‌وه لێ ده‌درێت كه ئه‌و گوته‌یه، واته (ته‌حریفبونی ته‌وڕات و ئینجیل)، له قورئانه‌وه هاتوه و گوایه قورئان خۆی وتویه‌تی و ئه‌وه‌ی له موسوڵمان حاڵی كردوه كه ته‌وڕات و ئینجیل ده‌ستكاری (ته‌حریف) كراون. لێره‌دا و بۆ مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ڕاستیه‌كان، ئه‌و ده‌قه قورئانیانه‌ی كه ئاماژه بۆ ده‌قه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌قه قورئانیانه‌ی كه گوته‌ی (ته‌حریف) یان تێدا هاتوه، ده‌خه‌ینه‌ڕو و شیكاریان ده‌كه‌ین، تا بزانین قورئان بۆ خۆی ته‌وڕات و ئینجیل به ده‌ستكاریكراو ده‌زانێت؟
ده‌قه قورئانیه په‌یوه‌ندیداره‌كان به گوته‌ی (ته‌حریف) ـه‌وه
گوته‌ی (ته‌حریف) له (٤) ده‌قی قورئاندا هاتوه كه به‌پێی ڕێكخستنی موصحه‌ف ئه‌مانه‌ن:
١. (أفتطمعون أن يؤمنوا لكم وقد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يُحرِّفونه من بعد ما عقلوه وهم يعلمون؟) (البقرة: ٧٥).
٢. (من الذين هادوا يُحرِّفون الكَلِم عن مَواضِعه ويقولون "سمعنا وعصينا"، و "اسمع غير مسمع" و "راعنا" ليا بألسنتهم وطعنا في الدين، ولو أنهم قالوا "سمعنا وأطعنا" و "اسمع" و "انظرنا"؛ لكان خيرا لهم وأقوم، ولكن لعنهم الله بكفرهم فلا يؤمنون إلا قليلا) (النساء: ٤٦).
٣. (فبما نقضهم ميثاقهم؛ لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسية، يُحرِّفون الكَلِم عن مَواضِعه ونَسُوا حَظًّا مما ذُكِّروا به، ولا تزال تطلع على خائنة منهم إلا قليلا منهم، فاعف عنهم واصفح، إن الله يحب المحسنين) (المائدة: ١٣).
٤. (يا أيها الرسول! لا يحزنك الذين يسارعون في الكفر من الذين قالوا "آمنا" بأفواههم ولم تؤمن قلوبهم، ومن الذين هادوا سمّاعون للكذب، سمّاعون لقوم آخرين لم يأتوك، يُحرِّفون الكَلِم من بعد مواضعه، يقولون "إن أوتيتم هـذا؛ فخذوه، وإن لم تؤتوه؛ فاحذروا"، ومن يرد الله فتنته؛ فلن تملك له من الله شيئا. أولـئك الذين لم يرد الله أن يطهر قلوبهم، لهم في الدنيا خزي، ولهم في الآخرة عذاب عظيم) (المائدة: ٤١).
١. (أفتطمعون أن يؤمنوا لكم وقد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يُحرِّفونه من بعد ما عقلوه وهم يعلمون؟) (البقرة: ٧٥).
٢. (من الذين هادوا يُحرِّفون الكَلِم عن مَواضِعه ويقولون "سمعنا وعصينا"، و "اسمع غير مسمع" و "راعنا" ليا بألسنتهم وطعنا في الدين، ولو أنهم قالوا "سمعنا وأطعنا" و "اسمع" و "انظرنا"؛ لكان خيرا لهم وأقوم، ولكن لعنهم الله بكفرهم فلا يؤمنون إلا قليلا) (النساء: ٤٦).
٣. (فبما نقضهم ميثاقهم؛ لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسية، يُحرِّفون الكَلِم عن مَواضِعه ونَسُوا حَظًّا مما ذُكِّروا به، ولا تزال تطلع على خائنة منهم إلا قليلا منهم، فاعف عنهم واصفح، إن الله يحب المحسنين) (المائدة: ١٣).
٤. (يا أيها الرسول! لا يحزنك الذين يسارعون في الكفر من الذين قالوا "آمنا" بأفواههم ولم تؤمن قلوبهم، ومن الذين هادوا سمّاعون للكذب، سمّاعون لقوم آخرين لم يأتوك، يُحرِّفون الكَلِم من بعد مواضعه، يقولون "إن أوتيتم هـذا؛ فخذوه، وإن لم تؤتوه؛ فاحذروا"، ومن يرد الله فتنته؛ فلن تملك له من الله شيئا. أولـئك الذين لم يرد الله أن يطهر قلوبهم، لهم في الدنيا خزي، ولهم في الآخرة عذاب عظيم) (المائدة: ٤١).
توێژینه‌وه‌ی ده‌قه قورئانیه په‌یوه‌ندیداره‌كان به گوته‌ی (ته‌حریف) ـه‌وه
ئه‌م چوار ده‌قه قورئانیه له هه‌ندێك شێوازی مامه‌ڵه و هه‌ڵس‌وكه‌وتی جوله‌كه ده‌دوێن، له‌میانه‌ی ئه‌مانه‌دا ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه جوله‌كه قسه (كلام)، یاخود وشه‌كان (كَلِم)، ده‌گۆڕن.
له ده‌قی یه‌كه‌میاندا ده‌ڵێت "ئه‌وان قسه‌ی خوا (كلام الله) ده‌بیستن به‌ڵام دواتر ده‌یگۆڕن"، له ده‌قه‌كانی تردا له‌بریی (قسه) "كلام" ده‌ڵێت "ئه‌وان وشه‌كان (كَلِم) ده‌گۆڕن"، (كَلِم) یش كۆی (كلمة) یه، له كۆتاییشدا هه‌ر ده‌چێته‌وه سه‌ر واتای (قسه) "كلام"، چونكه (قسه) هه‌ر له كۆمه‌ڵێك وشه پێك دێت. ئه‌وه‌ی ئه‌م واتایه به‌هێز ده‌كات ئه‌وه‌یه ده‌سته‌واژه‌ی (يُحرِّفون الكَلِمَ) به شێوه‌ی (يُحرِّفون الكَلامَ) یش خوێنراوه‌ته‌وه (خوێدنه‌وه‌ی: عه‌لی، ئه‌بو عه‌بدولڕه‌حمانی سوله‌می، ئیبراهیمی نه‌خه‌عی، ئه‌بو ڕه‌جائی عوطاریدی، ئیبن موحه‌یصین). كه‌واته ده‌سته‌واژه‌ی (الكَلِم) له‌گه‌ڵ ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له ده‌قی یه‌كه‌میاندا به یه‌ك واتان، ئه‌گه‌ر له سێ ده‌قی دواییدا (الكَلِم) به ته‌نها هاتوه و نه‌دراوه‌ته پاڵ (الله)؛ ئه‌وا له ڕێگه‌ی ده‌قی یه‌كه‌میانه‌وه تێ ده‌گه‌ین كه ئه‌و پاڵدان (إضافة) یه له ده‌سته‌واژه‌ی (الكَلِم) یشدا مه‌به‌ست بوه و وه‌كو ئه‌وه وایه وترابێت (كَلِم الله).
له ده‌قی یه‌كه‌میاندا ده‌ڵێت "ئه‌وان قسه‌ی خوا (كلام الله) ده‌بیستن به‌ڵام دواتر ده‌یگۆڕن"، له ده‌قه‌كانی تردا له‌بریی (قسه) "كلام" ده‌ڵێت "ئه‌وان وشه‌كان (كَلِم) ده‌گۆڕن"، (كَلِم) یش كۆی (كلمة) یه، له كۆتاییشدا هه‌ر ده‌چێته‌وه سه‌ر واتای (قسه) "كلام"، چونكه (قسه) هه‌ر له كۆمه‌ڵێك وشه پێك دێت. ئه‌وه‌ی ئه‌م واتایه به‌هێز ده‌كات ئه‌وه‌یه ده‌سته‌واژه‌ی (يُحرِّفون الكَلِمَ) به شێوه‌ی (يُحرِّفون الكَلامَ) یش خوێنراوه‌ته‌وه (خوێدنه‌وه‌ی: عه‌لی، ئه‌بو عه‌بدولڕه‌حمانی سوله‌می، ئیبراهیمی نه‌خه‌عی، ئه‌بو ڕه‌جائی عوطاریدی، ئیبن موحه‌یصین). كه‌واته ده‌سته‌واژه‌ی (الكَلِم) له‌گه‌ڵ ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له ده‌قی یه‌كه‌میاندا به یه‌ك واتان، ئه‌گه‌ر له سێ ده‌قی دواییدا (الكَلِم) به ته‌نها هاتوه و نه‌دراوه‌ته پاڵ (الله)؛ ئه‌وا له ڕێگه‌ی ده‌قی یه‌كه‌میانه‌وه تێ ده‌گه‌ین كه ئه‌و پاڵدان (إضافة) یه له ده‌سته‌واژه‌ی (الكَلِم) یشدا مه‌به‌ست بوه و وه‌كو ئه‌وه وایه وترابێت (كَلِم الله).
"عن مواضعه" ـ "من بعد مواضعه"
ئینجا ده‌رباره‌ی ده‌سته‌واژه‌ی (يحرفون الكلم عن مواضعه) ده‌بینین له ده‌قی چواره‌مدا (المائدة: ٤١) دا به شێوه‌ی (يحرفون الكلم من بعد مواضعه) هاتوه، ئه‌مه‌ش سه‌یر نیه ئه‌گه‌ر بزانین وشه‌ی (عن) له دو ده‌قی پێشتردا، واته (النساء: ٤٦) و (المائدة: ١٣)، هه‌ر واتای پاش (بعد) ی وه‌رگرتوه (وه‌كو چۆن له ده‌قی "لتركبن طبقا عن طبق" یشدا ده‌وترێت "عن" به واتای "بعد" ه).. ئه‌و كاته ئاساییه (من بعد) له‌بریی (عن) به‌كار بێت ئه‌گه‌ر (عن) واتای (بعد) ی وه‌رگرتبێت، چونكه (بعد) و (من بعد) جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیان نیه (له كوردییشدا "پاش" و "له‌پاش" جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیان نیه، هه‌روه‌ها "دوای" و "له‌دوای").
قوله (يُحرِّفون الكَلِمَ عن مَواضِعه) (النساء: ٤٦. المائدة: ١٣)، وقد وردت الجملةُ نفسُها في موضع آخر مع تغيير طفيف، حيث يقول (يُحرِّفون الكَلِمَ من بعد مَواضِعه) (المائدة: ٤١) (ولا نعلم على وجه التأكد سرَّ اختلاف الأسلوب: عن مواضعه ـ من بعد مواضعه، والأسلوب الثاني غريب ويعسر توجيهُه).
واتای ده‌قه‌كه‌ش به‌گشتی ئه‌وه‌یه كه ئه‌وان وشه‌كان پاش شوێنه‌كانیان (وردتر: پاش جێگیربونیان له شوێنه‌كانیاندا) ده‌گۆڕن، واته له شوێنه‌كانی خۆیان لایان ده‌ده‌ن، ئه‌مه‌ش له كۆتاییدا واته: ده‌یانگۆڕن.. شتێكیان پێ وتراوه و ئه‌وان شتێكی تر ده‌گێڕنه‌وه.
قوله (يُحرِّفون الكَلِمَ عن مَواضِعه) (النساء: ٤٦. المائدة: ١٣)، وقد وردت الجملةُ نفسُها في موضع آخر مع تغيير طفيف، حيث يقول (يُحرِّفون الكَلِمَ من بعد مَواضِعه) (المائدة: ٤١) (ولا نعلم على وجه التأكد سرَّ اختلاف الأسلوب: عن مواضعه ـ من بعد مواضعه، والأسلوب الثاني غريب ويعسر توجيهُه).
واتای ده‌قه‌كه‌ش به‌گشتی ئه‌وه‌یه كه ئه‌وان وشه‌كان پاش شوێنه‌كانیان (وردتر: پاش جێگیربونیان له شوێنه‌كانیاندا) ده‌گۆڕن، واته له شوێنه‌كانی خۆیان لایان ده‌ده‌ن، ئه‌مه‌ش له كۆتاییدا واته: ده‌یانگۆڕن.. شتێكیان پێ وتراوه و ئه‌وان شتێكی تر ده‌گێڕنه‌وه.
چه‌ند سه‌رنج و تێبینییه‌ك
كه واتای ده‌قه قورئانیه‌كان ده‌رباره‌ی (ته‌حریف) ڕون ده‌كه‌نه‌وه
كه واتای ده‌قه قورئانیه‌كان ده‌رباره‌ی (ته‌حریف) ڕون ده‌كه‌نه‌وه
سه‌رباری ئه‌و ڕاڤه زمانیه، ئه‌م چه‌ند تێبینیه ده‌كه‌ین:
ا. ده‌قی یه‌كه‌میان له ڕونكردنه‌وه‌ی چه‌مكی (ته‌حریف) دا درێژه‌ی زیاتری پێ ده‌دات و زیاتر ڕونی ده‌كاته‌وه، به‌ڵام ده‌سته‌واژه‌ی (يحرّفون الكَلِم عن مواضعه ـ یان ـ من بعد مواضعه) له سێ ده‌قی دواییدا وه‌كو ده‌قی یه‌كه‌م ڕون نیه، بۆیه پێویسته ده‌قی یه‌كه‌م بكرێته ده‌قی بنه‌ڕه‌تی كه سێ ده‌قه‌كه‌ی تری پێ ڕاڤه بكرێت. كه دواتر ده‌بینین ڕاڤه‌مه‌ند (مفسر) ه‌كانی قورئان له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌م ده‌قه‌ی یه‌كه‌میشدا ناكۆكن و یه‌ك ده‌نگ نین له‌سه‌ر ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه ئێسته باوه.
ب. هه‌ر چوار ده‌قه‌كه ده‌رباره‌ی یه‌هودیه‌كانن و، هیچ ئاماژه‌یه‌كیان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌كان تێدا نیه، به‌ڵام ده‌بینین له بیری ئیسلامیدا گوته‌ی (ته‌حریف) وا درێژ كراوه‌ته‌وه كه مه‌سیحیه‌كانیش بگرێته‌وه. سه‌رنجدانی ئه‌م لایه‌نه كلیلێكه بۆ تێگه‌یشتنێكی ورد له ده‌قه‌كه. واته ئه‌م چه‌مكی (ته‌حریف) ـه ته‌نها سه‌باره‌ت به جوله‌كه هاتوه، كه‌واته شتێكی جیاوازه له‌و تێگه‌یشتنه باوه‌ی كه هه‌یه ده‌رباره‌ی گۆڕینی ته‌وڕات و ئینجیل له‌یه‌ن یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كانه‌وه.
جـ. تێبینی ده‌كه‌ین له ده‌قه‌كانی (١) و (٢) و (٤) دا به‌ڕۆشنی ئه‌وه وتراوه كه ئه‌و كاری گۆڕین (ته‌حریف) ـه كاری به‌شێك یاخود گروپێك بوه له جوله‌كه نه‌ك هه‌مویان.. چونكه ده‌قی یه‌كه‌میان به‌ڕونی ده‌ڵێت كه كۆمه‌ڵ (فریق) ێك له جوله‌كه كاری (ته‌حریف) یان ئه‌نجام داوه، دو ده‌قی (٢) و (٤) یش ده‌سته‌واژه‌ی (من الذين هادوا) به‌كار ده‌هێنن كه ئه‌وه واتای (هه‌ندێك له جوله‌كه) ده‌به‌خشێت، چونكه ئامڕازی (مِنْ) له‌وێدا به واتای (هه‌ندێك) ـه. كه‌واته ئه‌م (ته‌حریف) ـه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌و باوه‌ڕه‌وه نیه كه له بیری ئیسلامیدا هه‌یه كه گوایه یه‌هودیه‌كان ومه‌سیحیه‌كان ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیلیان ده‌ستكاری كردوه، چونكه ئه‌و ده‌ستكاریكردنه هه‌مو یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌گرێته‌وه، به شێوه‌یه‌ك ئه‌و ده‌قه‌ی كه ئێسته ماوه و موسوڵمان به (ده‌ستكاریكراو) و (موحه‌ڕڕه‌ف) ده‌یناسێت هه‌ر ئه‌و ده‌قه لای هه‌مویان هه‌یه و لای هیچ گروپێكیان ده‌قێكی به‌دیل نه‌بوه. له كاتێكدا ئه‌م ده‌قه قورئانیانه ده‌ڵێن گروپێك یان هه‌ندێك له جوله‌كه كاری (ته‌حریف) یان ئه‌نجام داوه. بۆیه ده‌بێت ئه‌و (ته‌حریف) ـه شتێكی تر بێت كه په‌یوه‌ندیی به ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیله‌وه نه‌بێت.
د. ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه كه ئاماژه بۆ كارێكی (ته‌حریف) ده‌كه‌ن، هیچیان ناوی (ته‌وڕات) نابه‌ن (ناوی مه‌سیحیه‌كانیشیان نه‌بردوه تا ناوی "ئینجیل" ببه‌ن). ئه‌گه‌ر قورئان بیه‌وێت بڵێت "ته‌وڕات ته‌حریف كراوه" به‌ڕونی ئه‌وه‌ی ده‌وت، به‌ڵام یه‌ك ده‌قی قورئانی نیه له‌گه‌ڵ باسی (ته‌وڕات) دا ئاماژه بۆ (ته‌حریف) و گۆڕین و ده‌ستكاریكردن بكات (دوایی ده‌بینین كه باسی ته‌وڕات له قورئاندا هه‌میشه ڕێز و نرخاندن و گه‌وره‌كردنێكی زۆری له‌گه‌ڵدایه، له‌ڕاستییشدا زۆر له قورئانه‌وه دوره بڵێت ته‌وڕات ده‌ستكاری كراوه یان به‌تاڵ بوه‌ته‌وه، به‌ڵكو هه‌میشه قورئان وا خۆی پێشكه‌ش ده‌كات كه شوێنكه‌وته‌ی ئه‌و كتێبه پیرۆزانه‌ی پێشتره و شاهیدییان بۆ ده‌دات و ئه‌وه‌ش به خاڵی به‌هێزیی خۆی ده‌زانێت). ئه‌م چوار ده‌قه كاتێك ئاماژه بۆ (ته‌حریف) ده‌كه‌ن ده‌ڵێن "قسه‌ی خوا" (كلام الله) یان ده‌ڵێن "وشه‌كان" (الكَلِم) كه له كرۆكدا جیاوازییان نیه. ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ش (واته: وشه‌كان، یان: قسه‌ی خوا) ده‌سته‌واژه‌یه‌كی گشتیه و ده‌بێت به به‌راوردكردنی به ده‌قه قورئانیه‌كانی تر و كۆنتێكستی ده‌قه‌كه دیاریی بكه‌ین. ده‌بێت پرسیار بكه‌ین: ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له شوێنه‌كانی تری قورئاندا به چ واتایه‌ك به‌كار هاتوه؟ ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) به‌م شێوه‌یه له دو جێگه‌ی تری قورئاندا هاتوه كه هیچیان په‌یوه‌ندییان به ته‌وڕات و به كتێبه‌كانی پێشوه‌وه نیه: |١| (وإن أحد من المشركين استجارك؛ فأجره حتى يسمع كلام الله، ثم أبلغه مأمنه..) (التوبة: ٦)، لێره‌دا ڕونه كه ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) مه‌به‌ست قورئانه، |٢| (سيقول المخلفون ـ إذا انطلقتم إلى مغانم لتأخذوها ـ: "ذرونا نتبعكم"، يريدون أن يُبدّلوا كلام الله، قل: "لن تتبعونا") (الفتح: ١٥)، ئه‌مه‌ش هه‌ر په‌یوه‌ندیی به ده‌قه ئیسلامیه‌كان و ڕاگه‌یاندنی ئیسلامیه‌وه هه‌یه، كه ده‌رباره‌ی ئه‌مه دو قسه هه‌یه: زۆربه وتویانه (كلام الله) ئاماژه‌یه بۆ ئه‌و گفته‌ی كه موسوڵمانه‌كان (به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی بۆ فه‌تحی مه‌ككه چون به‌ڵام له‌بریی ئه‌وه صوڵحی حوده‌یبییه كرا) وه‌ریانگرتوه له خواوه به ده‌ستكه‌وتنی ده‌سكه‌وته‌كانی خه‌یبه‌ر له‌بریی ده‌سكه‌وتی فه‌تحی مه‌ككه، هه‌ندێكیش وتویانه: (كلام الله) ئاماژه‌یه بۆ ئایه‌تی: (فإن رجعك الله إلى طائفة منهم فاستأذنوك للخروج؛ فقل: "لن تخرجوا معي أبدا، ولن تقاتلوا معي عدوا"..) (التوبة: ٨٣). به هه‌ر بارێكدا بێت، كه‌واته ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له قورئاندا هه‌میشه ئاماژه‌یه بۆ خودی قورئان یان قسه‌یه‌ك كه پێغه‌مبه‌ر به ناوی خواوه ڕایگه‌یاندبێت. ته‌نها له یه‌ك ده‌قدا ئاماژه بۆ قسه‌ی خوا ده‌كرێت و په‌یوه‌ندیی به (موسا) وه هه‌یه كه ده‌ڵێت: (قال: "يا موسى! إني اصطفيتك على الناس برسالاتي وبكلامي"..) (الأعراف: ١٤٤)، به‌ڵام لێره‌شدا به واتای ده‌قێك نیه، واته به واتای (ته‌وڕات) نیه، به‌ڵكو (كلام) لهم ده‌قه‌یاندا به واتای پرۆسێسی (قسه‌كردن) یاخود (دواندن) ـه، چونكه (بكلامي) لێره‌دا وه‌كو ئه‌وه وایه بوترێت (بتكليمي) (واته وشه‌ی "كلام" لێره‌دا ناوی چاوگ "اسم المصدر" ـه، واته ناوێكه به واتای چاوگه‌كه كه "تكلیم" ـه)، و ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه گوایه خوا قسه‌ی له‌گه‌ڵ موسا كردوه.
كه‌واته ده‌توانین بڵێین ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) یاخود (الكلم) له‌و كۆمه‌ڵه ده‌قه‌دا كه باسی (ته‌حریف) ده‌كه‌ن هه‌ر مه‌به‌ست قورئانه یان قسه‌یه‌ك كه پێغه‌مبه‌ر وه‌كو ڕێنماییه‌كی خوایی ڕایگه‌یاندبێت. دواتر ده‌بینین كه به‌شێك له ڕاڤه‌مه‌ند (مفسر) ه‌كان ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه‌یان وا لێك داوه‌ته‌وه كه ئاماژه‌یه بۆ گۆڕینی قسه‌یه‌كی قورئان یان قسه‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ر به‌ناوی خواوه له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه‌كانی مه‌دینه.
ز. هه‌رچی له سه‌رجه‌می ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه (١ ـ ٤) ورد ده‌بینه‌وه؛ به‌ڕونی ده‌بینین باسی جوله‌كه‌كانی مه‌دینه ده‌كات ئه‌وانه‌ی كه هاوچه‌رخی پێغه‌مبه‌ر و سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام بون، و ده‌بینین كه باسی مامه‌ڵه‌ی ئه‌وان ده‌كات له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر و قورئاندا. سه‌رنج ده‌ده‌ین:
(١) ده‌قی یه‌كه‌میان به‌ڕونی ده‌ڵێت: كۆمه‌ڵێك له‌وان قسه‌ی خوا ده‌بیستن و پاشان ده‌یگۆڕن. ئینجا ده‌ڵێت: ئیتر چۆن به هیوای ئه‌وه ده‌بن ئه‌وان باوه‌ڕ بهێنن؟ لێره‌وه به‌ڕونی دیاره كه مه‌به‌ستی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌ی هاوچه‌رخی قورئانه، كه وا دیاره له سه‌ره‌تاوه موسوڵمانه‌كان ته‌مای ئه‌وه‌یان هه‌بوه كه ئه‌و جوله‌كانه موسوڵمان ببن، ده‌قه‌كه‌ش ده‌ڵێت: ئه‌وانه قسه‌ی خوا (واته قورئان یان قسه‌ی پێغه‌مبه‌ر له خواوه) ده‌گۆڕن، ئیتر چۆن باوه‌ڕ ده‌هێنن؟ كه‌واته كاری (ته‌حریف) ـه‌كه هه‌ر ئه‌و كاته ڕوی داوه كه موسوڵمانه‌كان به‌ته‌مای ئه‌وه بون جوله‌كه‌كان موسوڵمان ببن، ئیتر كه‌واته ته‌نها مه‌به‌ست جوله‌كه‌كانی مه‌دینه‌یه و مامه‌ڵه‌ی ئه‌وانه له‌گه‌ڵ قورئان و پێغه‌مبه‌ردا.
(٢) هه‌ر ده‌قی یه‌كه‌میان، كه ده‌ڵێت (كۆمه‌ڵێك له‌وان قسه‌ی خوایان ده‌بیست پاشان ده‌یانگۆڕی دوای ئه‌وه‌ی لێی تێگه‌یشتبون) (يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه)؛ لێره‌دا ده‌بینین هه‌ردو كاری (بیستن) (سمع) و (گۆڕین) (تحریف) ـه‌كه زۆریان به‌ین نیه و مانای وایه ئه‌وانه‌ی كه ده‌یانبیست و تێ ده‌گه‌یشتن هه‌ر ئه‌وانه پاشان ده‌یانگۆڕی (لایه‌نی زمانه‌وانی ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێت). ئه‌مه‌ش هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ده‌گونجێت جوله‌كه‌ی مه‌دینه قسه‌یه‌كیان له پێغه‌مبه‌ر بیستبێت له قورئان یان به‌گشتی له خواوه، پاشان گۆڕیبێتیان، و به هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ناگونجێت مه‌به‌ست گۆڕینی ته‌وڕات بێت، چونكه له‌نێوان موسا و ده‌ركه‌وتنی ئه‌م ته‌وڕاته عیبریه‌دا كه تا ئێسته‌ش هه‌یه نزیكه‌ی (٧ ـ ٨) سه‌ده هه‌یه، ئیتر چۆن ده‌گونجێت بڵێت (ده‌یانبیست و تێ ده‌گه‌یشتن پاشان [هه‌ر ئه‌وان] ده‌یانگۆڕی)؟.. ئینجا چۆن ده‌گونجێت قورئان بڵێت "ئیسڕائیلیه‌كان دوای بیستنی ته‌وڕات له موساوه گۆڕیویانه"؟ ئه‌مه‌ش واته هه‌ر له ژیانی موسادا گۆڕیویانه! له كاتێكدا ده‌بینین قورئان باس له ته‌وڕاتی ڕاست ده‌كات له سه‌رده‌می (عیسا) و له سه‌رده‌می قورئان خۆیشیدا.
(٣) ئه‌گه‌ر سه‌رنجی كۆمه‌ڵه ده‌قه‌كه بده‌ین، ده‌بینین هه‌مویان باسی مامه‌ڵه و هه‌ڵس‌وكه‌وتی جوله‌كه‌ی مه‌دینه ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر و قورئاندا:
ـ له ده‌قی یه‌كه‌میاندا، ڕاسته‌وخۆ دوای ئایه‌ته‌كه هه‌ر ده‌رباره‌ی ئه‌و جوله‌كانه ده‌ڵێت: كاتێك ده‌گه‌ن به موسوڵمانه‌كان ده‌ڵێن "ئێمه‌ش بڕوامان هێناوه". بڕوانه ده‌قی هه‌ردو ئایه‌ته‌كه: (أفتطمعون أن يؤمنوا لكم وقد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه وهم يعلمون؟ وإذا لقوا الذين آمنوا؛) واته كاتێك گه‌یشتن به موسوڵمانه‌كان (قالوا "آمنا"، وإذا خلا بعضهم إلى بعض؛ قالوا "أتحدثونهم بما فتح الله عليكم ليحاجوكم به عند ربكم؟ أفلا تعقلون؟"). به‌ئاشكرا دیاره كه مه‌به‌سته‌كه هه‌موی هه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه نه‌ك جوله‌كه به‌گشتی.
ـ ده‌قی دوه‌م ده‌ڵێت: هه‌ندێك له جوله‌كه‌كان وشه‌كان ده‌گۆڕن "یحرّفون" (ناڵێت گۆڕیان "حرّفوا")، ئینجا ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌مه ده‌ڵێت: ئه‌وان به‌رامبه‌ر پێغه‌مبه‌ر ده‌ڵێن: (سمعنا وعصينا) و وتویانه (اسمع غيرَ مُسْمَع) و وتویانه (راعِنا)، به‌و پێیه كه ئه‌مانه هه‌مویان بێئه‌ده‌بی بون به‌رامبه‌ر پێغه‌مبه‌ر. كه‌واته باسه‌كه هه‌موی باسی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه.
ـ ده‌قی سێیه‌میان ده‌ڵێت: "له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی په‌یمانیان شكاندوه؛ نه‌فره‌تمان لێ كردون و دڵیانمان ڕه‌ق كردوه"، ئینجا به‌رده‌وام ده‌بێت له وه‌سفكردنیاندا و ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌وه ده‌ڵێت: وشه‌كان ده‌گۆڕن، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: به‌شێك له‌وه‌ی كه پێیان وتراوه له‌بیریان چوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: به‌رده‌وام ده‌بینیت په‌یمان ده‌شكێنن كه‌مێكیان نه‌بێت، به‌ڵام ـ ده‌ڵێت ـ تۆ لێبورده به له‌گه‌ڵیاندا. لێره‌شدا ده‌بینین باسه‌كه هه‌ر باسی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه كه ده‌ڵێت به‌رده‌وام په‌یمان ده‌شكێنن به‌ڵام لێیان ببوره.
هه‌رچه‌ند له سه‌ره‌تاوه ده‌قه‌كه هه‌وڵی داوه بابه‌ته‌كه ببه‌ستێته‌وه به مێژوی كۆنی جوله‌كه‌وه كه له سه‌ره‌تاوه ده‌ڵێت په‌یمانیان شكاندوه (كه قورئان مه‌به‌ستی لهم په‌یمانه ئه‌وه‌یه كه گوایه ئیسڕائیلیه‌كان داویانه به موسا) بۆیه نه‌فره‌تیان لێ كراوه و دڵیان ڕه‌ق كراوه، ئینجا دێته سه‌ر وه‌سفكردنی ئه‌و جوله‌كانه‌ی هاوچه‌رخی قورئان بون، بۆ ئه‌وه‌ی سیفاتی جوله‌كه‌ی مه‌دینه ببه‌ستێته‌وه به جوله‌كه‌ی ڕۆژگاری ڕابردوه‌وه.
ـ ده‌قی چواره‌م زۆر گرنگه له ڕونكردنه‌وه‌ی مه‌به‌سته‌كه‌دا، چونكه ڕونی ده‌كاته‌وه كه مه‌به‌سته‌كه هه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه و هه‌روه‌ها كرۆك و ناوه‌ڕۆكی كرداری گۆڕین (ته‌حریف) ـه‌كه‌یش ڕون ده‌كاته‌وه. ده‌ڵێت: (ومن الذين هادوا سمّاعون للكذب، سمّاعون لقوم آخرين لم يأتوك)، ده‌ڵێت: هه‌ندێك له جوله‌كه‌كان زۆر حه‌زیان له بیستنی درۆیه و زۆر گوێی بۆ ده‌گرن، و زۆر گوێ ده‌گرن بۆ كه‌سانێك كه نه‌هاتون بۆلای تۆ،
لێره‌دا وه‌كو له (ته‌فسیر) ه‌كانیشدا وتراوه، مه‌به‌ست جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه كه گوێیان گرتوه بۆ كۆمه‌ڵێكی تر له جوله‌كه (وه‌كو جوله‌كه‌ی فه‌ده‌ك یان خه‌یبه‌ر)، جوله‌كه‌ی (فه‌ده‌ك یان خه‌یبه‌ر) له دور بون و له مه‌دینه نه‌بون تا دراوسێی پێغه‌مبه‌ر بن، بۆیه ده‌ڵێت "نه‌هاتون بۆلای تۆ" (لم یأتوك)، ئینجا ده‌ڵێت: جوله‌كه‌ی مه‌دینه زۆر گوێ ده‌گرن بۆ قسه‌ی ناڕاستی ئه‌وان (یان ده‌قه‌كه مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه: ئه‌و جوله‌كانه‌ی كه هاتون بۆلای پێغه‌مبه‌ر و پێغه‌مبه‌ر شتێكی پێ وتون، ئه‌وان گوێیان گرتوه بۆ كه‌سانێكی تر له جوله‌كه كه نه‌هاتون بۆلای پێغه‌مبه‌ر و هیچ كاتێك نه‌یانكردوه به دادوه‌ر). ئینجا به‌دوای ئه‌مه‌دا ڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێت: (وشه‌كان ده‌گۆڕن) (يحرّفون الكَلِم)، به‌دوای ئه‌مه‌شدا قسه‌یه‌كی ئه‌وان ده‌هێنێته‌وه كه تیشكی ته‌واو ده‌خاته سه‌ر پاڵنه‌ری (ته‌حریف) ـه‌كه‌ش، ده‌ڵێت: ئه‌وان (كۆمه‌ڵێكیان به‌وانی تریان) ده‌ڵێن: (ئه‌گه‌ر موحه‌ممه‌د ئه‌مه‌ی پێ وتن؛ ئه‌وه وه‌ریبگرن، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ی پێ نه‌وتن؛ لێی وه‌رمه‌گرن)، ده‌قاوده‌قیش ده‌قه‌كه ده‌ڵێت: (ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌تان بۆ هێنرا [واته: پێ وترا]؛ ئه‌وا وه‌ریبگرن، ئه‌گه‌ریش ئه‌مه‌تان بۆ نه‌هێنرا [واته: پێ نه‌وترا]؛ ئه‌وا خۆتانی لێ بپارێزن) (يقولون: "إن أوتيتم هذا؛ فخذوه، وإن لم تؤتوه؛ فاحذروا"). ئه‌م قسه‌یه كه ده‌یگێڕێته‌وه پاڵنه‌ری كاری (ته‌حریف) ـه‌كه‌ش ڕون ده‌كاته‌وه (به‌تایبه‌تی كه ڕسته‌ی "يقولون إن أوتيتم هذا.." حاڵه‌تی بكه‌ری فرمانی "یحرّفون" ڕون ده‌كاته‌وه، به‌پێی ڕێزمان و ئیعرابی ئایه‌ته‌كه) و، یارمه‌تیی ڕونكردنه‌وه‌ی ده‌دات: وا دیاره پێغه‌مبه‌ر قسه‌یه‌ك یان ڕێنماییه‌كی پێ وتون، جا ئیتر قورئان بوبێت یان به‌گشتی به ناوی خواوه بوبێت، ئینجا ده‌ڵێت ئه‌وان پێشتر قسه‌یان بۆ كراوه (له‌لایه‌ن جوله‌كه‌كانی تره‌وه) و پێیان وتراوه كه هه‌ر ئه‌و شته له موحه‌ممه‌د وه‌ربگرن و شتی تری لێ وه‌رمه‌گرن ئه‌گه‌ر پرسیارتان لێ كرد یان ڕێنماییه‌كی پێ دان. ئینجا وا ده‌رده‌كه‌وێت پێغه‌مبه‌ر شتێكی به ناوی قورئانه‌وه یان به گشتی به ناوی خواوه، ده‌رباره‌ی حوكمی كارێك، پێ وتون، به‌ڵام ئه‌وان كه دواتر قسه‌كه‌یان نه‌قڵ كردوه گۆڕیویانه و شتێكی تریان له ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕاوه‌ته‌وه (تومه‌ز ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر پێی وتون به‌دڵیان نه‌بوه و ئه‌وه نه‌بوه كه چاوه‌ڕوانی بون، بۆیه له‌لایه‌ن خۆیانه‌وه قسه‌كه‌یان گۆڕیوه و به ئاره‌زوی خۆیان گێڕاویانه‌ته‌وه). پێم وایه ئه‌مه واتای ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه و ئه‌م ئاماژه‌یه‌یه بۆ گۆڕین و (ته‌حریف) ی قسه.
ا. ده‌قی یه‌كه‌میان له ڕونكردنه‌وه‌ی چه‌مكی (ته‌حریف) دا درێژه‌ی زیاتری پێ ده‌دات و زیاتر ڕونی ده‌كاته‌وه، به‌ڵام ده‌سته‌واژه‌ی (يحرّفون الكَلِم عن مواضعه ـ یان ـ من بعد مواضعه) له سێ ده‌قی دواییدا وه‌كو ده‌قی یه‌كه‌م ڕون نیه، بۆیه پێویسته ده‌قی یه‌كه‌م بكرێته ده‌قی بنه‌ڕه‌تی كه سێ ده‌قه‌كه‌ی تری پێ ڕاڤه بكرێت. كه دواتر ده‌بینین ڕاڤه‌مه‌ند (مفسر) ه‌كانی قورئان له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌م ده‌قه‌ی یه‌كه‌میشدا ناكۆكن و یه‌ك ده‌نگ نین له‌سه‌ر ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه ئێسته باوه.
ب. هه‌ر چوار ده‌قه‌كه ده‌رباره‌ی یه‌هودیه‌كانن و، هیچ ئاماژه‌یه‌كیان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌كان تێدا نیه، به‌ڵام ده‌بینین له بیری ئیسلامیدا گوته‌ی (ته‌حریف) وا درێژ كراوه‌ته‌وه كه مه‌سیحیه‌كانیش بگرێته‌وه. سه‌رنجدانی ئه‌م لایه‌نه كلیلێكه بۆ تێگه‌یشتنێكی ورد له ده‌قه‌كه. واته ئه‌م چه‌مكی (ته‌حریف) ـه ته‌نها سه‌باره‌ت به جوله‌كه هاتوه، كه‌واته شتێكی جیاوازه له‌و تێگه‌یشتنه باوه‌ی كه هه‌یه ده‌رباره‌ی گۆڕینی ته‌وڕات و ئینجیل له‌یه‌ن یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كانه‌وه.
جـ. تێبینی ده‌كه‌ین له ده‌قه‌كانی (١) و (٢) و (٤) دا به‌ڕۆشنی ئه‌وه وتراوه كه ئه‌و كاری گۆڕین (ته‌حریف) ـه كاری به‌شێك یاخود گروپێك بوه له جوله‌كه نه‌ك هه‌مویان.. چونكه ده‌قی یه‌كه‌میان به‌ڕونی ده‌ڵێت كه كۆمه‌ڵ (فریق) ێك له جوله‌كه كاری (ته‌حریف) یان ئه‌نجام داوه، دو ده‌قی (٢) و (٤) یش ده‌سته‌واژه‌ی (من الذين هادوا) به‌كار ده‌هێنن كه ئه‌وه واتای (هه‌ندێك له جوله‌كه) ده‌به‌خشێت، چونكه ئامڕازی (مِنْ) له‌وێدا به واتای (هه‌ندێك) ـه. كه‌واته ئه‌م (ته‌حریف) ـه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌و باوه‌ڕه‌وه نیه كه له بیری ئیسلامیدا هه‌یه كه گوایه یه‌هودیه‌كان ومه‌سیحیه‌كان ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیلیان ده‌ستكاری كردوه، چونكه ئه‌و ده‌ستكاریكردنه هه‌مو یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌گرێته‌وه، به شێوه‌یه‌ك ئه‌و ده‌قه‌ی كه ئێسته ماوه و موسوڵمان به (ده‌ستكاریكراو) و (موحه‌ڕڕه‌ف) ده‌یناسێت هه‌ر ئه‌و ده‌قه لای هه‌مویان هه‌یه و لای هیچ گروپێكیان ده‌قێكی به‌دیل نه‌بوه. له كاتێكدا ئه‌م ده‌قه قورئانیانه ده‌ڵێن گروپێك یان هه‌ندێك له جوله‌كه كاری (ته‌حریف) یان ئه‌نجام داوه. بۆیه ده‌بێت ئه‌و (ته‌حریف) ـه شتێكی تر بێت كه په‌یوه‌ندیی به ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیله‌وه نه‌بێت.
د. ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه كه ئاماژه بۆ كارێكی (ته‌حریف) ده‌كه‌ن، هیچیان ناوی (ته‌وڕات) نابه‌ن (ناوی مه‌سیحیه‌كانیشیان نه‌بردوه تا ناوی "ئینجیل" ببه‌ن). ئه‌گه‌ر قورئان بیه‌وێت بڵێت "ته‌وڕات ته‌حریف كراوه" به‌ڕونی ئه‌وه‌ی ده‌وت، به‌ڵام یه‌ك ده‌قی قورئانی نیه له‌گه‌ڵ باسی (ته‌وڕات) دا ئاماژه بۆ (ته‌حریف) و گۆڕین و ده‌ستكاریكردن بكات (دوایی ده‌بینین كه باسی ته‌وڕات له قورئاندا هه‌میشه ڕێز و نرخاندن و گه‌وره‌كردنێكی زۆری له‌گه‌ڵدایه، له‌ڕاستییشدا زۆر له قورئانه‌وه دوره بڵێت ته‌وڕات ده‌ستكاری كراوه یان به‌تاڵ بوه‌ته‌وه، به‌ڵكو هه‌میشه قورئان وا خۆی پێشكه‌ش ده‌كات كه شوێنكه‌وته‌ی ئه‌و كتێبه پیرۆزانه‌ی پێشتره و شاهیدییان بۆ ده‌دات و ئه‌وه‌ش به خاڵی به‌هێزیی خۆی ده‌زانێت). ئه‌م چوار ده‌قه كاتێك ئاماژه بۆ (ته‌حریف) ده‌كه‌ن ده‌ڵێن "قسه‌ی خوا" (كلام الله) یان ده‌ڵێن "وشه‌كان" (الكَلِم) كه له كرۆكدا جیاوازییان نیه. ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ش (واته: وشه‌كان، یان: قسه‌ی خوا) ده‌سته‌واژه‌یه‌كی گشتیه و ده‌بێت به به‌راوردكردنی به ده‌قه قورئانیه‌كانی تر و كۆنتێكستی ده‌قه‌كه دیاریی بكه‌ین. ده‌بێت پرسیار بكه‌ین: ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له شوێنه‌كانی تری قورئاندا به چ واتایه‌ك به‌كار هاتوه؟ ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) به‌م شێوه‌یه له دو جێگه‌ی تری قورئاندا هاتوه كه هیچیان په‌یوه‌ندییان به ته‌وڕات و به كتێبه‌كانی پێشوه‌وه نیه: |١| (وإن أحد من المشركين استجارك؛ فأجره حتى يسمع كلام الله، ثم أبلغه مأمنه..) (التوبة: ٦)، لێره‌دا ڕونه كه ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) مه‌به‌ست قورئانه، |٢| (سيقول المخلفون ـ إذا انطلقتم إلى مغانم لتأخذوها ـ: "ذرونا نتبعكم"، يريدون أن يُبدّلوا كلام الله، قل: "لن تتبعونا") (الفتح: ١٥)، ئه‌مه‌ش هه‌ر په‌یوه‌ندیی به ده‌قه ئیسلامیه‌كان و ڕاگه‌یاندنی ئیسلامیه‌وه هه‌یه، كه ده‌رباره‌ی ئه‌مه دو قسه هه‌یه: زۆربه وتویانه (كلام الله) ئاماژه‌یه بۆ ئه‌و گفته‌ی كه موسوڵمانه‌كان (به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی بۆ فه‌تحی مه‌ككه چون به‌ڵام له‌بریی ئه‌وه صوڵحی حوده‌یبییه كرا) وه‌ریانگرتوه له خواوه به ده‌ستكه‌وتنی ده‌سكه‌وته‌كانی خه‌یبه‌ر له‌بریی ده‌سكه‌وتی فه‌تحی مه‌ككه، هه‌ندێكیش وتویانه: (كلام الله) ئاماژه‌یه بۆ ئایه‌تی: (فإن رجعك الله إلى طائفة منهم فاستأذنوك للخروج؛ فقل: "لن تخرجوا معي أبدا، ولن تقاتلوا معي عدوا"..) (التوبة: ٨٣). به هه‌ر بارێكدا بێت، كه‌واته ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) له قورئاندا هه‌میشه ئاماژه‌یه بۆ خودی قورئان یان قسه‌یه‌ك كه پێغه‌مبه‌ر به ناوی خواوه ڕایگه‌یاندبێت. ته‌نها له یه‌ك ده‌قدا ئاماژه بۆ قسه‌ی خوا ده‌كرێت و په‌یوه‌ندیی به (موسا) وه هه‌یه كه ده‌ڵێت: (قال: "يا موسى! إني اصطفيتك على الناس برسالاتي وبكلامي"..) (الأعراف: ١٤٤)، به‌ڵام لێره‌شدا به واتای ده‌قێك نیه، واته به واتای (ته‌وڕات) نیه، به‌ڵكو (كلام) لهم ده‌قه‌یاندا به واتای پرۆسێسی (قسه‌كردن) یاخود (دواندن) ـه، چونكه (بكلامي) لێره‌دا وه‌كو ئه‌وه وایه بوترێت (بتكليمي) (واته وشه‌ی "كلام" لێره‌دا ناوی چاوگ "اسم المصدر" ـه، واته ناوێكه به واتای چاوگه‌كه كه "تكلیم" ـه)، و ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه گوایه خوا قسه‌ی له‌گه‌ڵ موسا كردوه.
كه‌واته ده‌توانین بڵێین ده‌سته‌واژه‌ی (كلام الله) یاخود (الكلم) له‌و كۆمه‌ڵه ده‌قه‌دا كه باسی (ته‌حریف) ده‌كه‌ن هه‌ر مه‌به‌ست قورئانه یان قسه‌یه‌ك كه پێغه‌مبه‌ر وه‌كو ڕێنماییه‌كی خوایی ڕایگه‌یاندبێت. دواتر ده‌بینین كه به‌شێك له ڕاڤه‌مه‌ند (مفسر) ه‌كان ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه‌یان وا لێك داوه‌ته‌وه كه ئاماژه‌یه بۆ گۆڕینی قسه‌یه‌كی قورئان یان قسه‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ر به‌ناوی خواوه له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه‌كانی مه‌دینه.
ز. هه‌رچی له سه‌رجه‌می ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه (١ ـ ٤) ورد ده‌بینه‌وه؛ به‌ڕونی ده‌بینین باسی جوله‌كه‌كانی مه‌دینه ده‌كات ئه‌وانه‌ی كه هاوچه‌رخی پێغه‌مبه‌ر و سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام بون، و ده‌بینین كه باسی مامه‌ڵه‌ی ئه‌وان ده‌كات له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر و قورئاندا. سه‌رنج ده‌ده‌ین:
(١) ده‌قی یه‌كه‌میان به‌ڕونی ده‌ڵێت: كۆمه‌ڵێك له‌وان قسه‌ی خوا ده‌بیستن و پاشان ده‌یگۆڕن. ئینجا ده‌ڵێت: ئیتر چۆن به هیوای ئه‌وه ده‌بن ئه‌وان باوه‌ڕ بهێنن؟ لێره‌وه به‌ڕونی دیاره كه مه‌به‌ستی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌ی هاوچه‌رخی قورئانه، كه وا دیاره له سه‌ره‌تاوه موسوڵمانه‌كان ته‌مای ئه‌وه‌یان هه‌بوه كه ئه‌و جوله‌كانه موسوڵمان ببن، ده‌قه‌كه‌ش ده‌ڵێت: ئه‌وانه قسه‌ی خوا (واته قورئان یان قسه‌ی پێغه‌مبه‌ر له خواوه) ده‌گۆڕن، ئیتر چۆن باوه‌ڕ ده‌هێنن؟ كه‌واته كاری (ته‌حریف) ـه‌كه هه‌ر ئه‌و كاته ڕوی داوه كه موسوڵمانه‌كان به‌ته‌مای ئه‌وه بون جوله‌كه‌كان موسوڵمان ببن، ئیتر كه‌واته ته‌نها مه‌به‌ست جوله‌كه‌كانی مه‌دینه‌یه و مامه‌ڵه‌ی ئه‌وانه له‌گه‌ڵ قورئان و پێغه‌مبه‌ردا.
(٢) هه‌ر ده‌قی یه‌كه‌میان، كه ده‌ڵێت (كۆمه‌ڵێك له‌وان قسه‌ی خوایان ده‌بیست پاشان ده‌یانگۆڕی دوای ئه‌وه‌ی لێی تێگه‌یشتبون) (يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه)؛ لێره‌دا ده‌بینین هه‌ردو كاری (بیستن) (سمع) و (گۆڕین) (تحریف) ـه‌كه زۆریان به‌ین نیه و مانای وایه ئه‌وانه‌ی كه ده‌یانبیست و تێ ده‌گه‌یشتن هه‌ر ئه‌وانه پاشان ده‌یانگۆڕی (لایه‌نی زمانه‌وانی ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێت). ئه‌مه‌ش هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ده‌گونجێت جوله‌كه‌ی مه‌دینه قسه‌یه‌كیان له پێغه‌مبه‌ر بیستبێت له قورئان یان به‌گشتی له خواوه، پاشان گۆڕیبێتیان، و به هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ناگونجێت مه‌به‌ست گۆڕینی ته‌وڕات بێت، چونكه له‌نێوان موسا و ده‌ركه‌وتنی ئه‌م ته‌وڕاته عیبریه‌دا كه تا ئێسته‌ش هه‌یه نزیكه‌ی (٧ ـ ٨) سه‌ده هه‌یه، ئیتر چۆن ده‌گونجێت بڵێت (ده‌یانبیست و تێ ده‌گه‌یشتن پاشان [هه‌ر ئه‌وان] ده‌یانگۆڕی)؟.. ئینجا چۆن ده‌گونجێت قورئان بڵێت "ئیسڕائیلیه‌كان دوای بیستنی ته‌وڕات له موساوه گۆڕیویانه"؟ ئه‌مه‌ش واته هه‌ر له ژیانی موسادا گۆڕیویانه! له كاتێكدا ده‌بینین قورئان باس له ته‌وڕاتی ڕاست ده‌كات له سه‌رده‌می (عیسا) و له سه‌رده‌می قورئان خۆیشیدا.
(٣) ئه‌گه‌ر سه‌رنجی كۆمه‌ڵه ده‌قه‌كه بده‌ین، ده‌بینین هه‌مویان باسی مامه‌ڵه و هه‌ڵس‌وكه‌وتی جوله‌كه‌ی مه‌دینه ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر و قورئاندا:
ـ له ده‌قی یه‌كه‌میاندا، ڕاسته‌وخۆ دوای ئایه‌ته‌كه هه‌ر ده‌رباره‌ی ئه‌و جوله‌كانه ده‌ڵێت: كاتێك ده‌گه‌ن به موسوڵمانه‌كان ده‌ڵێن "ئێمه‌ش بڕوامان هێناوه". بڕوانه ده‌قی هه‌ردو ئایه‌ته‌كه: (أفتطمعون أن يؤمنوا لكم وقد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه وهم يعلمون؟ وإذا لقوا الذين آمنوا؛) واته كاتێك گه‌یشتن به موسوڵمانه‌كان (قالوا "آمنا"، وإذا خلا بعضهم إلى بعض؛ قالوا "أتحدثونهم بما فتح الله عليكم ليحاجوكم به عند ربكم؟ أفلا تعقلون؟"). به‌ئاشكرا دیاره كه مه‌به‌سته‌كه هه‌موی هه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه نه‌ك جوله‌كه به‌گشتی.
ـ ده‌قی دوه‌م ده‌ڵێت: هه‌ندێك له جوله‌كه‌كان وشه‌كان ده‌گۆڕن "یحرّفون" (ناڵێت گۆڕیان "حرّفوا")، ئینجا ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌مه ده‌ڵێت: ئه‌وان به‌رامبه‌ر پێغه‌مبه‌ر ده‌ڵێن: (سمعنا وعصينا) و وتویانه (اسمع غيرَ مُسْمَع) و وتویانه (راعِنا)، به‌و پێیه كه ئه‌مانه هه‌مویان بێئه‌ده‌بی بون به‌رامبه‌ر پێغه‌مبه‌ر. كه‌واته باسه‌كه هه‌موی باسی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه.
ـ ده‌قی سێیه‌میان ده‌ڵێت: "له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی په‌یمانیان شكاندوه؛ نه‌فره‌تمان لێ كردون و دڵیانمان ڕه‌ق كردوه"، ئینجا به‌رده‌وام ده‌بێت له وه‌سفكردنیاندا و ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌وه ده‌ڵێت: وشه‌كان ده‌گۆڕن، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: به‌شێك له‌وه‌ی كه پێیان وتراوه له‌بیریان چوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: به‌رده‌وام ده‌بینیت په‌یمان ده‌شكێنن كه‌مێكیان نه‌بێت، به‌ڵام ـ ده‌ڵێت ـ تۆ لێبورده به له‌گه‌ڵیاندا. لێره‌شدا ده‌بینین باسه‌كه هه‌ر باسی جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه كه ده‌ڵێت به‌رده‌وام په‌یمان ده‌شكێنن به‌ڵام لێیان ببوره.
هه‌رچه‌ند له سه‌ره‌تاوه ده‌قه‌كه هه‌وڵی داوه بابه‌ته‌كه ببه‌ستێته‌وه به مێژوی كۆنی جوله‌كه‌وه كه له سه‌ره‌تاوه ده‌ڵێت په‌یمانیان شكاندوه (كه قورئان مه‌به‌ستی لهم په‌یمانه ئه‌وه‌یه كه گوایه ئیسڕائیلیه‌كان داویانه به موسا) بۆیه نه‌فره‌تیان لێ كراوه و دڵیان ڕه‌ق كراوه، ئینجا دێته سه‌ر وه‌سفكردنی ئه‌و جوله‌كانه‌ی هاوچه‌رخی قورئان بون، بۆ ئه‌وه‌ی سیفاتی جوله‌كه‌ی مه‌دینه ببه‌ستێته‌وه به جوله‌كه‌ی ڕۆژگاری ڕابردوه‌وه.
ـ ده‌قی چواره‌م زۆر گرنگه له ڕونكردنه‌وه‌ی مه‌به‌سته‌كه‌دا، چونكه ڕونی ده‌كاته‌وه كه مه‌به‌سته‌كه هه‌ر جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه و هه‌روه‌ها كرۆك و ناوه‌ڕۆكی كرداری گۆڕین (ته‌حریف) ـه‌كه‌یش ڕون ده‌كاته‌وه. ده‌ڵێت: (ومن الذين هادوا سمّاعون للكذب، سمّاعون لقوم آخرين لم يأتوك)، ده‌ڵێت: هه‌ندێك له جوله‌كه‌كان زۆر حه‌زیان له بیستنی درۆیه و زۆر گوێی بۆ ده‌گرن، و زۆر گوێ ده‌گرن بۆ كه‌سانێك كه نه‌هاتون بۆلای تۆ،
لێره‌دا وه‌كو له (ته‌فسیر) ه‌كانیشدا وتراوه، مه‌به‌ست جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌یه كه گوێیان گرتوه بۆ كۆمه‌ڵێكی تر له جوله‌كه (وه‌كو جوله‌كه‌ی فه‌ده‌ك یان خه‌یبه‌ر)، جوله‌كه‌ی (فه‌ده‌ك یان خه‌یبه‌ر) له دور بون و له مه‌دینه نه‌بون تا دراوسێی پێغه‌مبه‌ر بن، بۆیه ده‌ڵێت "نه‌هاتون بۆلای تۆ" (لم یأتوك)، ئینجا ده‌ڵێت: جوله‌كه‌ی مه‌دینه زۆر گوێ ده‌گرن بۆ قسه‌ی ناڕاستی ئه‌وان (یان ده‌قه‌كه مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه: ئه‌و جوله‌كانه‌ی كه هاتون بۆلای پێغه‌مبه‌ر و پێغه‌مبه‌ر شتێكی پێ وتون، ئه‌وان گوێیان گرتوه بۆ كه‌سانێكی تر له جوله‌كه كه نه‌هاتون بۆلای پێغه‌مبه‌ر و هیچ كاتێك نه‌یانكردوه به دادوه‌ر). ئینجا به‌دوای ئه‌مه‌دا ڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێت: (وشه‌كان ده‌گۆڕن) (يحرّفون الكَلِم)، به‌دوای ئه‌مه‌شدا قسه‌یه‌كی ئه‌وان ده‌هێنێته‌وه كه تیشكی ته‌واو ده‌خاته سه‌ر پاڵنه‌ری (ته‌حریف) ـه‌كه‌ش، ده‌ڵێت: ئه‌وان (كۆمه‌ڵێكیان به‌وانی تریان) ده‌ڵێن: (ئه‌گه‌ر موحه‌ممه‌د ئه‌مه‌ی پێ وتن؛ ئه‌وه وه‌ریبگرن، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ی پێ نه‌وتن؛ لێی وه‌رمه‌گرن)، ده‌قاوده‌قیش ده‌قه‌كه ده‌ڵێت: (ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌تان بۆ هێنرا [واته: پێ وترا]؛ ئه‌وا وه‌ریبگرن، ئه‌گه‌ریش ئه‌مه‌تان بۆ نه‌هێنرا [واته: پێ نه‌وترا]؛ ئه‌وا خۆتانی لێ بپارێزن) (يقولون: "إن أوتيتم هذا؛ فخذوه، وإن لم تؤتوه؛ فاحذروا"). ئه‌م قسه‌یه كه ده‌یگێڕێته‌وه پاڵنه‌ری كاری (ته‌حریف) ـه‌كه‌ش ڕون ده‌كاته‌وه (به‌تایبه‌تی كه ڕسته‌ی "يقولون إن أوتيتم هذا.." حاڵه‌تی بكه‌ری فرمانی "یحرّفون" ڕون ده‌كاته‌وه، به‌پێی ڕێزمان و ئیعرابی ئایه‌ته‌كه) و، یارمه‌تیی ڕونكردنه‌وه‌ی ده‌دات: وا دیاره پێغه‌مبه‌ر قسه‌یه‌ك یان ڕێنماییه‌كی پێ وتون، جا ئیتر قورئان بوبێت یان به‌گشتی به ناوی خواوه بوبێت، ئینجا ده‌ڵێت ئه‌وان پێشتر قسه‌یان بۆ كراوه (له‌لایه‌ن جوله‌كه‌كانی تره‌وه) و پێیان وتراوه كه هه‌ر ئه‌و شته له موحه‌ممه‌د وه‌ربگرن و شتی تری لێ وه‌رمه‌گرن ئه‌گه‌ر پرسیارتان لێ كرد یان ڕێنماییه‌كی پێ دان. ئینجا وا ده‌رده‌كه‌وێت پێغه‌مبه‌ر شتێكی به ناوی قورئانه‌وه یان به گشتی به ناوی خواوه، ده‌رباره‌ی حوكمی كارێك، پێ وتون، به‌ڵام ئه‌وان كه دواتر قسه‌كه‌یان نه‌قڵ كردوه گۆڕیویانه و شتێكی تریان له ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕاوه‌ته‌وه (تومه‌ز ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر پێی وتون به‌دڵیان نه‌بوه و ئه‌وه نه‌بوه كه چاوه‌ڕوانی بون، بۆیه له‌لایه‌ن خۆیانه‌وه قسه‌كه‌یان گۆڕیوه و به ئاره‌زوی خۆیان گێڕاویانه‌ته‌وه). پێم وایه ئه‌مه واتای ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵه ده‌قه و ئه‌م ئاماژه‌یه‌یه بۆ گۆڕین و (ته‌حریف) ی قسه.
بیروڕای موفه‌سسیره‌كان
ده‌رباره‌ی مه‌به‌ست و باكگراوندی (ته‌حریف) كه له قورئاندا باسی هاتوه
ده‌رباره‌ی مه‌به‌ست و باكگراوندی (ته‌حریف) كه له قورئاندا باسی هاتوه
ئینجا با بزانین گێڕانه‌وه‌كان و ته‌فسیره‌كان یارمه‌تیمان ده‌ده‌ن بۆ سه‌لماندنی ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه:
هۆكاری هاتنه‌خواره (سبب النزول)
به گشتی دو جۆر گێڕانه‌وه هه‌ن بۆ باكگراوندی ده‌قه‌كان و هۆكاری (هاتنه‌خواره‌وه) یان، كه ده‌كرێت تیشك بخه‌نه سه‌ر واتا و مه‌به‌سته‌كه‌یان:
١. مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جم:
ئه‌وه‌ی كه زۆر باوه ئه‌وه‌یه كه گوایه مه‌سه‌له‌كه ئه‌وه بوه كه جوله‌كه‌ی مه‌دینه سزای سه‌نگه‌سار (رجم) یان به‌تاڵ كردوه‌ته‌وه كه له ته‌وڕاتدا هاتوه و كاریان پێ نه‌كردوه، به‌ڵكو له جێبه‌جێكردندا گۆڕیویانه بۆ (شه‌للاق لێدان) (جَلْد) و (ڕو ڕه‌ش كردن) (تحمیم)، ئیتر له‌ناو خۆیاندا وتویانه: ئه‌گه‌ر موحه‌ممه‌دیش هه‌ر (شه‌للاق لێدان) ی بۆ دانان ئه‌وا لێی وه‌ربگرن و ئه‌گه‌ر شتی تری وت (واته ئه‌گه‌ر سه‌نگه‌ساره‌كه‌ی ته‌وڕاتی بۆ دانان) ئه‌وا لێی وه‌رمه‌گرن. ئینجا به‌پێی ئه‌مه: كه‌واته ئه‌و (ته‌حریف) ـه‌ی كه ده‌قه‌كه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كات مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ئه‌و جوله‌كانه ئه‌و حوكمه‌ی ته‌وڕاتیان گۆڕیوه. ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه زۆر باوه و زۆر كه‌س ده‌قه‌كه‌یان پێ ڕاڤه كردوه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا نابێته به‌ڵگه له‌سه‌ر ئه‌و بیروباوه‌ڕی (ته‌حریف) ـه‌ی كه ئێسته هه‌یه به واتای (گۆڕینی ده‌قی ته‌وڕات)، چونكه له خودی ئه‌م گێڕانه‌وانه‌یشه‌وه دیاره كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) له ته‌وڕاتی لای جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌شدا هه‌بوه به‌ڵام ئه‌وان كاریان پێ نه‌كردوه و سزای تریان وه‌كو به‌دیلی سه‌نگه‌سار جێبه‌جێ كردوه، خودی ئه‌م گێڕانه‌وانه ده‌ڵێن: "ته‌وڕاته‌كه‌یان هێناوه بۆلای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی بزانن حوكمی ته‌وڕات چیه، به‌ڵام یه‌كێكیان ده‌ستی خستوه‌ته سه‌ر ئه‌و شوێنه‌ی كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) ی تێدایه، كه ده‌ستی پێ لا ده‌به‌ن ده‌بینن له‌ژێر ده‌ستیدا حوكمی سه‌نگه‌سار له ته‌وڕاتدا نوسراوه".. ئه‌گه‌ر وا بوبێت كه‌واته ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕات ته‌حریف نه‌كراوه به‌ڵكو جوله‌كه‌ی مه‌دینه بۆ خۆیان كاریان پێ نه‌كردوه، و كه‌واته گۆڕینه‌كه‌یان ته‌نها له بواری جێبه‌جێكردندا بوه. ئه‌وه‌ش دوپات ده‌كه‌ینه‌وه كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) تا ئێستاش له ده‌قی ته‌وڕاتدا ماوه‌ته‌وه.. بۆیه ئاماژه بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كه‌ین چونكه زۆر موسوڵمان وا حاڵی بون كه ئه‌و حوكمه له ته‌وڕاتدا له‌لایه‌ن جوله‌كه‌وه لابراوه.
٢. مه‌سه‌له‌ی خوێنبایی كوژراو:
گێڕانه‌وه‌یه‌كی تریش هه‌یه، كه ڕه‌نگه ئه‌مه‌یان ڕاستتر بێت، كه له ڕاڤه‌مه‌نده یه‌كه‌مه‌كانیشدا (عیكریمه) و (شه‌عبی) و (قه‌تاده)، ڕایان له‌سه‌ر ئه‌وه بوه، كه كه‌سێكی جوله‌كه‌ی مه‌دینه (ده‌ڵێن: قوڕه‌يظەیی بوه)، كه‌سێكی جوله‌كه‌ی تری كوشتوه (ده‌ڵێن: له به‌نو نه‌ضير بوه)، ئیتر ناردویانه بۆلای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی به‌شكو چاره‌سه‌ری (خوێنبایی) یان بۆ دابنێت له‌بریی سزای (كوشتنه‌وه) كه له ته‌وڕاتیشدا (كۆڕه‌و: ٢١: ١٢) هه‌یه. لێره‌وه وا دیاره كه ئه‌وان كاتێك قسه و ڕێنمایی پێغه‌مبه‌ریان ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌ته گێڕاوه‌ته‌وه به‌هه‌ڵه و به ئاره‌زوی خۆیان گێڕاویانه‌ته‌وه و گۆڕیویانه، واته ڕه‌نگه پێغه‌مبه‌ر هه‌ر حوكمی كوشتنه‌وه‌ی پێ وتبن به‌ڵام ئه‌وان حوكمی (خوێنبایی) یان له‌وه‌وه گێڕابێته‌وه.
ئه‌مه‌ش هه‌ر له شێوه‌ی مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جمه‌كه‌یه: حوكمێك له ته‌وڕاتدا هه‌یه، جوله‌كه‌ی مه‌دینه (یان هه‌ندێك كه‌سیان كه به‌رژه‌وه‌ندییان له مه‌ترسیدایه) نایانه‌وێت جێبه‌جێی بكه‌ن، ده‌نێرن بۆ لای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی حوكمێكی سوكتریان بۆ دابنێت له‌بریی حوكمه‌كه‌ی ته‌وڕات، پێغه‌مبه‌ریش پێداگریی له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كات كه ده‌بێت ئه‌وان ئیش به حوكمه‌كه‌ی ته‌وڕات بكه‌ن و لێی لانه‌ده‌ن و نه‌یگۆڕن به حوكمێكی تر.
هه‌ر وه‌كو مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جم، حوكمی (كوشتنه‌وه‌ی بكوژ) یش تا ئێستاش له ته‌وڕاتدا (كۆڕه‌و: ٢١: ١٢) ماوه‌ته‌وه و جوله‌كه لایان نه‌بردوه. كه‌واته ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه‌ش ده‌رباره‌ی (هۆكاری هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئایه‌ته‌كان) نابێته به‌ڵگه بۆ ئه‌وه‌ی جوله‌كه ده‌قی ته‌وڕاتیان گۆڕیبێت، به‌ڵكو ته‌نها ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌ی هاوچه‌رخی پێغه‌مبه‌ر ویستویانه كار به حوكمێكی ته‌وڕات نه‌كه‌ن و به حوكمێكی تر قه‌زاوه‌ت بكرێن و خوێن خۆش بكرێت.
١. مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جم:
ئه‌وه‌ی كه زۆر باوه ئه‌وه‌یه كه گوایه مه‌سه‌له‌كه ئه‌وه بوه كه جوله‌كه‌ی مه‌دینه سزای سه‌نگه‌سار (رجم) یان به‌تاڵ كردوه‌ته‌وه كه له ته‌وڕاتدا هاتوه و كاریان پێ نه‌كردوه، به‌ڵكو له جێبه‌جێكردندا گۆڕیویانه بۆ (شه‌للاق لێدان) (جَلْد) و (ڕو ڕه‌ش كردن) (تحمیم)، ئیتر له‌ناو خۆیاندا وتویانه: ئه‌گه‌ر موحه‌ممه‌دیش هه‌ر (شه‌للاق لێدان) ی بۆ دانان ئه‌وا لێی وه‌ربگرن و ئه‌گه‌ر شتی تری وت (واته ئه‌گه‌ر سه‌نگه‌ساره‌كه‌ی ته‌وڕاتی بۆ دانان) ئه‌وا لێی وه‌رمه‌گرن. ئینجا به‌پێی ئه‌مه: كه‌واته ئه‌و (ته‌حریف) ـه‌ی كه ده‌قه‌كه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كات مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ئه‌و جوله‌كانه ئه‌و حوكمه‌ی ته‌وڕاتیان گۆڕیوه. ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه زۆر باوه و زۆر كه‌س ده‌قه‌كه‌یان پێ ڕاڤه كردوه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا نابێته به‌ڵگه له‌سه‌ر ئه‌و بیروباوه‌ڕی (ته‌حریف) ـه‌ی كه ئێسته هه‌یه به واتای (گۆڕینی ده‌قی ته‌وڕات)، چونكه له خودی ئه‌م گێڕانه‌وانه‌یشه‌وه دیاره كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) له ته‌وڕاتی لای جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌شدا هه‌بوه به‌ڵام ئه‌وان كاریان پێ نه‌كردوه و سزای تریان وه‌كو به‌دیلی سه‌نگه‌سار جێبه‌جێ كردوه، خودی ئه‌م گێڕانه‌وانه ده‌ڵێن: "ته‌وڕاته‌كه‌یان هێناوه بۆلای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی بزانن حوكمی ته‌وڕات چیه، به‌ڵام یه‌كێكیان ده‌ستی خستوه‌ته سه‌ر ئه‌و شوێنه‌ی كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) ی تێدایه، كه ده‌ستی پێ لا ده‌به‌ن ده‌بینن له‌ژێر ده‌ستیدا حوكمی سه‌نگه‌سار له ته‌وڕاتدا نوسراوه".. ئه‌گه‌ر وا بوبێت كه‌واته ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕات ته‌حریف نه‌كراوه به‌ڵكو جوله‌كه‌ی مه‌دینه بۆ خۆیان كاریان پێ نه‌كردوه، و كه‌واته گۆڕینه‌كه‌یان ته‌نها له بواری جێبه‌جێكردندا بوه. ئه‌وه‌ش دوپات ده‌كه‌ینه‌وه كه حوكمی (سه‌نگه‌سار) تا ئێستاش له ده‌قی ته‌وڕاتدا ماوه‌ته‌وه.. بۆیه ئاماژه بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كه‌ین چونكه زۆر موسوڵمان وا حاڵی بون كه ئه‌و حوكمه له ته‌وڕاتدا له‌لایه‌ن جوله‌كه‌وه لابراوه.
٢. مه‌سه‌له‌ی خوێنبایی كوژراو:
گێڕانه‌وه‌یه‌كی تریش هه‌یه، كه ڕه‌نگه ئه‌مه‌یان ڕاستتر بێت، كه له ڕاڤه‌مه‌نده یه‌كه‌مه‌كانیشدا (عیكریمه) و (شه‌عبی) و (قه‌تاده)، ڕایان له‌سه‌ر ئه‌وه بوه، كه كه‌سێكی جوله‌كه‌ی مه‌دینه (ده‌ڵێن: قوڕه‌يظەیی بوه)، كه‌سێكی جوله‌كه‌ی تری كوشتوه (ده‌ڵێن: له به‌نو نه‌ضير بوه)، ئیتر ناردویانه بۆلای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی به‌شكو چاره‌سه‌ری (خوێنبایی) یان بۆ دابنێت له‌بریی سزای (كوشتنه‌وه) كه له ته‌وڕاتیشدا (كۆڕه‌و: ٢١: ١٢) هه‌یه. لێره‌وه وا دیاره كه ئه‌وان كاتێك قسه و ڕێنمایی پێغه‌مبه‌ریان ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌ته گێڕاوه‌ته‌وه به‌هه‌ڵه و به ئاره‌زوی خۆیان گێڕاویانه‌ته‌وه و گۆڕیویانه، واته ڕه‌نگه پێغه‌مبه‌ر هه‌ر حوكمی كوشتنه‌وه‌ی پێ وتبن به‌ڵام ئه‌وان حوكمی (خوێنبایی) یان له‌وه‌وه گێڕابێته‌وه.
ئه‌مه‌ش هه‌ر له شێوه‌ی مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جمه‌كه‌یه: حوكمێك له ته‌وڕاتدا هه‌یه، جوله‌كه‌ی مه‌دینه (یان هه‌ندێك كه‌سیان كه به‌رژه‌وه‌ندییان له مه‌ترسیدایه) نایانه‌وێت جێبه‌جێی بكه‌ن، ده‌نێرن بۆ لای پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی حوكمێكی سوكتریان بۆ دابنێت له‌بریی حوكمه‌كه‌ی ته‌وڕات، پێغه‌مبه‌ریش پێداگریی له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كات كه ده‌بێت ئه‌وان ئیش به حوكمه‌كه‌ی ته‌وڕات بكه‌ن و لێی لانه‌ده‌ن و نه‌یگۆڕن به حوكمێكی تر.
هه‌ر وه‌كو مه‌سه‌له‌ی ڕه‌جم، حوكمی (كوشتنه‌وه‌ی بكوژ) یش تا ئێستاش له ته‌وڕاتدا (كۆڕه‌و: ٢١: ١٢) ماوه‌ته‌وه و جوله‌كه لایان نه‌بردوه. كه‌واته ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه‌ش ده‌رباره‌ی (هۆكاری هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئایه‌ته‌كان) نابێته به‌ڵگه بۆ ئه‌وه‌ی جوله‌كه ده‌قی ته‌وڕاتیان گۆڕیبێت، به‌ڵكو ته‌نها ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌ی هاوچه‌رخی پێغه‌مبه‌ر ویستویانه كار به حوكمێكی ته‌وڕات نه‌كه‌ن و به حوكمێكی تر قه‌زاوه‌ت بكرێن و خوێن خۆش بكرێت.
ئه‌و لێكدانه‌وانه‌ی تا ئێستا پێشنیار كراون
بۆ (ته‌حریف) و ئه‌و كۆمه‌ڵه ئایه‌ته‌ی باسی ده‌كه‌ن
بۆ (ته‌حریف) و ئه‌و كۆمه‌ڵه ئایه‌ته‌ی باسی ده‌كه‌ن
شایه‌نی باسه له‌ناو موفه‌سسیره‌كانی قورئاندا یه‌كده‌نگی نه‌بوه له‌سه‌ر ڕاڤه‌كردنی (ته‌حریف) به گۆڕینی ده‌قی ته‌وڕات (و ئینجیل)، به‌ڵكو ته‌نها به‌شێكیان وایان ڕاڤه كردوه، به‌شێكی تریان ته‌نها به گۆڕینی واتا نه‌ك خودی ده‌قه‌كه لێكیان داوه‌ته‌وه، لێكدانه‌وه‌ی تریش هه‌بون. به‌ڵام نوسه‌ره ئیسلامیه‌كانی ئێسته ته‌نها به گۆڕینی ده‌ق لێكی ده‌ده‌نه‌وه و باسی لێكدانه‌وه‌كانی تر ناكه‌ن، به‌ڵكو هه‌ر بێئاگان لێیان، به‌ڵكو له ده‌ق و گێڕانه‌وه‌كانیش ورد نابنه‌وه.
له سنوری ئاگایی مندا، تا ئێسته شه‌ش لێكدانه‌وه پێشنیار كراون بۆ گوته‌ی (ته‌حریف) له قورئاندا كه ده‌یداته پاڵ به‌شێك له جوله‌كه‌ی هاوچه‌رخ و هاووڵاتی خۆی، ئه‌و شه‌ش لێكدانه‌وه‌یه‌ش ئه‌مانه‌ن (به ڕێكخستنیان به‌پێی دورونزیكییان له ڕاستیه‌وه، واته ئه‌وه‌ی یه‌كه‌میان به ڕای من له هه‌مویان نزیكتره له ڕاستیه‌وه، ئه‌وه‌ی دواهه‌میان له هه‌مویان دورتره له ڕاستیه‌وه):
١. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاریی ئه‌و (وه‌حی) ـه‌ی دێت بۆ موحه‌ممه‌د له‌لایه‌ن هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌وه:
هه‌ر له ته‌فسیره‌كاندا لێكدانه‌وه‌یه‌ك ده‌بینین كه پشتگیریی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ی ئێمه ده‌كات به‌ڵام ئێسته باس ناكرێت و بایه‌خی پێ نه‌دراوه، كه ده‌ڵێت: مه‌به‌ست له "كلام الله" و "الكلم" ئه‌و قسانه‌یه كه پێغه‌مبه‌ر پێی وتون له (وه‌حی) ـه‌وه، واته له قورئان یان وه‌حی به‌گشتی. واته هه‌ندێك له موفه‌سسیره‌كان وتویانه ئه‌و ده‌قانه كه ئاماژه بۆ (ته‌حریف) ده‌كه‌ن باس له‌وه ده‌كه‌ن كه جوله‌كه قسه‌ی قورئان یان پێغه‌مبه‌ریان له گێڕانه‌وه‌یدا گۆڕیبێت.
٢. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاری و گۆڕینی حوكمه‌كانی ته‌وڕات له جێبه‌جێكردندا، له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه.
٣. ته‌حریف بریتیه له (تأویل) و گۆڕینی واتاكانی ته‌وڕات له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه:
به‌شێك له موفه‌سسیره‌كانی قورئان (له‌پێشیانه‌وه ئیبن عه‌بباس) (ته‌حریف) یان ته‌نها به گۆڕینی واتا نه‌ك خودی ده‌قه‌كه لێكیان داوه‌ته‌وه (كه ئه‌وه شتێكی ئاشكرایه، جوله‌كه له ڕێگه‌ی وه‌رگێڕان و لێكدانه‌وه زۆر ده‌ستكاریی واتاكانی ته‌وڕاتیان كردوه، ئه‌وه‌ی به‌راورد بكات له‌نێوان ته‌وڕاتی عیبری و ته‌رگوم كه وه‌گێڕانی ئاڕامیه و حه‌فتایی "السبعينية" كه وه‌رگێڕانی یۆنانیه جیاوازیی زۆر ده‌بینێت. وه‌كو چۆن ئێسته موسوڵمانیش خه‌ریكی گۆڕینی به‌شێك له واتاكانی قورئانه به ناوی لێكدانه‌وه‌ی زانستیه‌وه).
٤. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاری و گۆڕینی ده‌قی ته‌وڕات له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه:
زۆربه‌ی ڕاڤه‌مه‌نده‌كان وتویانه مه‌به‌ست له (ته‌حریف) لهم كۆمه‌ڵه ده‌قه‌دا گۆڕینی ته‌وڕات یان حوكمی ته‌وڕاته (واته: ده‌سته‌واژه‌ی "كلام الله" و "الكلم" ئاماژه‌ن بۆ قسه‌ی خوا له ته‌وڕاتدا)، بۆ نمونه ده‌رباره‌ی (سه‌نگه‌سار). ئه‌م ڕاڤه‌یه‌یه كه بوه‌ته باو له كولتوری ئیسلامیدا، كه من پێشتر وتم خودی گێڕانه‌وه‌كه‌ش پشتگیریی لێ ناكات، چونكه گێڕانه‌وه‌كه ده‌ڵێت حوكمه‌كه له ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕاتدا هه‌بوه به‌ڵام ئه‌وان كاریان پێ نه‌كردوه (بۆیه ئه‌گه‌ر مه‌به‌سته‌كه خودی حوكمه ته‌وڕاتیه‌كه‌ش بگرێته‌وه هه‌ر مه‌به‌ست گۆڕینیه‌تی له جێبه‌جێكردندا نه‌ك له ده‌قه‌كه‌دا).
٤. ته‌حریف بریتیه له‌وه‌ی هه‌ندێك له جوله‌كه (و دوڕوه‌كان) قسه‌ی خۆیان گۆڕیوه كاتێك درۆیان كردوه:
٤. ته‌حریف بریتی بوه له گۆڕینی قسه‌ی خوا له‌لایه‌ن حه‌فتا پیره‌كه‌ی به‌نو ئیسڕائیله‌وه له‌سه‌ر كێوی (طور).
له سنوری ئاگایی مندا، تا ئێسته شه‌ش لێكدانه‌وه پێشنیار كراون بۆ گوته‌ی (ته‌حریف) له قورئاندا كه ده‌یداته پاڵ به‌شێك له جوله‌كه‌ی هاوچه‌رخ و هاووڵاتی خۆی، ئه‌و شه‌ش لێكدانه‌وه‌یه‌ش ئه‌مانه‌ن (به ڕێكخستنیان به‌پێی دورونزیكییان له ڕاستیه‌وه، واته ئه‌وه‌ی یه‌كه‌میان به ڕای من له هه‌مویان نزیكتره له ڕاستیه‌وه، ئه‌وه‌ی دواهه‌میان له هه‌مویان دورتره له ڕاستیه‌وه):
١. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاریی ئه‌و (وه‌حی) ـه‌ی دێت بۆ موحه‌ممه‌د له‌لایه‌ن هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی مه‌دینه‌وه:
هه‌ر له ته‌فسیره‌كاندا لێكدانه‌وه‌یه‌ك ده‌بینین كه پشتگیریی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ی ئێمه ده‌كات به‌ڵام ئێسته باس ناكرێت و بایه‌خی پێ نه‌دراوه، كه ده‌ڵێت: مه‌به‌ست له "كلام الله" و "الكلم" ئه‌و قسانه‌یه كه پێغه‌مبه‌ر پێی وتون له (وه‌حی) ـه‌وه، واته له قورئان یان وه‌حی به‌گشتی. واته هه‌ندێك له موفه‌سسیره‌كان وتویانه ئه‌و ده‌قانه كه ئاماژه بۆ (ته‌حریف) ده‌كه‌ن باس له‌وه ده‌كه‌ن كه جوله‌كه قسه‌ی قورئان یان پێغه‌مبه‌ریان له گێڕانه‌وه‌یدا گۆڕیبێت.
٢. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاری و گۆڕینی حوكمه‌كانی ته‌وڕات له جێبه‌جێكردندا، له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه.
٣. ته‌حریف بریتیه له (تأویل) و گۆڕینی واتاكانی ته‌وڕات له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه:
به‌شێك له موفه‌سسیره‌كانی قورئان (له‌پێشیانه‌وه ئیبن عه‌بباس) (ته‌حریف) یان ته‌نها به گۆڕینی واتا نه‌ك خودی ده‌قه‌كه لێكیان داوه‌ته‌وه (كه ئه‌وه شتێكی ئاشكرایه، جوله‌كه له ڕێگه‌ی وه‌رگێڕان و لێكدانه‌وه زۆر ده‌ستكاریی واتاكانی ته‌وڕاتیان كردوه، ئه‌وه‌ی به‌راورد بكات له‌نێوان ته‌وڕاتی عیبری و ته‌رگوم كه وه‌گێڕانی ئاڕامیه و حه‌فتایی "السبعينية" كه وه‌رگێڕانی یۆنانیه جیاوازیی زۆر ده‌بینێت. وه‌كو چۆن ئێسته موسوڵمانیش خه‌ریكی گۆڕینی به‌شێك له واتاكانی قورئانه به ناوی لێكدانه‌وه‌ی زانستیه‌وه).
٤. ته‌حریف بریتیه له ده‌ستكاری و گۆڕینی ده‌قی ته‌وڕات له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه له جوله‌كه:
زۆربه‌ی ڕاڤه‌مه‌نده‌كان وتویانه مه‌به‌ست له (ته‌حریف) لهم كۆمه‌ڵه ده‌قه‌دا گۆڕینی ته‌وڕات یان حوكمی ته‌وڕاته (واته: ده‌سته‌واژه‌ی "كلام الله" و "الكلم" ئاماژه‌ن بۆ قسه‌ی خوا له ته‌وڕاتدا)، بۆ نمونه ده‌رباره‌ی (سه‌نگه‌سار). ئه‌م ڕاڤه‌یه‌یه كه بوه‌ته باو له كولتوری ئیسلامیدا، كه من پێشتر وتم خودی گێڕانه‌وه‌كه‌ش پشتگیریی لێ ناكات، چونكه گێڕانه‌وه‌كه ده‌ڵێت حوكمه‌كه له ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕاتدا هه‌بوه به‌ڵام ئه‌وان كاریان پێ نه‌كردوه (بۆیه ئه‌گه‌ر مه‌به‌سته‌كه خودی حوكمه ته‌وڕاتیه‌كه‌ش بگرێته‌وه هه‌ر مه‌به‌ست گۆڕینیه‌تی له جێبه‌جێكردندا نه‌ك له ده‌قه‌كه‌دا).
٤. ته‌حریف بریتیه له‌وه‌ی هه‌ندێك له جوله‌كه (و دوڕوه‌كان) قسه‌ی خۆیان گۆڕیوه كاتێك درۆیان كردوه:
٤. ته‌حریف بریتی بوه له گۆڕینی قسه‌ی خوا له‌لایه‌ن حه‌فتا پیره‌كه‌ی به‌نو ئیسڕائیله‌وه له‌سه‌ر كێوی (طور).
پله‌وپایه‌ی ته‌وڕات له قورئاندا
شتێكی ئاشكرایه كه قورئان هه‌میشه به ڕێزێكی زۆره‌وه باسی ته‌وڕات و ئینجیل ده‌كات، به تایبه‌تی ته‌وڕات، كه ده‌ڵێت: (إنا أنزلنا التوراة فيها هدى ونور، يحكم بها النبيّون الذين أسلموا للذين هادوا والربانيون والأحبار بما استحفظوا من كتاب الله وكانوا عليه شهداء..) (المائدة: ٤٤) واته: (ئێمه ته‌وڕاتمان دابه‌زاندوه كه ڕێنمایی و ڕوناكیی تێدایه، پێغه‌مبه‌ره‌كانیان، كه ملكه‌چ بون بۆ خوا، قه‌زاوه‌ت و حوكمیان به‌پێی ئه‌و ته‌وڕاته داوه بۆ [كێشه و سكاڵا و ڕێكخستنی ژیانی] جوله‌كه‌كان، هه‌روه‌ها حاخام [ڕابی یاخود ڕه‌ببانی] ـه‌كانیان و زانا ئایینیه‌كانیان قه‌زاوه‌ت و حوكم به ته‌وڕات ده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ش به‌و پێیه كه [ئه‌و پێغه‌مبه‌ر و حاخام و زانا ئایینیه جوله‌كانه] ئه‌ركی پاراستنی كتێبی خوایان پێ سپێردراوه و شایه‌ت بون به‌سه‌ریه‌وه). لهم ده‌قه‌دا ده‌بینین قورئان ده‌رباره‌ی ته‌وڕات ده‌ڵێت: "ڕێنمایی و ڕوناكیی تێدایه" (ئه‌مه‌ش به داڕشته‌ی ڕانه‌بردو ده‌ڵێت: "فیها هدى ونور"، واته: ئێسته ڕێنمایی و ڕوناكیی تێدایه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه مه‌به‌ستی ته‌وڕاتی ڕۆژگاری خۆیه‌تی، كه هه‌ر هه‌مان ئه‌و ته‌وڕاته‌یه كه ئێسته هه‌یه)، و ده‌ڵێت: "پێغه‌مبه‌ره‌كانی به‌نو ئیسڕائیل و ڕابی (حاخام) ـه‌كانیان و حه‌بر (زانا ئایینی) ـه‌كانیان حوكمی پێ ده‌كه‌ن"، ئینجا ده‌ڵێت "ئه‌و ڕابی (ڕه‌ببانی) و حاخامانه ئه‌ركی پاراستنی ته‌وڕاتیان پێ سپێردراوه و شاهیدن له‌سه‌ری". ئه‌مه قسه‌ی قورئانه كه به‌ته‌واوی پێچه‌وانه‌یه له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامیی ئێسته ده‌رباره‌ی ته‌وڕاتی جوله‌كه. ئه‌مه‌ش واته قورئان ده‌ڵێت حاخامه‌كانی جوله‌كه ئه‌ركی پاراستنی ته‌وڕاتیان گرتوه‌ته ئه‌ستۆ، به‌ڵام موسوڵمان هه‌ر ئه‌و حاخامانه تۆمه‌تبار ده‌كات به گۆڕینی ته‌وڕات! [سه‌رنجی ئه‌وه‌ش ده‌ده‌ین كه ئه‌م ده‌قه ڕاسته‌وخۆ دوای باسی "ته‌حریف"ـه: بڕوانه كۆنتێكستی ده‌قه‌كه: (... ومن الذين هادوا سماعون للكذب سماعون لقوم آخرين لم يأتوك، يحرفون الكلم من بعد مواضعه، يقولون "إن أوتيتم هذا؛ فخذوه، وإن لم تؤتوه؛ فاحذروا"... سماعون للكذب، أكالون للسحت، فإن جاؤوك؛ فاحكم بينهم أو أعرض عنهم... وكيف يحكمونك وعندهم التوراة فيها حكم الله؟... إنا أنزلنا التوراة فيها هدى ونور يحكم بها النبيون الذين أسلموا للذين هادوا والربانيون والأحبار بما استُحفِظوا من كتاب الله وكانوا عليه شهداء...) (المائدة: ٤١ ـ ٤٤)، ئیتر لێره‌وه دیاره كاتێك بڵێت "پێغه‌مبه‌ر و حاخام و حه‌بره‌كانیان ئه‌ركی پاراستنی ته‌وڕاتیان پێ سپێردراوه و شاهیدن به‌سه‌ر ئه‌وكتێبه‌وه"؛ ئیتر ناگونجێت چه‌ند دێڕێك پێش ئه‌وه تۆمه‌تباریان بكات به ده‌ستكاریكردنی ته‌وڕات! زۆر سه‌یره كه چاوی مرۆڤی موسوڵمان ئه‌م ده‌قه قورئانیه نابینێت كه به‌ڕاشكاوی باسی پاراستنی ده‌قی ته‌وڕات ده‌كات له‌لایه‌ن حاخام و زانا ئایینیه‌كانی جوله‌كه‌وه، به‌ڵام به زۆره‌ملێ ئه‌و ده‌قانه‌ی كه ئاماژه بۆ كارێكی (ته‌حریف) ده‌كه‌ن به ده‌ستكاریكردنی ته‌وڕات لێك ده‌داته‌وه له كاتێكدا هیچ ئاماژه‌یه‌كیان بۆ ته‌وڕات تێدا نیه! ئه‌مه مانای وایه مرۆڤی موسوڵمان له دوژمنایه‌تیكردنی ئایینه‌كانی تردا به ئاقارێكدا چوه كه ئیتر گوێ بۆ قورئانیش ناگرێت و قورئانیش به ئاره‌زوی دوژمنكارانه‌ی خۆی لێك ده‌داته‌وه].
هه‌روه‌ها قورئان ده‌رباره‌ی ئینجیلیش ده‌ڵێت: (وَآَتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ) (المائدة: ٤٦).
هه‌روه‌ها قورئان ده‌رباره‌ی ئینجیلیش ده‌ڵێت: (وَآَتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ) (المائدة: ٤٦).
ده‌قه‌كانی قورئان ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نن كه مه‌به‌ستی له (ته‌وڕات) و (ئینجیل) هه‌ر ئه‌م ته‌وڕات و ئینجیله‌ی ئێستایه
هه‌ر له قورئاندا به‌ڵگه‌ی ته‌واویش هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی له (ته‌وڕات) هه‌ر ئه‌و ته‌وڕاته‌ی لای جوله‌كه‌یه، بۆ نمونه: له چه‌ند ئایه‌تێكدا ده‌ڵێت ئه‌و جوله‌كه و مه‌سیحیانه‌ی هاوچه‌رخی خۆی ته‌وڕات و ئینجیلیان لایه: ده‌ڵێت: جوله‌كه‌كان (واته ئه‌وانه‌ی هاوچه‌رخی خۆی) ته‌وڕاتیان لایه كه حوكمی خوای تێدایه: (وكيف يُحَكِّمونَك وعندهم التوراة فيها حكم الله ثم يتولون من بعد ذلك وما أولـئك بالمؤمنين) (المائدة: ٤٣). هه‌روه‌ها داوا له یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كات كه كار به ته‌وڕات و ئینجیل بكه‌ن كه لایانه: (ولو أنهم أقاموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليهم من ربهم..) (الصف: ٦٦)، (قل: "يا أهل الكتاب! لستم على شيء حتى تقيموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليكم من ربكم"..) (الصف: ٦٨). هه‌روه‌ها ده‌ڵێت یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان سیفه‌تی پێغمبه‌ری ئیسلام له ته‌وڕات و ئینجیلی لای خۆیاندا ده‌بینن: (الذين يتبعون الرسول النبي الأمي الذي يجدونه مكتوبا عندهم في التوراة والإنجيل..) (الصف: ١٥٧). هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی عیسا ده‌ڵێت: ته‌وڕات فێر كراوه: (ويعلّمه الكتاب والحكمة والتوراة والإنجيل) (آل عمران: ٤٨)، (إذ قال الله: يا عيسى ابن مريم!... وإذ علمتك الكتاب والحكمة والتوراة والإنجيل) (الصف: ١١٠)، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: عیسا (ته‌صدیق) ی ته‌وڕات ده‌كات و (ئینجیل) یش هه‌ر (ته‌صدیق) ی ته‌وڕات ده‌كات: (ومصدقا لما بين يدي من التوراة) (آل عمران: ٥٠)، (مصدقا لما بين يديه من التوراة، وآتيناه الإنجيل فيه هدى ونور ومصدقا لما بين يديه من التوراة وهدى وموعظة للمتقين) (المائدة: ٤٦)، (وإذ قال عيسى ابن مريم: يا بني إسرائيل! إني رسول الله إليكم، مصدقا لما بين يدي من التوراة..) (الصف: ٦).
كه‌واته قورئان باس له ته‌وڕاتی سه‌رده‌می خۆی و سه‌رده‌می عیسا ده‌كات و ئه‌وه به ته‌وڕاتی ڕاسته‌قینه ده‌زانێت، كه ئاشكرایشه كه ته‌وڕاتی سه‌رده‌می عیسا و سه‌رده‌می قورئانیش هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته عیبریه‌ی ئێستایه و هیچ گۆڕانكارییه‌كیشی تێدا نه‌كراوه (وه‌كو پێشتریش باسمان كرد له ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردودا كه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ پێش مه‌سیح، نمونه‌ی هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆن دۆزرانه‌وه، جگه له كتێبی "ئه‌ستیر" كه وا دیاره لای ئه‌و گروپه ئایینه‌ی ئه‌و ده‌ستنوسانه‌یان به‌جێ هێشتوه پیرۆز نه‌بوه).
كه‌واته قورئان باس له ته‌وڕاتی سه‌رده‌می خۆی و سه‌رده‌می عیسا ده‌كات و ئه‌وه به ته‌وڕاتی ڕاسته‌قینه ده‌زانێت، كه ئاشكرایشه كه ته‌وڕاتی سه‌رده‌می عیسا و سه‌رده‌می قورئانیش هه‌ر ئه‌م ته‌وڕاته عیبریه‌ی ئێستایه و هیچ گۆڕانكارییه‌كیشی تێدا نه‌كراوه (وه‌كو پێشتریش باسمان كرد له ده‌ستنوسه‌كانی ده‌ریای مردودا كه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ پێش مه‌سیح، نمونه‌ی هه‌مو كتێبه‌كانی په‌یمانی كۆن دۆزرانه‌وه، جگه له كتێبی "ئه‌ستیر" كه وا دیاره لای ئه‌و گروپه ئایینه‌ی ئه‌و ده‌ستنوسانه‌یان به‌جێ هێشتوه پیرۆز نه‌بوه).
ڕه‌خنه‌ی قورئان له جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان
ده‌رباره‌ی شێوازی مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ ده‌قه ئایینیه‌كانی خۆیاندا
گله‌یی قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌رباره‌ی ته‌وڕات و ئینجیل ئه‌وه‌یه كه كاریان پێ ناكه‌ن و هه‌ندێكی ده‌شارنه‌وه له خه‌ڵك، هه‌مو گله‌ییه‌كه‌یشی ڕو ده‌كاته جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كانی حیجاز یان نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی به‌گشتی، ئه‌ویش له سه‌ده‌ی (٧ ز.) دا كه زۆر پێش ئه‌وه ده‌قه‌كانی ته‌وڕات و ئینجیل هه‌ر به‌و شێوه‌ی كه ئێسته هه‌یه جێگیر بون.
با سه‌رنجێكی ئه‌م ڕه‌خنه و گله‌ییانه‌ی قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان بده‌ین:
١. شاردنه‌وه (الإخفاء والكتمان):
ده‌رباره‌ی (شاردنه‌وه)، له چه‌ند ده‌قێكدا ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه له ئه‌هلی كیتاب (كه لێره‌دا به‌تایبه‌تی یه‌هودیه‌كان ده‌گرێته‌وه) ده‌گرێت كه زۆر شت ده‌شارنه‌وه له عه‌ره‌ب و له موسوڵمانه‌كان كه له ته‌وڕاتدا باس كراوه، واته له ته‌وڕاته‌كه‌یاندا نوسراوه به‌ڵام ئه‌وان باسی ناكه‌ن و ده‌یشارنه‌وه. ئه‌وانه‌ش ئه‌م ده‌قانه‌ن:
(ومن أظلم ممن كتم شهادة عنده من الله) (البقرة: ١٤٠).
(الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون أبناءهم وإن فريقا منهم ليكتمون الحق وهم يعلمون) (البقرة: ١٤٦).
(إن الذين يكتمون ما أنزلنا من البينات والهدى من بعد ما بيناه للناس في الكتاب أولـئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون) (البقرة: ١٥٩).
(إن الذين يكتمون ما أنزل الله من الكتاب ويشترون به ثمنا قليلا أولـئك ما يأكلون في بطونهم إلا النار ولا يكلمهم الله يوم القيامة ولا يزكيهم ولهم عذاب أليم) (البقرة: ١٧٤).
(يا أهل الكتاب! لم تلبسون الحق بالباطل وتكتمون الحق وأنتم تعلمون؟) (آل عمران: ٧١).
(وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب لتبيننه للناس ولا تكتمونه فنبذوه وراء ظهورهم...) (آل عمران: ١٨٧).
(الذين يبخلون ويأمرون الناس بالبخل ويكتمون ما آتاهم الله من فضله..) (النساء: ٣٧).
(يا أهل الكتاب! قد جاءكم رسولنا يبين لكم كثيرا مما كنتم تخفون من الكتاب ويعفو عن كثير..) (المائدة: ١٥).
(.. قل: من أنزل الكتاب الذي جاء به موسى نورا وهدى للناس تجعلونه قراطيس تبدونها وتخفون كثيرا) (الأنعام: ٩١).
هه‌مو ئه‌م ده‌قانه یه‌هودیه‌كان (ی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی) تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن به شاردنه‌ی شتێك كه په‌یوه‌ندیی به ئیسلامه‌وه هه‌یه و گوایه له ته‌وڕاتدا باس كراوه، به‌ڵام گوایه ئه‌وان له عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كانی ده‌شارنه‌وه. به‌ڵام ناڵێت ده‌ستكاری ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕاتیان كردوه و گۆڕیویانه.
٢. بیرچونه‌وه (النسیان):
هه‌روه‌ها قورئان ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌گرێت كه به‌شێك له‌وه‌ی پێیان وتراوه له‌بیریان چوه‌ته‌وه، یان له‌بیریان كردوه: (فبما نقضهم ميثاقهم لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسية يحرفون الكلم عن مواضعه ونسوا حظا مما ذكروا به..) (المائدة: ١٣)، كه ئه‌مه‌یان ده‌رباره‌ی یه‌هودیه‌كانه، (ومن الذين قالوا إنا نصارى أخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به...) (المائدة: ١٤)، كه ئه‌مه‌یان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌كانه. هه‌رچه‌ند ئه‌م (له‌بیركردن) ـه به‌پێی ته‌فسیره‌كان زیاتر به واتای (وازلێهێنان) و (ده‌ستبه‌رداربون) و (پشتگوێخستن) ـه، به‌ڵام سه‌رباری ئه‌وه‌ش ده‌قه‌كه به‌ته‌واوی ڕۆشن نیه مه‌به‌ستی چیه. ئه‌وه‌ی به‌ڕونی دیاره ئه‌وه‌یه كه مه‌به‌ستی ئه‌و یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیه كه په‌یوه‌ندییه‌كیان له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلامدا هه‌بوه. و ڕه‌نگه مه‌به‌ستی هه‌ر ئه‌و په‌یمانه بێت كه گوایه كاتی خۆی لێیان وه‌رگیراوه كه ده‌بێت شوێن ئیسلام بكه‌ون كاتێك دێت، به‌تایبه‌تی ده‌قی دوه‌میان (أخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به) ئه‌م واتایه پێشان ده‌دات. كه‌واته لێره‌شدا مه‌به‌ست ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیل نیه، ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیش ئه‌و ده‌قانه بێت باسه‌كه باسی له‌بیركردنه نه‌ك گۆڕین.
٣. وازهێنان له جێبه‌جێكردنی حوكمه‌كانی ته‌وڕات و ئینجیل (إقامة التوراة والإنجيل):
ئینجا گله‌یی زۆری قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌رباره‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ئه‌وه‌یه كه كاریان پێ ناكه‌ن و جێبه‌جێیان ناكه‌ن (كه پێشتر ئاماژه‌مان بۆ ئه‌و ده‌قانه كرد). ئه‌مه‌ش جگه له‌وه‌ی هه‌ر یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كانی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی ده‌گرێته‌وه (چونكه ڕوی ده‌می له‌وانه بوه)، هه‌ر په‌یوه‌ندیی به جێبه‌جێكردنه‌وه هه‌یه و په‌یوه‌ندیی به ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كانه‌وه نیه و باسی گۆڕینی ده‌ق نیه، سه‌رباری ئه‌وه‌ی كاتێك قورئان داوا له یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كات ته‌وڕات و ئینجیل جێبه‌جێ بكه‌ن: (ولو أنهم أقاموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليهم من ربهم..) (الصف: ٦٦)، (قل: "يا أهل الكتاب! لستم على شيء حتى تقيموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليكم من ربكم"..) (الصف: ٦٨)؛ هه‌ر ئه‌م داوایه له خۆیدا مانای وایه قورئان پێی وایه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ته‌وڕات و ئینجیلی ڕاسته‌قینه‌یان لایه، بۆیه داوایان لێ ده‌كات كاریان پێ بكه‌ن.
گله‌یی قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌رباره‌ی ته‌وڕات و ئینجیل ئه‌وه‌یه كه كاریان پێ ناكه‌ن و هه‌ندێكی ده‌شارنه‌وه له خه‌ڵك، هه‌مو گله‌ییه‌كه‌یشی ڕو ده‌كاته جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كانی حیجاز یان نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی به‌گشتی، ئه‌ویش له سه‌ده‌ی (٧ ز.) دا كه زۆر پێش ئه‌وه ده‌قه‌كانی ته‌وڕات و ئینجیل هه‌ر به‌و شێوه‌ی كه ئێسته هه‌یه جێگیر بون.
با سه‌رنجێكی ئه‌م ڕه‌خنه و گله‌ییانه‌ی قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان بده‌ین:
١. شاردنه‌وه (الإخفاء والكتمان):
ده‌رباره‌ی (شاردنه‌وه)، له چه‌ند ده‌قێكدا ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه له ئه‌هلی كیتاب (كه لێره‌دا به‌تایبه‌تی یه‌هودیه‌كان ده‌گرێته‌وه) ده‌گرێت كه زۆر شت ده‌شارنه‌وه له عه‌ره‌ب و له موسوڵمانه‌كان كه له ته‌وڕاتدا باس كراوه، واته له ته‌وڕاته‌كه‌یاندا نوسراوه به‌ڵام ئه‌وان باسی ناكه‌ن و ده‌یشارنه‌وه. ئه‌وانه‌ش ئه‌م ده‌قانه‌ن:
(ومن أظلم ممن كتم شهادة عنده من الله) (البقرة: ١٤٠).
(الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون أبناءهم وإن فريقا منهم ليكتمون الحق وهم يعلمون) (البقرة: ١٤٦).
(إن الذين يكتمون ما أنزلنا من البينات والهدى من بعد ما بيناه للناس في الكتاب أولـئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون) (البقرة: ١٥٩).
(إن الذين يكتمون ما أنزل الله من الكتاب ويشترون به ثمنا قليلا أولـئك ما يأكلون في بطونهم إلا النار ولا يكلمهم الله يوم القيامة ولا يزكيهم ولهم عذاب أليم) (البقرة: ١٧٤).
(يا أهل الكتاب! لم تلبسون الحق بالباطل وتكتمون الحق وأنتم تعلمون؟) (آل عمران: ٧١).
(وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب لتبيننه للناس ولا تكتمونه فنبذوه وراء ظهورهم...) (آل عمران: ١٨٧).
(الذين يبخلون ويأمرون الناس بالبخل ويكتمون ما آتاهم الله من فضله..) (النساء: ٣٧).
(يا أهل الكتاب! قد جاءكم رسولنا يبين لكم كثيرا مما كنتم تخفون من الكتاب ويعفو عن كثير..) (المائدة: ١٥).
(.. قل: من أنزل الكتاب الذي جاء به موسى نورا وهدى للناس تجعلونه قراطيس تبدونها وتخفون كثيرا) (الأنعام: ٩١).
هه‌مو ئه‌م ده‌قانه یه‌هودیه‌كان (ی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی) تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن به شاردنه‌ی شتێك كه په‌یوه‌ندیی به ئیسلامه‌وه هه‌یه و گوایه له ته‌وڕاتدا باس كراوه، به‌ڵام گوایه ئه‌وان له عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كانی ده‌شارنه‌وه. به‌ڵام ناڵێت ده‌ستكاری ده‌قه‌كه‌ی ته‌وڕاتیان كردوه و گۆڕیویانه.
٢. بیرچونه‌وه (النسیان):
هه‌روه‌ها قورئان ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌گرێت كه به‌شێك له‌وه‌ی پێیان وتراوه له‌بیریان چوه‌ته‌وه، یان له‌بیریان كردوه: (فبما نقضهم ميثاقهم لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسية يحرفون الكلم عن مواضعه ونسوا حظا مما ذكروا به..) (المائدة: ١٣)، كه ئه‌مه‌یان ده‌رباره‌ی یه‌هودیه‌كانه، (ومن الذين قالوا إنا نصارى أخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به...) (المائدة: ١٤)، كه ئه‌مه‌یان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌كانه. هه‌رچه‌ند ئه‌م (له‌بیركردن) ـه به‌پێی ته‌فسیره‌كان زیاتر به واتای (وازلێهێنان) و (ده‌ستبه‌رداربون) و (پشتگوێخستن) ـه، به‌ڵام سه‌رباری ئه‌وه‌ش ده‌قه‌كه به‌ته‌واوی ڕۆشن نیه مه‌به‌ستی چیه. ئه‌وه‌ی به‌ڕونی دیاره ئه‌وه‌یه كه مه‌به‌ستی ئه‌و یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیه كه په‌یوه‌ندییه‌كیان له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلامدا هه‌بوه. و ڕه‌نگه مه‌به‌ستی هه‌ر ئه‌و په‌یمانه بێت كه گوایه كاتی خۆی لێیان وه‌رگیراوه كه ده‌بێت شوێن ئیسلام بكه‌ون كاتێك دێت، به‌تایبه‌تی ده‌قی دوه‌میان (أخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به) ئه‌م واتایه پێشان ده‌دات. كه‌واته لێره‌شدا مه‌به‌ست ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیل نیه، ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیش ئه‌و ده‌قانه بێت باسه‌كه باسی له‌بیركردنه نه‌ك گۆڕین.
٣. وازهێنان له جێبه‌جێكردنی حوكمه‌كانی ته‌وڕات و ئینجیل (إقامة التوراة والإنجيل):
ئینجا گله‌یی زۆری قورئان له یه‌هودیه‌كان و مه‌سیحیه‌كان ده‌رباره‌ی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) ئه‌وه‌یه كه كاریان پێ ناكه‌ن و جێبه‌جێیان ناكه‌ن (كه پێشتر ئاماژه‌مان بۆ ئه‌و ده‌قانه كرد). ئه‌مه‌ش جگه له‌وه‌ی هه‌ر یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كانی نیمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بی ده‌گرێته‌وه (چونكه ڕوی ده‌می له‌وانه بوه)، هه‌ر په‌یوه‌ندیی به جێبه‌جێكردنه‌وه هه‌یه و په‌یوه‌ندیی به ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كانه‌وه نیه و باسی گۆڕینی ده‌ق نیه، سه‌رباری ئه‌وه‌ی كاتێك قورئان داوا له یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كات ته‌وڕات و ئینجیل جێبه‌جێ بكه‌ن: (ولو أنهم أقاموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليهم من ربهم..) (الصف: ٦٦)، (قل: "يا أهل الكتاب! لستم على شيء حتى تقيموا التوراة والإنجيل وما أنزل إليكم من ربكم"..) (الصف: ٦٨)؛ هه‌ر ئه‌م داوایه له خۆیدا مانای وایه قورئان پێی وایه یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ته‌وڕات و ئینجیلی ڕاسته‌قینه‌یان لایه، بۆیه داوایان لێ ده‌كات كاریان پێ بكه‌ن.
ئاماژه‌ی قورئان بۆ هه‌ندێك شێوازی تری جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان
له مامه‌ڵه‌كردنیاندا له‌گه‌ڵ ده‌قه‌كان
له مامه‌ڵه‌كردنیاندا له‌گه‌ڵ ده‌قه‌كان
له هه‌ندێك ده‌قی تردا قورئان ئاماژه بۆ هه‌ندێك هه‌ڵس‌وكه‌وتی تری یه‌هودی و مه‌سیحیه‌كان ده‌كات:
له‌وانه:
١. به ده‌ستی خۆیان كتێب ده‌نوسن.. (یكتبون الكتاب بأیدیهم..):
له ده‌قێكدا ده‌ڵێت: (فويل للذين يكتبون الكتاب بأيديهم ثم يقولون "هـذا من عند الله"، ليشتروا به ثمنا قليلا، فويل لهم مما كتبت أيديهم وويل لهم مما يكسبون) (البقرة: ٧٩). لهم ده‌قه‌دا قورئان هه‌ندێك له یه‌هودی (و ـ ڕه‌نگه ـ مه‌سیحی) ـه‌كان تۆمه‌تبار ده‌كات به‌وه‌ی به ده‌ستی خۆیان شتێك ده‌نوسن و ئینجا ده‌یده‌نه پاڵ خوا. له خودی ده‌قه‌كه‌وه ڕۆشن نیه به‌تایبه‌تی مه‌به‌ستی چیه، چونكه وشه‌ی (الكتاب) لێره‌دا گشتیه و هه‌ر (نوسراو) ێك ده‌گرێته‌وه، به‌ڵام به‌گشتی ده‌قه‌كه ده‌بێته ئاماژه‌یه‌ك بۆ ئه‌و هه‌مو كتێب و نوسراوه یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی كه له په‌راوێزی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن و په‌یمانی نوێدا نوسراون، كه به ده‌قه ساخته‌كان ناو ده‌برێن و له‌لای زۆربه‌یان هیچ پله‌وپایه‌یه‌كی ئایینییان نه‌بوه. زۆر نوسه‌ری یه‌هودی و مه‌سیحی شتیان نوسیوه و داویانه‌ته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و كه‌سێتیه ئایینیه كۆنه‌كان، به‌ڵام لای كه‌مێكیان نه‌بێت سیفه‌تی پیرۆزییان وه‌رنه‌گرتوه، ڕه‌نگه قورئان مه‌به‌ستی ئه‌و جۆر نوسینانه بێت (هه‌رچه‌ند زۆر جار قورئان خۆی له‌و نوسینانه‌وه نزیكتره تاكو ده‌قی بنه‌ڕه‌تیی ته‌وڕات و ئینجیل، چونكه سه‌رچاوه‌كانی قورئان زیاتر سه‌رچاوه‌ی ده‌ماوده‌م و شه‌عبی بون تاكو خوێندنه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆی ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیل).
٢. ده‌قێك ده‌خوێننه‌وه به شێوه‌یه‌ك كه عه‌ره‌ب وا بزانن ته‌وڕاته:
(وإن منهم لفريقا يلوون ألسنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب وما هو من الكتاب ويقولون هو من عند الله وما هو من عند الله ويقولون على الله الكذب وهم يعلمون) (آل عمران: ٧٨)، لهم ده‌قه‌دا قورئان ئاماژه بۆ هه‌ڵس‌وكه‌وتێكی هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی نیمچه‌دورگه‌كه ده‌كات له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كاندا، كه ده‌ڵێت كۆمه‌ڵێكیان شتێكی نوسراوتان بۆ ده‌خوێننه‌وه و به شێوه‌یه‌ك ده‌یخوێننه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وا بزانن ئه‌وه‌ش به‌شێكه له ته‌وڕات، له كاتێكدا به‌شێك نیه له ته‌وڕات. ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه یه‌هودیه‌كان شته‌كانیان له عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كان شاردوه‌ته‌وه، جا یان ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی شتێكیان به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیی وا خوێندوه‌ته‌وه كه گوێگری عه‌ره‌ب وا بزانێت ته‌وڕاته، یان كه ته‌وڕاتیان بۆ عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كان خوێندوه‌ته‌وه به هه‌ڵه خوێندویانه‌ته‌وه بۆیان، واته ده‌قه‌كه‌یان له كاتی خوێندنه‌وه‌ی ئاشكرادا كاتێك عه‌ره‌بێكی موسوڵمان گوێی لێ بوبێت گۆڕیوه و به بارێكی تردا خوێندویانه‌ته‌وه بۆ مه‌به‌ستی خۆیان، یان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و عه‌ره‌به موسوڵمانه جوان ئاگاداری ده‌قه‌كه نه‌بێت. به‌ڵام جگه له‌مه نازانین ده‌قه‌كه به‌تایبه‌تی ئاماژه بۆ چ ده‌قێك و چ مه‌به‌ستێكی دیاریكراو ده‌كات. به‌ڵام له‌وه ده‌ڵنیاین كه ده‌قه‌كه ته‌نها باس له هه‌ندێك جاری خوێندنه‌وه‌ی ئاشكرا ده‌كات و باس له بنه‌ڕه‌تی ده‌قه‌كه ناكات.
له‌وانه:
١. به ده‌ستی خۆیان كتێب ده‌نوسن.. (یكتبون الكتاب بأیدیهم..):
له ده‌قێكدا ده‌ڵێت: (فويل للذين يكتبون الكتاب بأيديهم ثم يقولون "هـذا من عند الله"، ليشتروا به ثمنا قليلا، فويل لهم مما كتبت أيديهم وويل لهم مما يكسبون) (البقرة: ٧٩). لهم ده‌قه‌دا قورئان هه‌ندێك له یه‌هودی (و ـ ڕه‌نگه ـ مه‌سیحی) ـه‌كان تۆمه‌تبار ده‌كات به‌وه‌ی به ده‌ستی خۆیان شتێك ده‌نوسن و ئینجا ده‌یده‌نه پاڵ خوا. له خودی ده‌قه‌كه‌وه ڕۆشن نیه به‌تایبه‌تی مه‌به‌ستی چیه، چونكه وشه‌ی (الكتاب) لێره‌دا گشتیه و هه‌ر (نوسراو) ێك ده‌گرێته‌وه، به‌ڵام به‌گشتی ده‌قه‌كه ده‌بێته ئاماژه‌یه‌ك بۆ ئه‌و هه‌مو كتێب و نوسراوه یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی كه له په‌راوێزی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن و په‌یمانی نوێدا نوسراون، كه به ده‌قه ساخته‌كان ناو ده‌برێن و له‌لای زۆربه‌یان هیچ پله‌وپایه‌یه‌كی ئایینییان نه‌بوه. زۆر نوسه‌ری یه‌هودی و مه‌سیحی شتیان نوسیوه و داویانه‌ته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و كه‌سێتیه ئایینیه كۆنه‌كان، به‌ڵام لای كه‌مێكیان نه‌بێت سیفه‌تی پیرۆزییان وه‌رنه‌گرتوه، ڕه‌نگه قورئان مه‌به‌ستی ئه‌و جۆر نوسینانه بێت (هه‌رچه‌ند زۆر جار قورئان خۆی له‌و نوسینانه‌وه نزیكتره تاكو ده‌قی بنه‌ڕه‌تیی ته‌وڕات و ئینجیل، چونكه سه‌رچاوه‌كانی قورئان زیاتر سه‌رچاوه‌ی ده‌ماوده‌م و شه‌عبی بون تاكو خوێندنه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆی ده‌قی ته‌وڕات و ئینجیل).
٢. ده‌قێك ده‌خوێننه‌وه به شێوه‌یه‌ك كه عه‌ره‌ب وا بزانن ته‌وڕاته:
(وإن منهم لفريقا يلوون ألسنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب وما هو من الكتاب ويقولون هو من عند الله وما هو من عند الله ويقولون على الله الكذب وهم يعلمون) (آل عمران: ٧٨)، لهم ده‌قه‌دا قورئان ئاماژه بۆ هه‌ڵس‌وكه‌وتێكی هه‌ندێك له جوله‌كه‌ی نیمچه‌دورگه‌كه ده‌كات له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كاندا، كه ده‌ڵێت كۆمه‌ڵێكیان شتێكی نوسراوتان بۆ ده‌خوێننه‌وه و به شێوه‌یه‌ك ده‌یخوێننه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وا بزانن ئه‌وه‌ش به‌شێكه له ته‌وڕات، له كاتێكدا به‌شێك نیه له ته‌وڕات. ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كه یه‌هودیه‌كان شته‌كانیان له عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كان شاردوه‌ته‌وه، جا یان ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی شتێكیان به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیی وا خوێندوه‌ته‌وه كه گوێگری عه‌ره‌ب وا بزانێت ته‌وڕاته، یان كه ته‌وڕاتیان بۆ عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كان خوێندوه‌ته‌وه به هه‌ڵه خوێندویانه‌ته‌وه بۆیان، واته ده‌قه‌كه‌یان له كاتی خوێندنه‌وه‌ی ئاشكرادا كاتێك عه‌ره‌بێكی موسوڵمان گوێی لێ بوبێت گۆڕیوه و به بارێكی تردا خوێندویانه‌ته‌وه بۆ مه‌به‌ستی خۆیان، یان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و عه‌ره‌به موسوڵمانه جوان ئاگاداری ده‌قه‌كه نه‌بێت. به‌ڵام جگه له‌مه نازانین ده‌قه‌كه به‌تایبه‌تی ئاماژه بۆ چ ده‌قێك و چ مه‌به‌ستێكی دیاریكراو ده‌كات. به‌ڵام له‌وه ده‌ڵنیاین كه ده‌قه‌كه ته‌نها باس له هه‌ندێك جاری خوێندنه‌وه‌ی ئاشكرا ده‌كات و باس له بنه‌ڕه‌تی ده‌قه‌كه ناكات.
تێبینییه‌كی زۆر گرنگ:
قورئان ڕه‌خنه له باوه‌ڕی یه‌هودی و مه‌سیحی ده‌گرێت،
به‌ڵام پێی وا نیه ئه‌و باوه‌ڕه له ته‌وڕات و ئینجیلدا هاتبێت
قورئان ڕه‌خنه له باوه‌ڕی یه‌هودی و مه‌سیحی ده‌گرێت،
به‌ڵام پێی وا نیه ئه‌و باوه‌ڕه له ته‌وڕات و ئینجیلدا هاتبێت
نوسه‌ره ئیسلامیه‌كان ڕه‌خنه‌ی قورئان له باوه‌ڕی یه‌هودی و مه‌سیحی ده‌كه‌نه به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی قورئان ته‌وڕات و ئینجیل به ده‌ستكاریكراو ده‌زانێت. به‌ڵام بێئاگان له‌وه‌ی كه قورئان هیچ كاتێك ئه‌و باوه‌ڕه یه‌هودی و مه‌سیحیانه‌ی ڕه‌خنه‌یان لێ ده‌گرێت ناداته پاڵ ته‌وڕات و ئینجیل، به‌ڵكو ده‌ڵێت ئه‌وان خۆیان وا ده‌ڵێن. به‌ڵكو پێی وایه ئه‌گه‌ر ئه‌وان (یه‌هودی و مه‌سیحه‌كان) بگه‌ڕێنه‌وه بۆ ته‌وڕات و ئینجیل و جێبه‌جێیان بكه‌ن ئه‌وا واز له‌و باوه‌ڕه چه‌وتانه‌یان ده‌هێنن.
ڕه‌سه‌نایه‌تیی ته‌وڕات و ئینجیل لای ئیبن ته‌یمییه
شایه‌نی باسه (ئیبن ته‌یمییه) یش پێی وابوه كه ده‌قی (ته‌وڕات) و (ئینجیل) له‌و كاته‌وه كه هه‌ن، به‌گشتی ده‌ستكاری نه‌كراون، ده‌ڵێت: مه‌گه‌ر دوای پێغه‌مبه‌ر و له هه‌ندێك نوسخه‌دا شتێكی وا ڕوی دابێت، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت مه‌گه‌ر هه‌ندێك جیاوازیی ساده و كه‌م وه‌كو ئه‌و جیاوازیانه‌ی له‌نێوان نوسخه‌كانی كتێبه‌كانی حه‌دیسی پێغه‌مبه‌ردا هه‌ن، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: موسوڵمانان نه‌یانوتوه هه‌رچی نوسخه‌ی ته‌وڕات و ئینجیل و زه‌بور له جیهاندا هه‌یه گۆڕانكارییان تێدا كراوه، و ده‌ڵێت: هیچ یه‌كێك له (سه‌له‌ف) قسه‌ی وای نه‌كردوه. به‌گشتی ئیبن ته‌یمییه پێی وایه كه (ته‌وڕات و ئینجیل) ی ئێسته هه‌مان ته‌وڕاتی موسا و ئینجیلی عیسایه به‌پێی باوه‌ڕی ئیسلامی، ئه‌گه‌رچی هه‌ندێك نوسخه هه‌بن له هه‌ندێك شوێندا جیاوازییان هه‌بێت. درێژه‌ی باسه‌كه له (الجواب الصحیح) ی ئیبن ته‌یمییه‌دا بخوێنه‌ره‌وه كه زۆر به‌نرخه(٣).
ئیبن ته‌یمییه زۆر به چاكی شوێن ده‌قه‌كان ده‌كه‌وێت بۆیه ناتوانێت نكولی له هه‌ندێك شت بكات.
ئیبن ته‌یمییه زۆر به چاكی شوێن ده‌قه‌كان ده‌كه‌وێت بۆیه ناتوانێت نكولی له هه‌ندێك شت بكات.
***
به‌م شێوه‌یه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه بیروباوه‌ڕی (ته‌حریف)، واته ته‌حریفی ته‌وڕات و ئینجیل، كه له بیروباوه‌ڕی ئیسلامیی ئێسته‌دا هه‌یه، هیچ ڕه‌گ‌وڕیشه‌یه‌كی ڕونی له قورئاندا نیه، و له بنه‌ڕه‌تدا ته‌نها تێگه‌شتنێكی هه‌ڵه بوه بۆ چه‌ند ده‌قێكی قورئان.
په‌راوێز:
(١) هه‌رچه‌ند به واتایه‌كی تر ده‌توانین بڵێین یه‌شوعیش (ئینجیل) ـ واته مزگێنی ـ یه‌كی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مه‌یان ده‌بێته ئاماژه‌یه‌ك بۆ مزگێنیدانی یه‌شوع به هاتنی ـ یان نزیكبونه‌وه‌ی هاتنی ـ شانشینیی ئاسمان (ملكوت السماء) كه له ده‌قه‌كاندا ئاماژه‌ی بۆ كراوه و وا دیاره ڕه‌گه‌زێكی بنه‌ڕه‌تی بوه له بیری ئه‌و مامۆستا گنۆستیكه‌دا واته یه‌شوع، چونكه چه‌مكێكی بنه‌ڕه‌تی له بیری گنۆستیكیدا بریتیه له به‌كه‌مزانینی ئه‌م ژیان و جیهانه كه گوایه دروستكراوی ئه‌هریمه‌ن یان خواوه‌ندی خراپه‌خوازه و بێزاربون لێی و مژده‌دان به هاتنی جیهانێكی تر كه ته‌نها خواوه‌ندی چاكه‌خواز ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ردا هه‌یه و ئاسمانیه و ڕوناك و به‌رزه، ئه‌م چه‌مكه له ده‌قه‌كانی ئینجیلیشدا هه‌یه كه نامۆیه به بیری ئایینیی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن و ده‌رهاویشته‌ی كاریگه‌ریی بیری گنۆستیكیه وه‌كو سه‌رچاوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تیی بیری ئایینیی مه‌سیحی. شایه‌نی ئاماژه‌یه كه بیرۆكه‌ی نزیكبونه‌وه‌ی هاتنی شانشینیی ئاسمان بیرۆكه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تیی گروپی یه‌هودیی (ئه‌سینیه‌كان) یش بوه كه پێش ئایینی مه‌سیحی له فه‌له‌ستیندا به‌رامبه‌ری ده‌سه‌ڵاتی پیاوانی ئایینی په‌رستگای یه‌هودی ده‌وه‌ستانه‌وه و كه‌نارگیر بون و چاوه‌ڕێی هاتنی شانشینیی ئاسمانیان ده‌كرد. ئه‌م گروپه ڕێخۆشكردنێك بون بۆ ئایینی مه‌سیحی. قسه هه‌یه كه (یۆحه‌ننا) و (یه‌شوع) هه‌ردوكیان لهم ئه‌سینیانه بون.
(٢) مه‌به‌ستم ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی یه‌ك ده‌قه، وه‌كو ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی ده‌قه عیبریه‌كه‌ی په‌یمانی كۆن، یان ده‌قه یۆنانیه‌كه‌ی په‌یمانی نوێ، یان وه‌رگێڕانه یۆنانیه‌كه‌ی په‌یمانی كۆن. نه‌ك جیاوازیه‌كانی نێوان وه‌رگێڕانه جیاوازه‌كان، یان جیاوازیی نێوان ده‌قه‌كان و وه‌رگێڕانه‌كانیان، ئه‌مه‌یان شتێكی سروشتیه، چونكه وه‌رگێڕان هه‌میشه جیاوازه له ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه، له‌نێوان وه‌رگێڕانه‌كانیشدا جیاوازی هه‌یه، هه‌میشه‌ش وه‌رگێڕان جۆره ڕاڤه و ته‌فسیرێكه و له "ته‌ئویل" و گۆڕینی هه‌ندێك واتایش به‌دور نیه، لهم لایه‌نه‌وه قورئان به‌ختی چاكی هه‌یه كه تا ئێسته وه‌رگێڕانێكی وای بۆ نه‌كراوه كه له هه‌ندێك شوێن جێی ده‌قه عه‌ره‌بیه‌كه بگرێته‌وه، بۆیه ئه‌و گۆڕینه‌ی له وه‌رگێڕاندا ڕو ده‌دات كاری له ناوه‌ڕۆكی قورئان نه‌كردوه، به‌ڵام لهم لایه‌نه‌وه ته‌فسیره‌كان توانیویانه تا ڕاده‌یه‌ك ئه‌و ڕۆڵه سه‌لبیه‌ی وه‌رگێڕان بگێڕن، جگه له‌وه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كان له خۆیاندا ناڕۆشنیی زۆریان تێدایه و بیروڕای زۆر له ڕاڤه‌كردنیاندا له په‌راوێزی خۆیاندا دروست ده‌كه‌ن، به‌ڕاده‌یه‌ك هه‌ندێك شوێن و ڕسته و ده‌سته‌واژه‌ی ئه‌و ده‌قه قورئانیانه تا ئێستا بیروڕایه‌كی یه‌كلایی له‌سه‌ر ڕاڤه‌كردنیان نیه، به‌ڵكو ڕه‌نگه هه‌ندێكیان به هه‌ڵه خوێنرابنه‌وه و به هه‌ڵه سه‌روبۆر و خاڵیان بۆ كرابێت.
(٣) ابن تيمية، الجواب الصحيح لمن بدّل دين المسيح. تحقيق: علي سيد صبح المدني. مطبعة المدني، مصر. جـ. ٢، ص‌ص. ٤١٨ ـ ٤٥٢.
په‌راوێز:
(١) هه‌رچه‌ند به واتایه‌كی تر ده‌توانین بڵێین یه‌شوعیش (ئینجیل) ـ واته مزگێنی ـ یه‌كی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مه‌یان ده‌بێته ئاماژه‌یه‌ك بۆ مزگێنیدانی یه‌شوع به هاتنی ـ یان نزیكبونه‌وه‌ی هاتنی ـ شانشینیی ئاسمان (ملكوت السماء) كه له ده‌قه‌كاندا ئاماژه‌ی بۆ كراوه و وا دیاره ڕه‌گه‌زێكی بنه‌ڕه‌تی بوه له بیری ئه‌و مامۆستا گنۆستیكه‌دا واته یه‌شوع، چونكه چه‌مكێكی بنه‌ڕه‌تی له بیری گنۆستیكیدا بریتیه له به‌كه‌مزانینی ئه‌م ژیان و جیهانه كه گوایه دروستكراوی ئه‌هریمه‌ن یان خواوه‌ندی خراپه‌خوازه و بێزاربون لێی و مژده‌دان به هاتنی جیهانێكی تر كه ته‌نها خواوه‌ندی چاكه‌خواز ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ردا هه‌یه و ئاسمانیه و ڕوناك و به‌رزه، ئه‌م چه‌مكه له ده‌قه‌كانی ئینجیلیشدا هه‌یه كه نامۆیه به بیری ئایینیی ده‌قه‌كانی په‌یمانی كۆن و ده‌رهاویشته‌ی كاریگه‌ریی بیری گنۆستیكیه وه‌كو سه‌رچاوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تیی بیری ئایینیی مه‌سیحی. شایه‌نی ئاماژه‌یه كه بیرۆكه‌ی نزیكبونه‌وه‌ی هاتنی شانشینیی ئاسمان بیرۆكه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تیی گروپی یه‌هودیی (ئه‌سینیه‌كان) یش بوه كه پێش ئایینی مه‌سیحی له فه‌له‌ستیندا به‌رامبه‌ری ده‌سه‌ڵاتی پیاوانی ئایینی په‌رستگای یه‌هودی ده‌وه‌ستانه‌وه و كه‌نارگیر بون و چاوه‌ڕێی هاتنی شانشینیی ئاسمانیان ده‌كرد. ئه‌م گروپه ڕێخۆشكردنێك بون بۆ ئایینی مه‌سیحی. قسه هه‌یه كه (یۆحه‌ننا) و (یه‌شوع) هه‌ردوكیان لهم ئه‌سینیانه بون.
(٢) مه‌به‌ستم ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی یه‌ك ده‌قه، وه‌كو ده‌ستخه‌ته جیاوازه‌كانی ده‌قه عیبریه‌كه‌ی په‌یمانی كۆن، یان ده‌قه یۆنانیه‌كه‌ی په‌یمانی نوێ، یان وه‌رگێڕانه یۆنانیه‌كه‌ی په‌یمانی كۆن. نه‌ك جیاوازیه‌كانی نێوان وه‌رگێڕانه جیاوازه‌كان، یان جیاوازیی نێوان ده‌قه‌كان و وه‌رگێڕانه‌كانیان، ئه‌مه‌یان شتێكی سروشتیه، چونكه وه‌رگێڕان هه‌میشه جیاوازه له ده‌قه بنه‌ڕه‌تیه‌كه، له‌نێوان وه‌رگێڕانه‌كانیشدا جیاوازی هه‌یه، هه‌میشه‌ش وه‌رگێڕان جۆره ڕاڤه و ته‌فسیرێكه و له "ته‌ئویل" و گۆڕینی هه‌ندێك واتایش به‌دور نیه، لهم لایه‌نه‌وه قورئان به‌ختی چاكی هه‌یه كه تا ئێسته وه‌رگێڕانێكی وای بۆ نه‌كراوه كه له هه‌ندێك شوێن جێی ده‌قه عه‌ره‌بیه‌كه بگرێته‌وه، بۆیه ئه‌و گۆڕینه‌ی له وه‌رگێڕاندا ڕو ده‌دات كاری له ناوه‌ڕۆكی قورئان نه‌كردوه، به‌ڵام لهم لایه‌نه‌وه ته‌فسیره‌كان توانیویانه تا ڕاده‌یه‌ك ئه‌و ڕۆڵه سه‌لبیه‌ی وه‌رگێڕان بگێڕن، جگه له‌وه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كان له خۆیاندا ناڕۆشنیی زۆریان تێدایه و بیروڕای زۆر له ڕاڤه‌كردنیاندا له په‌راوێزی خۆیاندا دروست ده‌كه‌ن، به‌ڕاده‌یه‌ك هه‌ندێك شوێن و ڕسته و ده‌سته‌واژه‌ی ئه‌و ده‌قه قورئانیانه تا ئێستا بیروڕایه‌كی یه‌كلایی له‌سه‌ر ڕاڤه‌كردنیان نیه، به‌ڵكو ڕه‌نگه هه‌ندێكیان به هه‌ڵه خوێنرابنه‌وه و به هه‌ڵه سه‌روبۆر و خاڵیان بۆ كرابێت.
(٣) ابن تيمية، الجواب الصحيح لمن بدّل دين المسيح. تحقيق: علي سيد صبح المدني. مطبعة المدني، مصر. جـ. ٢، ص‌ص. ٤١٨ ـ ٤٥٢.
