سه‌پاندنی ڕۆژو له ئیسلامدا نیه
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
ده‌مه‌وێت سه‌باره‌ت به‌وه‌ی مه‌لاكان داوای ده‌كه‌ن بدوێم كه گوایه نابێت هیچ كه‌س به‌ئاشكرا له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا بخوات و بخواته‌وه. ده‌توانم بڵێم ئه‌وه هیچ بنه‌ڕه‌تێكی له ئیسلامدا نیه و له خۆیانه‌وه و بۆ سه‌پاندنی به‌ندوباوه‌كه‌ی خۆیان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا داوای ئه‌وه ده‌كه‌ن، هه‌میشه ئه‌وه‌ی پیاوانی ئایینی ئامانجیانه پیاده‌كردنی په‌ستان و ده‌سه‌ڵاتی خۆیانه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا، ده‌سه‌ڵاتی سیاسییش ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ پیاوانی ئایینیدا هه‌بێت هه‌ماهه‌نگییان له‌گه‌ڵ ده‌كات و به‌ده‌م داواكاریه‌كانیانه‌وه ده‌چێت..
له نوسینه ئیسلامیه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆر ده‌بینین ئه‌وه دوپات ده‌كرێته‌وه كه نابێت ڕێگه بدرێت به چاخانه و چێشتخانه‌كان له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا كراوه بن و نابێت ڕێگه بدرێت به كه‌س به‌ئاشكرا خۆراك بخوات یان ئاو بخواته‌وه.. هه‌تاكو ده‌وترێت ئه‌و كه‌سانه‌ش كه ڕوخسه‌تیان هه‌یه به‌ڕۆژو نه‌بن ده‌بێت به دزیه‌وه بخۆن و بخۆنه‌وه!.. به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌وه قسه‌ی مه‌لاكان و نوسه‌ره ئیسلامیه‌كان خۆیانه و هیچ ده‌قێك نیه پاڵپشتی ئه‌و قسه‌یه بێت. ده‌قه قورئانیه‌كه بۆ خۆی ڕوخسه‌تی داوه به نه‌خۆش و موسافیر و ئه‌وانه‌ی هه‌ر ناتوانن به‌ڕۆژو بن، به‌ڕۆژو نه‌بن، هه‌روه‌ها به‌پێی یاسای ئیسلامی ژن له كاتی سوڕی مانگانه‌ی خۆیدا بۆی نیه به‌ڕۆژو بێت، هه‌روه‌ها منداڵ ڕۆژوی له‌سه‌ر نیه، هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ی موسوڵمان نین و ئایینی تریان هه‌یه و له چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگای ئیسلامیدا ده‌ژین ئاشكرایه كه به‌ڕۆژو نابن و ئیسلامیش ئه‌و حوكمه شه‌رعیانه‌یان به‌سه‌ردا ناسه‌پێنێت (بۆ نمونه هیچ كاتێك زه‌كاتیش له جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان داوا نه‌كراوه)، هه‌روه‌ها موسوڵمانیش هه‌ندێك جار به هه‌ر هۆیه‌ك بێت (وه‌كو حاڵه‌تی گومان له سه‌ره‌تا و كۆتایی مانگی ڕۆژو، یان حاڵه‌تی ناچاری و برسێتی و تینوێتیی زۆر به‌شێوه‌یه‌ك زۆری بۆ بێت كه بۆی هه‌یه بیشكێنێت و دوایی بیگرێته‌وه، یان ئه‌گه‌ر به‌زۆر ناچار بكرێت ڕۆژوه‌كه‌ی بشكێنێت - كه به بڕوای حه‌نه‌فیه‌كان و مالیكیه‌كان و لایه‌ك له شافیعیه‌كان ڕۆژوه‌كه‌ی ده‌شكێت) ڕۆژو ده‌شكێنێت و ڕۆژێك یان زیاتر به‌ڕۆژو نابێت و دواتر ده‌یگرێته‌وه.. هه‌روه‌ها له هه‌ندێك له كتێبه فیقهیه‌كاندا وتراوه ئه‌گه‌ر كه‌سێك كارێكی قورسی هه‌بو (وه‌كو: نانه‌وایی، دره‌و..) و ده‌یزانی كه به ڕۆژوگرتن زۆر ماندو ده‌بێت و شتێكی لێ به‌سه‌ر دێت و به وازهێنانیشی له كاره‌كه‌ی زیانی لێ ده‌كه‌وێت؛ ده‌توانێت به‌ڕۆژو نه‌بێت و كاتێكی تر بیگرێته‌وه (ئه‌مه بیروڕای "ئه‌بو به‌كری ئاجوڕڕی" ی حه‌نبه‌لیه، فه‌قیهه‌كانی تریش ده‌ڵێن هه‌ر كه‌س كاری قورسی هه‌بو به‌ڕۆژو ده‌بێت به‌ڵام هه‌ر كاتێك ده‌ستی كرد به كاره‌كه‌ی و ئینجا توشی ناڕه‌حه‌تی بو و زۆری بۆ هات؛ ده‌یشكێنێت و ئینجا ده‌یگرێته‌وه).. ئه‌م ڕوخسه‌ت و حاڵه‌ته جیاوازانه له خۆیاندا مانایان وایه به‌پێی قورئان و ئیسلامیش هه‌مو كۆمه‌ڵگای ئیسلامی به‌ڕۆژو نیه و ڕۆژو حاڵه‌تێكی گشتی نیه و به‌سه‌ر هه‌مو كۆمه‌ڵگادا ناسه‌پێنرێت، بۆیه هه‌ر به‌پێی قورئان و ئیسلام ئاساییه نه‌خۆشه‌كان و زۆرپیره‌كان و منداڵه‌كان و موسافیره‌كان و ئه‌هلی ذیممه (جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان له سایه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامیدا) و هه‌مو ئه‌وانه‌ی ڕوخسه‌تیان هه‌یه یان له‌سه‌ریان نیه، له چێشتخانه و شوێنه گشتیه‌كاندا خۆراكی خۆیان بخۆن، و هیچ ده‌قێكیش نیه بڵێت ئه‌و خواردن و خواردنه‌وه‌یه ده‌بێت شارراوه بێت و به‌ئاشكرا نه‌بێت.. من ته‌حه‌ددیی مه‌لاكان ده‌كه‌م بتوانن ده‌قێكی له‌و شێوه‌یه له ئیسلامدا بدۆزنه‌وه.. كه‌واته ڕۆژو له ئیسلامدا حاڵه‌تێگی گشتیی كۆمه‌ڵگا نیه.. پێمان نه‌گه‌یشتوه له هیچ سه‌رده‌مێكدا ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ڕۆژوی وه‌كو حاڵه‌تی گشتی سه‌پاندبێت و لێپرسینه‌وه له‌گه‌ڵ كه‌س كرابێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا به‌ئاشكرا خواردویه‌تی یان خواردویه‌تیه‌وه.. چونكه له بنه‌ڕه‌تدا یاسای ڕۆژو گشتی نیه و ڕوخسه‌ت و هه‌ڵبواردن (استثناء) و حاڵه‌تی جیاوازی تێدایه، بۆیه كاتێك ببینرێت تاكێك له كۆمه‌ڵگای ئیسلامیدا به‌ڕۆژو نیه ئه‌وه به چه‌ند ئه‌گه‌رێك لێك ده‌درێته‌وه: نه‌خۆشه، یان موسافیره، یان هه‌ر ناتوانێت به‌ڕۆژو بێت، یان منداڵه و له‌سه‌ری نیه، یان ژنێكه و له سوڕی مانگانه‌ی خۆیدایه‌تی، یان موسوڵمانێكه و به هۆی شتێكه‌وه نه‌یتوانیوه به‌ڕۆژو بێت و ڕۆژوه‌كه‌ی شكاوه و دواتر قه‌ره‌بوی ده‌كاته‌وه، یان ئایینداری ئایینێكی تره و ڕۆژوه ئیسلامیه‌كه‌ی له‌سه‌ر نیه.. كه ئه‌م هه‌مو ئه‌گه‌ره هه‌بو ئیتر ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ناتوانێت هه‌ر كه‌س به‌ئاشكرا به‌ڕۆژو نه‌بو لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بكات، چونكه بونی ئه‌و ئه‌گه‌رانه ئه‌و حاڵه‌ته لێك ده‌داته‌وه و پاساوی بۆ فه‌راهه‌م ده‌هێنێت، چونكه ئیسلام بۆ خۆی بواری ڕه‌خساندوه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مو كۆمه‌ڵگای ئیسلامی به‌ڕۆژو نه‌بێت. ئه‌گه‌ر موسوڵمانێكیش بینرا به‌ڕۆژو نه‌بو - جگه له‌و ڕوخسه‌ت و حاڵه‌ته جیاوازانه - ده‌توانێت بڵێت ناچار بوم بیشكێنم و دوایی ده‌یگرمه‌وه، ئه‌و كاته له‌لایه‌نی ئیسلامه‌وه هیچی له‌سه‌ر نیه و ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی وه‌كو ئایین بۆی نیه هیچ لێپێچینه‌وه‌یه‌كی به‌رامبه‌ر بكات، ئیتر ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (و پارێزگاری هه‌ولێر) له ئیسلام ئیسلامیتره (و له پاشا پاشاییتره!) ئه‌وه بابه‌تێكی تره و ده‌كرێت وه‌كو نوكته‌یه‌ك له كۆڕێكدا باس بكرێت!
ئاشكرایه كه هیچ سزایه‌كی ئیسلامی نیه بۆ ڕۆژو شكاندن، ته‌نها بۆ ئه‌وه نه‌بێت له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا پیاوی موسوڵمان په‌یوه‌ندیی سێكسی له‌گه‌ڵ ژنی ئه‌نجام بدات (واته به‌وه ڕۆژوه‌كه‌ی بشكێنێت، نه‌ك پێشتر ڕۆژوه‌كه‌ی شكابێت)، له‌و حاڵه‌ته‌دا یاسا ئیسلامیه‌كه ده‌ڵێت ده‌بێت (جگه له‌وه‌ی ڕۆژوی ئه‌و ڕۆژه ده‌گرێته‌وه) یان كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكات، یان - ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی - دو مانگ به‌بێ پچڕان به‌ڕۆژو ببێت، یان - ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی - خواردنی (٦٠) هه‌ژار بدات (ئه‌م سزایه‌ش شتێك نیه ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی سه‌رپه‌رشتیی بكات و بچێته یاساوه، به‌ڵكو كه‌سه‌كه بۆ خۆی جێبه‌جێی ده‌كات ئه‌گه‌ر بیه‌وێت). ئه‌مه به‌پێی حه‌ديثـێك ده‌رباره‌ی پیاوێك له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا كه - گوایه - به په‌یوه‌ندیی ژن‌ومێردایه‌تی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زانی شكاندبو، ئیتر پێغه‌مبه‌ر ئه‌و سێ چاره‌سه‌ره‌ی بۆ دانا بۆ كه‌ففاره‌تی ئه‌و حاڵه‌ته: (أتى النبي صلى الله عليه وسلم رجلٌ فقال: "هلكتُ!"، قال: "ولِمَ؟"، قال: "وقعتُ على أهلي في رمضان"، قال: "فأعْتِقْ رقبة"، قال: "ليس عندي"، قال: "فصُمْ شهرين متتابعين"، قال: "لا أستطيع"، قال: "فأطْعِمْ ستين مسكينا"...) (بوخاری و ئیبن خوزه‌یمه و به‌یهه‌قی و داڕه‌قوطنى و ئه‌بو نوعه‌یم و ئیبن ئه‌بی شه‌یبه و ئیبن جاڕود له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه. ئه‌م ده‌قه‌ش كه هێنامان ده‌قی یه‌كه‌م گێڕانه‌وه‌ی بوخاریه، ئه‌وانی تریش هه‌ر لهم بابه‌ته‌ن)(١). جا ده‌سته‌واژه‌ی حه‌ديثهكه ناكۆكیی له‌سه‌ره ئایا مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه سه‌رپشكه له هه‌ڵبژاردنی یه‌كێك له‌و سێ كه‌ففاره‌ته‌دا یان ئه‌گه‌ر كه‌ففاره‌تی یه‌كه‌می نه‌توانی ئینجا بۆی هه‌یه كه‌ففاره‌تی دوه‌م هه‌ڵ بژێرێت (ئه‌مه‌ی دوه‌میان زیاتر په‌سه‌ند ده‌كرێت و له ده‌سته‌واژه‌ی گێڕانه‌وه‌كانه‌وه وه‌رده‌گیرێت. له هه‌ندێك شێوه‌ی گێڕانه‌وه‌كه‌دا باسی كه‌ففاره‌تێكی تریش كراوه كه سه‌ربڕینی وشترێكه). هه‌ندێك شێوه‌ی حه‌ديثهكه به ده‌سته‌واژه‌یه‌كی گشتی گێڕدراوه‌ته‌وه كه ده‌ڵێت: (پیاوێك هات بۆلای پێغه‌مبه‌ر و وتی: ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم شكاندوه، پێغه‌مبه‌ر وتی: به‌بێ ئه‌وه‌ی عوزرێكت بوبێت یان له سه‌فه‌ردا بوبیت؟ پیاوه‌كه وتی: به‌ڵێ! پێغه‌مبه‌ر وتی: كارێكی خراپت كردوه! وتی: ده‌ی ده‌فه‌رمویت چی بكه‌م؟ پێغه‌مبه‌ریش وتی: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه، ئه‌ویش وتی: هه‌رگیز من كۆیله‌م نه‌بوه، وتی: ده‌ی دو مانگ له‌سه‌ر یه‌ك به‌ڕۆژو به! وتی: ناتوانم ئه‌وه بكه‌م، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌ی نانی شه‌ست هه‌ژار بده...) (جاء رجل إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال: "إني أفطرت يوما من رمضان"، قال: "من غير عُذْر ولا سَفَر؟"، قال: "نعم"...) (ئه‌بو یه‌علا و طهبهڕانی له ئیبن عومه‌ره‌وه(٢))، گێڕانه‌وه‌كه له چه‌ند ڕێگه‌یه‌كی تریشه‌وه گه‌یشتوه (ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییبه‌وه(٣)، هه‌روه‌ها حه‌سه‌نی خه‌للال (٣٥٢ - ٤٣٩ ك.) له ئه‌نه‌سی كوری مالیكه‌وه(٤)، به‌م ده‌سته‌واژه گشتیه كه ئه‌وه‌ی لێ ده‌فامرێته‌وه هه‌ر كه‌س ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت یه‌كێك له‌و كه‌ففاره‌تانه‌ی له‌سه‌ره، به‌ڵام له ڕاستیدا و له‌لای زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری زانایانی ئیسلام (الجمهور) ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه گشتی نیه و تایبه‌ته به حاڵه‌تی ئه‌و پیاوه‌وه كه له گێڕانه‌وه ته‌واوه‌كاندا هه‌واڵه‌كه‌ی گه‌یشتوه كه سه‌رجێیی له‌گه‌ڵ ژنی كردوه له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا، ته‌نها هه‌ندێك له پێشه‌وایانی ڕێبازی مالیكی به‌پێی ڕواڵه‌تی ئه‌و گێڕانه‌وه كورتانه وتویانه ئه‌و كه‌ففاره‌تانه هه‌ر موسوڵمانێك ده‌گرنه‌وه كه ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت.. به‌ڵام له‌ڕاستیدا و به بۆچونی زۆربه‌ی فه‌قیهه‌كانی ئیسلام ئه‌و گێڕانه‌وه كورتانه ته‌نها شێوه‌یه‌كی تری گێڕانه‌وه ته‌واوه‌كانن و ڕوداوه‌كه هه‌ر یه‌ك ڕوداوه و ده‌سته‌واژه گشتیه‌كان به ده‌سته‌واژه تایبه‌تیه‌كان ده‌به‌سرێنه‌وه، بۆیه گێڕانه‌وه‌كانی شێوه‌ی دوه‌میش هه‌ر له بابه‌تی شێوه‌ی دوه‌من و هه‌ر باسی ڕۆژوشكاندنن به جوتبون(٥).. وه‌كو به‌ڵگه‌یه‌كیش بۆ ئه‌مه ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ین كه گێڕانه‌وه‌كه به شێوه‌یه‌كیش هاتوه كه هه‌ر دو ده‌سته‌واژه گشتیه‌كه و ده‌سته‌واژه تایبه‌تیه‌كه‌ی كۆكردوه‌ته‌وه، كه ده‌ڵێت: (پیاوێك هات بۆ لای پێغه‌مبه‌ر و وتی: ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم به‌ئه‌نقه‌ست شكاندوه و له‌و ڕۆژه‌دا له‌گه‌ڵ ژنی خۆمدا جوت بوم. پێغه‌مبه‌ر وتی: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه...) (جاء رجل إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال: "إني أفطرت يوما من رمضان متعمدا، ووقعت على أهلي فيه"، قال: "أعتِقْ رقبة"...) (طهبهڕانی له " المعجم الأوسط" دا له ئه‌بو هوه‌ڕه‌یڕه‌وه(٦)). لێره‌دا ده‌بینین هه‌ردو ده‌سته‌واژه‌كه كۆكراونه‌ته‌وه.. كه‌واته هه‌ر یه‌ك ڕوداوه و هه‌مو ئه‌م گێڕانه‌وانه ئاماژه بۆ ئه‌و حاڵه‌ته ده‌كه‌ن كه باسمان كرد.. گێڕانه‌وه و حه‌ديثى تریش هه‌ن كه شكاندنی ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان به گوناهێكی گه‌وره داده‌نێن به‌ڵام هیچ سزایه‌كی یاساییان باس نه‌كردوه.
ئینجا له ڕاستیدا ئه‌گه‌ر جوان له چیرۆكی ئه‌و سێ كه‌ففاره‌ته ورد ببینه‌وه؛ گومانمان بۆ دروست ده‌بێت بابه‌ته‌كه په‌یوه‌ندیی به ڕۆژوی ڕه‌مه‌زانه‌وه هه‌بێت، چونكه چیرۆكه‌كه به كه‌وڵ‌وپۆستیه‌وه هه‌مان چیرۆكی پیاوێكه به ناوی (سه‌له‌مه [یان: سه‌لمان] ی كوڕی صه‌خڕ) كه (ظيهار) ی كردبو واته قسه‌یه‌كی وای وتبو كه ژنه‌كه‌ی لێ قه‌ده‌غه ده‌كرد، وتبوی كه "ژنه‌كه‌ی لێ حه‌رامه وه‌كو پشتی دایكی، هه‌تا ڕه‌مه‌زان ته‌واو ده‌بێت"، ئینجا گێڕانه‌وه‌كان ده‌ڵێن له نیوه‌ی ڕه‌مه‌زاندا له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا جوت بو، زۆرێك له گێڕانه‌وه‌كانیش به‌ڕونی ده‌ڵێن ئه‌وه له شه‌ودا بوه نه‌ك له ڕۆژدا. ئینجا گێڕانه‌وه‌كه ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر پێی وت: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه، وتی: نیمه، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌توانیت دو مانگ له‌سه‌ر یه‌ك به‌ڕۆژو بیت؟ وتی: نا، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌ی نانی شه‌ست هه‌ژار بده... (گێڕانه‌وه‌ی حاكیم و ئیبن خوزه‌یمه و تیرميذی و به‌یهه‌قی و ئه‌حمه‌د و ئه‌بو داوود و ئیبن ماجه و داریمی و طهبهڕانی و ئیبن ئه‌بی شه‌یبه و ئیبن جاڕود. ئه‌لبانی له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌كه‌ی ئیبن خوزه‌یمه و ئه‌وه‌ی تیرميذی ده‌ڵێت صه‌حیحه. حاكیمیش له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌كه‌ی خۆی ده‌ڵێت صه‌حیحه به‌پێی مه‌رجی بوخاری و موسلیم و ذه‌هه‌بییش په‌سه‌ندی كردوه(٧)). لێره‌وه به‌ڕونی دیاره كه چیرۆكه‌كه له بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر حوكمی (ظيهار) هاتوه نه‌ك له‌سه‌ر جوتبون له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا، ئینجا دواتر - له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كابرا ظيهاره‌كه‌ی به جوتبون و هه‌ر له ڕه‌مه‌زاندا هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌وه - گۆڕاوه و ئه‌و واتایه‌ی دوه‌می وه‌رگرتوه (له هه‌ردو شێوه‌كه‌شدا هه‌ر هه‌مان چیرۆك و هه‌مان سێ كه‌ففاره‌ته‌كه‌یه)، پاشان زیاتر گۆڕاوه و وای لێ هاتوه به‌ڕواڵه‌ت باسی هه‌ر كه‌سێك بكات به‌ئه‌نقه‌ست ڕۆژو بشكێنێت. به‌م شێوه‌یه كاتێك مێژوی گه‌شه‌كردنی هه‌واڵه‌كه ده‌نوسینه‌وه بۆمان ڕون ده‌بێته‌وه له بنه‌ڕه‌تدا باسی هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی ڕۆژوشكاندن له ده‌قه‌كاندا نیه، نه به خواردن و خواردنه‌وه نه به جوتبون، ئه‌و سێ كه‌ففاره‌ته‌ش ته‌نها كه‌ففاره‌تی (ظيهار) ن كه له قورئانیشدا (المجادلة: ٣، ٤) به هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ی (تحرير رقبة - صيام شهرين متتابعين - إطعام ستين مسكينا) باسیان هاتوه وه‌كو كه‌ففاره‌تی هه‌مان كرداری (ظيهار). هه‌ستیش ده‌كه‌ین نامه‌عقولیه‌تێك هه‌یه له سزادانی ڕۆژوه‌واندا به‌و سزا قورسانه (ئازادكردنی به‌نده‌یه‌ك، ڕۆژوی دو مانگ بێ پچڕان، خواردنی شه‌ست كه‌س) له‌سه‌ر شكاندنی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان به جوتبون، ئینجا ڕۆژوشكاندن به هه‌رچی بێت (به خواردن و خواردنه‌وه بێت یان به جوتبون) جیاوازیی چیه تا به‌و شێوه‌یه سزای تایبه‌تی بۆ جوتبون دابنرێت؟.. به‌ڵام كاتێك تێ ده‌گه‌ین هه‌واڵه‌كه له بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر ده‌رباره‌ی سزای ظيهاره ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كه بیه‌وێت له‌سه‌ر خۆی لای ببات یان لای بردبێت (كه ئه‌و كاته وه‌كو جۆره ته‌ڵاقێكی كه‌وتو وایه)؛ ئه‌و نامه‌عقولیه‌ته ده‌ڕه‌وێته‌وه. هه‌ر لێره‌شه‌وه بۆمان ڕون ده‌بێته‌وه كه زۆر پێویسته مێژوی گه‌شه‌كردنی ده‌ق و گێڕانه‌وه و هه‌واڵه ئیسلامیه‌كان بنوسینه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بزانین له بنه‌ڕه‌تی ئیسلامدا چی وتراوه و چ بیروباوه‌ڕێك هه‌بوه و چ یاسایه‌ك دانراوه، نه‌ك به‌و كه‌له‌پوره تێكه‌ڵ‌وپێكه‌ڵه فریو بخۆین كه دواتر كه‌ڵه‌كه بوه.
پێشتر گه‌یشتینه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه له ئیسلامدا ئه‌گه‌ر موسوڵمانێك ڕۆژوی شكاند هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی نیه و ته‌نها له‌سه‌ری پێویسته كاتێكی تر ڕۆژوی ئه‌و ڕۆژه بگرێته‌وه. ئه‌گه‌ریش لهم باره‌یه‌وه گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌كان بپشكنین ده‌بینین هیچ سزایه‌كی یاسایی (واته ده‌سه‌ڵات سه‌رپه‌رشتیی بكات) دانه‌نراوه له‌سه‌ر شكاندنی ڕۆژو، وه‌كو سزای شه‌رعییش (واته ئه‌وه‌ی تاك خۆی جێبه‌جێی بكات)، زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كان و قسه‌ی زۆربه‌ی پێشه‌واكان ئه‌وه‌یه كه ته‌نها ده‌بێت ڕۆژێك له‌جێی ئه‌و ڕۆژه بگرێته‌وه، ئیمام (ئیبن ئه‌بی شه‌یبه) له (موصه‌ننه‌ف) ـه‌كه‌یدا به سه‌نه‌دی خۆی ئه‌م بیروڕایه (ئه‌وه‌ی كه گرتنه‌وه‌ی یه‌ك ڕۆژ له‌بریی یه‌ك ڕۆژ به‌سه) ده‌داته پاڵ (ئیبراهیمی نه‌خه‌عی) و (شه‌عبی) و (سه‌عیدی كوڕی جوبه‌یر)(٨). هه‌ندێك له گێڕانه‌وه‌كان ده‌ڵێن ده‌بێت خێرێكیش بكات، ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌مه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییبه‌وه (دیاره موڕسه‌له) ده‌گێڕێته‌وه كه گوایه پیاوێك هاتوه بۆلای پێغه‌مبه‌ر و وتویه‌تی "ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم خواردوه"، پێغه‌مبه‌ریش وتویه‌تی: (خێر بكه و دوای لێبوردن له خوا بكه و له‌جێی ئه‌و ڕۆژه ڕۆژێك به‌ڕۆژو به) (تصدَّقْ واستغفِر الله وصُمْ يوما مكانَه)(٩)، هه‌ر لهم بابه‌ته ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (جابیری كوڕی زه‌ید) ده‌گێڕێته‌وه كه لێیان پرسیوه ده‌رباره‌ی كه‌سێك ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت، ئه‌ویش وتویه‌تی: (با ڕۆژێك له‌جێی ئه‌و ڕۆژه به‌ڕۆژو بێت و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چاكه‌یه‌ك بكات) (ليصم يوما مكانه ويصنع مع ذلك معروفا)(١٠). هه‌روه‌ها ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (عه‌طاء) ه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه وتویه‌تی بۆ هه‌ر ڕۆژێك (جگه له گرتنه‌وه‌ی) كه‌ففاره‌تێك پێویسته(١١)، كه ئه‌م كه‌ففاره‌ته‌ش شتێكی دیاریكراو نیه و هه‌ر به واتای (خێركردن) ـه‌كه‌ی پێشوه. كه‌مێك له گێڕانه‌وه‌كان مه‌سه‌له‌كه قورس ده‌كه‌ن و - بۆ نمونه - ده‌ڵێن ده‌بێت مانگێك له‌بریی ڕۆژێك به‌ڕِۆژو بێت! ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌م فه‌توایه له دو ڕێگه‌وه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییب ده‌گێڕێته‌وه(١٢)، هه‌روه‌ها ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (ئیبراهیمی نه‌خه‌عی) ـه‌وه ده‌گێڕێته‌وه وتویه‌تی ده‌بێت سێ هه‌زار ڕۆژ له‌جێی ڕۆژێك به‌ڕِۆژو بێت!!(١٣)، كه ئه‌م دو بڕه (مانگێك، و سێ هه‌زار ڕۆژ) پێچه‌وانه‌ی ئه‌و حه‌ديثهی پێشون كه ده‌درێته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و ده‌ڵێت ڕۆژێك له‌جێی ڕۆژێك. كه‌مێكی تریان وتویانه ئه‌گه‌ر هه‌مو ته‌مه‌نیش به‌ڕۆژو بێت ناتوانێت قه‌ره‌بوی بكاته‌وه! ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌م قسه‌یه له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه گوایه پێغه‌مبه‌ر وای وتوه(١٤)، هه‌روه‌ها هه‌مان قسه له ئیبن مه‌سعود(١٥) و عه‌لی(١٦) و عه‌بدوڵڵای كوڕی حاريث(١٧) ـه‌وه ده‌گێڕێته‌وه. ئه‌مانه ته‌نها قورسكردنی مه‌سه‌له‌كه‌ن و وا دیاره بۆ ئه‌وه وتراون كه موسوڵمان نه‌توانێت ڕۆژو بشكێنێت، ئه‌گه‌رنا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیشیان به ده‌سته‌وه نیه كه بتوانن خه‌ڵكی تر بهێننه سه‌ر ئه‌و بڕوایه، و ئێمه له ڕاستیی گێڕانه‌وه‌كانیش دڵنیا نین، كه هه‌مویشیان پێچه‌وانه‌ی یه‌كترن، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له هه‌مویان زیاتر په‌سه‌ند كراوه و كاری پێ كراوه ئه‌وه‌یه كه ته‌نها گرتنه‌وه‌ی ڕۆژێك له‌جێی رۆژێك به‌سه، ئیتر هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی تری نیه، چ جای ئه‌وه‌ی سزای یاسایی هه‌بێت كه ده‌سه‌ڵات جێبه‌جێی بكات.
ده‌مێنێته‌وه ئه‌وه‌ی ئایا بۆی هه‌یه دوای ئه‌وه‌ی ڕۆژوه‌كه‌ی شكا به‌ئاشكرا بخوات یان بخواته‌وه؟.. من ده‌ڵێم له ئیسلامدا هیچ ده‌ق و به‌ڵگه‌یه‌ك نیه به‌ئاشكرا خواردن و خواردنه‌وه‌ی ڕۆژی ڕه‌مه‌زان قه‌ده‌غه بكات.. پێشتریش ئه‌وه‌مان ڕون كرده‌وه كه ڕۆژو له ئیسلامدا حاڵه‌تێكی گشتی نیه و گه‌لێك ڕوخسه‌تی تێدایه، ئه‌وه‌شی ڕوخسه‌تی هه‌بو یان ڕۆژوی له‌سه‌ر نه‌بو ئاساییه كه به‌ڕۆژو نیه و هیچ ناچاریش نیه خۆی وه‌كو ڕۆژوه‌وان پێشان بدات.. ئێمه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی ئایینی نابینینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌سێك به‌ڕۆژو نه‌بو پێویست بێت خۆی وه‌كو ڕۆژوه‌وان پێشان بدات و به ئاشكرا نه‌خوات و نه‌خواته‌وه.. ئیتر هه‌مو ئه‌و بڕوبیانوانه‌ی مه‌لاكان كه ده‌ڵێن "ڕێز و حورمه‌تی مانگی ڕه‌مه‌زان"؛ هه‌موی له گیرفانی خۆیانی ده‌رده‌هێنن، و ئێمه به‌جیددی داوای به‌ڵگه‌ی ئایینییان لێ ده‌كه‌ین له‌سه‌ر ئه‌و بڕوبیانوانه، ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یشیان نیه با زیاتر ده‌سه‌ڵات ئیستیغلال نه‌كه‌ن بۆ سه‌پاندن و سه‌لماندنی به‌ندوباوی خۆیان. له بنه‌ڕه‌تیشدا ده‌بێت مه‌لاكان په‌نا ببه‌ن بۆ ده‌سه‌ڵاتی به‌ڵگه‌ی ئایینی نه‌ك ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، نه‌ك به‌ڵگه‌ی شه‌رعییان نه‌بێت و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌كار بهێنن بۆ سه‌پاندنی حاڵه‌تێك به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا كه خۆیان پێیان خۆشه.
ئایا مه‌لاكان پێش ئه‌وه‌ی گوشار له ده‌سه‌ڵات بنێن بۆ قه‌ده‌غه‌كردنی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرا له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا، ئه‌م لێكۆڵینه‌وه و گه‌ڕانه‌یان به‌ناو گێڕانه‌وه و ده‌قه ئیسلامیه‌كاندا كردوه كه ئێمه لێره‌دا ده‌یكه‌ین، یان هه‌ر له خۆیانه‌وه و بۆ تێركردنی حه‌زی توندڕه‌ویی خۆیان و سه‌پاندنی ئه‌و كه‌شه‌ی خۆیان پێیان خۆشه هه‌وڵ ده‌ده‌ن كۆمه‌ڵگا و ده‌سه‌ڵات ملكه‌چی داواكاریه‌كانیان بكه‌ن؟
سه‌رباری ئه‌و خاڵانه‌ی پێشو، نه‌بیسراوه و نه‌بینراوه ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی له سه‌رده‌مانی كۆندا ڕۆژوی سه‌پاندبێت. ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی گه‌لێك شتی وه‌كو نوێژ و زه‌كاتی سه‌پاندوه، بۆ نمونه له یاسای ئیسلامیدا هه‌ر موسوڵمانێك نوێژی نه‌كرد ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت نوێژ بكات و به‌پێی زۆرینه‌ی ڕێبازه ئیسلامیه‌كان ده‌شكوژرێت ئه‌گه‌ر هه‌ر نوێژی نه‌كرد، ڕێبازه‌كانی تریش ده‌ڵێن هه‌ر به به‌ندكراوی ده‌مێنێته‌وه و لێی ده‌درێت هه‌تا نوێژ ده‌كات.. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی ناوچه‌یه‌ك زه‌كاتیان نه‌دا كوشتاریان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت تا ناچار ده‌بن زه‌كات بده‌ن.. به‌ڵام هیچ كاتێك ڕۆژو له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌ته سه‌پێنراوانه‌دا باس نه‌كراوه، بۆ نمونه: حهديثهكهی عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر، كه گوایه پێغه‌مبه‌ر وتویه‌تی: (فه‌رمانم پێ دراوه له‌گه‌ڵ خه‌ڵك بجه‌نگم تا شایه‌تی ده‌ده‌ن كه جگه له ئه‌ڵڵا خوای تر نیه و موحه‌ممه‌د پێغه‌مبه‌ری ئه‌وه، و نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كات ده‌كه‌ن. جا كاتێك ئه‌وه‌یان كرد خوێن و ماڵ‌وسامانی خۆیان له من پاراستوه...) (أُمرْتُ أن أُقاتل الناس، حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، فإذا فعلوا ذلك؛ عصموا مني دماءهم وأموالهم...) (گێڕانه‌وه‌ی: بوخاری، موسلیم، ئه‌بو یه‌علا، ئه‌حمه‌د، ئیبن ڕاهه‌وه‌یه، ئیبن حیببان، ئیبن خوزه‌یمه، ئیبن ماجه، به‌یهه‌قی، داڕه‌قوطنى، نه‌سائی، و كه‌سانی تر(١٨)). لهم حه‌ديثهدا ده‌بینین ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ده‌یسه‌پێنێت (به‌تایبه‌تی به‌سه‌ر عه‌ره‌بدا كه بتپه‌رست بون) یه‌كتاپه‌رستی و موسوڵمانبونه له‌گه‌ڵ نوێژ و زه‌كات، ئیتر باسی ڕۆژو و حه‌ج نه‌كراوه [شایه‌نی ئاماژه‌یه هه‌مان شت له قورئانیشدا هه‌یه: (.. فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم وخذوهم واحصروهم واقعدوا لهم كل مرصد، فإن تابوا وأقاموا الصلاة وآتوا الزكاة؛ فخَلُّوا سبيلهم..) (التوبة: ٥)، لێره‌شدا هه‌ر ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن..]. به‌واقیعییش ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی له مێژودا ڕۆژوی نه‌سه‌پاندوه و هێزی به‌كار نه‌هێناوه له‌گه‌ڵ هیچ تاك و گروپێكدا له‌سه‌ر ڕۆژو. ئه‌گه‌ر له ده‌قێكدا باسی پایه‌كانی ئیسلام كرابێت باسی ڕۆژویش كراوه: (بُنِيَ الإسلامُ على خمس: شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله، وإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة، والحج، وصوم رمضان) (بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر)، یان كاتێك خێڵێكی عه‌ره‌ب موسوڵمان بون و په‌یمان له‌گه‌ڵ وه‌فدێكیاندا به‌سراوه باسی ڕۆژویش كراوه: كاتێك وه‌فدی خێڵی (عبد القیس) هاتن پێغه‌مبه‌ر فه‌رمانی پێ دان به یه‌كتاپه‌رستی و نوێژ و زه‌كات و ڕۆژو و حه‌ج و ته‌سلیمكردنی پێنجیه‌كی ده‌سكه‌وته‌كان: (أمرهم أن يعبدوا الله ولا يشركوا به شيئا، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، ويصوموا رمضان، ويحجّوا البيت، ويعطوا الخمس من المغانم) (گێڕانه‌وه‌ی نه‌سائی و به‌ززار و ئیبن مه‌نده و ئه‌بو نوعه‌یم(١٩)). به‌ڵام ئه‌مانه ته‌نها ڕونكردنه‌وه‌ی پایه‌كانی ئیسلامن، و جیاوازن له‌و حه‌ديثهی پێشو كه ده‌ڵێت له‌گه‌ڵ خه‌ڵكه‌كه‌دا ده‌جه‌نگێت هه‌تا ئه‌و كارانه جێبه‌جێ ده‌كه‌ن كه له‌مه‌ی دوه‌میاندا ته‌نها باسی نوێژ و زه‌كات كراوه. ئیتر ده‌قێك نیه درابێته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و سه‌پاندنی ڕۆژو بگه‌یه‌نێت، یان باسی له‌وه كردبێت له‌سه‌ر ڕۆژو كه‌سێك لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ كرابێت و زۆری لێ كرابێت.
به شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بڵێین له سه‌رده‌می نوێدا كاتێك لایه‌نێكی ئیسلامی ده‌یه‌وێت ڕۆژو بسه‌پێنێت، ئه‌وه مه‌یلی دیكتاتۆریی ئه‌و لایه‌نه ده‌رده‌خات، له‌و ناوه‌ند و كۆمه‌ڵگا و شارانه‌یشدا ئه‌و هه‌وڵی سه‌پاندنه سه‌رده‌گرێت كه زه‌مینه‌یه‌كی باشی تێدا هه‌ڵ كه‌وتبێت بۆ دیكتاتۆریه‌ت. هه‌ر بۆ نمونه: ئه‌و سه‌پاندن و قه‌ده‌غه‌كردنه‌ی له هه‌ولێر سه‌رده‌گرێت و قبوڵ ده‌كرێت له سلێمانی سه‌رناگرێت و قبوڵ ناكرێت! له وڵاته عه‌ره‌بیه‌كانیشدا كه له زۆر شوێن هه‌مان قه‌ده‌غه‌كردنی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرای ڕۆژانی ڕه‌مه‌زان هه‌یه، ده‌بینیت دیكتاتۆریه‌ت گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ئه‌و وڵاتانه‌یه!
كاتێك له مانگێكدا ناتوانیت به‌ئاشكرا سود له ساده‌ترین مافی خۆت وه‌كو زینده‌وه‌رێك وه‌ربگریت كه خواردن و خواردنه‌وه‌یه؛ ئه‌و كاته هه‌ست ده‌كه‌یت ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسی یان سیاسی - ئایینی یان ئایینی - سیاسی هه‌یه كه ده‌توانێت كۆنتڕۆڵی تایبه‌تیترین و ساده‌ترین چالاكیی ژیانت بكات.. ئه‌مه‌ش ڕێك ئه‌و هه‌سته‌یه كه ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و ده‌سه‌ڵاتی ئایینی ده‌یانه‌وێت له ده‌رونی هاوڵاتیدا بیچێنن و بیچه‌سپێنن.
ده‌شتوانم بڵێم ئه‌م به‌ندوباوی سه‌پاندنی ڕۆژوه به‌سه‌ر هه‌مو كۆمه‌ڵگادا به‌ندوباوێكی تازه‌یه و ئه‌گه‌ری زیاتر ئه‌وه‌یه دیاریی ده‌ستی وه‌ههابیه‌ت بێت بۆ عه‌قڵی ئیسلامیی نوێ، و زیاتر له فه‌تواكانی مه‌لا سه‌له‌فیه‌كانی سه‌عودیه‌دا به‌رچاو ده‌كه‌وێت. وه‌هابیه‌كان له نیمچه دورگه‌ی عه‌ره‌بیدا ئه‌زمونی زۆریان هه‌بوه له سه‌پاندنی یاسا ئیسلامیه‌كاندا، جاری وا هه‌بوه له‌سه‌ر جگه‌ره‌كێشان مرۆڤیان كوشتوه! به‌داخه‌وه عه‌قڵی ئیسلامیی ئێسته‌ش وه‌ههابیه‌ت دایڕشتوه و ئاڕاسته‌ی ده‌كات.
ئینجا به‌ئاسانی شوێنه‌واری بنه‌مای (سد الذرائع) له‌و یاسایه‌دا ده‌بینرێته‌وه، بۆ نمونه ده‌ڵێن "حه‌رامه چێشتخانه‌كان له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا كار بكه‌ن، چونكه ئه‌وه ده‌بێته كارئاسانی بۆ خه‌ڵك تا ڕۆژوه‌كه‌یان بشكێنن"، واته "له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كردنه‌وه‌ی چێشتخانه سه‌رده‌كێشێت بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك موسوڵمان ڕۆژو بشكێنن؛ له‌به‌ر ئه‌وه كردنه‌وه‌ی چێشتخانه له ڕه‌مه‌زاندا حه‌رامه".. ئه‌م ئه‌نجامه‌ش ته‌نها به‌پێی بنه‌مای (سد الذرائع) وه‌رده‌گیرێت كه وه‌ههابیه‌كان كاری پێ ده‌كه‌ن، له بنه‌ڕه‌تیشدا یه‌كێكه له بنه‌ماكانی ڕێبازی ئیمام (مالیك) ئینجا دواتر له‌ناو حه‌نبه‌لیه‌كاندا (ئیبن ته‌یمییه) په‌سه‌ندی كردوه و ئیتر لێره‌وه بوه‌ته به‌شێكی بنه‌ڕه‌تی له عه‌قڵی یاسایی ئیسلامیی نوێ.. ئه‌گه‌رنا فه‌قیهه حه‌نه‌فی و شافیعیه‌كان گاڵته‌یان له‌و بنه‌مایه دێت، واته بنه‌مای حه‌رامكردنی شتێك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌رده‌كێشێت یان ڕه‌نگه سه‌ربكێشێت بۆ حه‌رامێك.
ئینجا مه‌رج نیه چێشتخانه‌كان ته‌نها ئه‌و كه‌سانه ڕویان تێ بكه‌ن كه ڕۆژویان له‌سه‌ره، به‌ڵكو هه‌مومان ده‌زانین كه زیاتر خه‌ڵكی موسافیر و گه‌شتیار و ئه‌و كرێكارانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی شاره‌وه دێن ڕو ده‌كه‌نه ئه‌و چێشتخانانه.. ئه‌مه جگه له حاڵه‌تی پیر و منداڵ و زۆر حاڵه‌تی تر.
بۆیه من له كتێبه حه‌ديثى و فیقهیه كۆنه‌كاندا هیچ ئاماژه‌یه‌كم نه‌دیوه بۆ ئه‌وه‌ی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرای ڕۆژی ڕه‌مه‌زان قه‌ده‌غه بێت، مه‌گه‌ر بۆ كه‌سێك هیچ بیانو و به‌هانه‌یه‌كی نه‌بێت و ڕوخسه‌تی شه‌رعیی نه‌بێت بۆ ڕۆژوشكاندن، بۆ ئه‌م حاڵه‌ته هه‌ندێك له كتێبه فیقهیه‌كان - به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی قورئان و حه‌ديثيشيان هه‌بێت - ده‌ڵێن ئه‌و كه‌سه ده‌گیرێت یان لێیشی ده‌درێت هه‌تا بڕیار ده‌دات به‌ڕۆژو بێت، هه‌ندێكیان ده‌ڵێن نان و ئاویشی تا ئێواره لێ ده‌گیرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وه‌كو ڕۆژوه‌وانی لێ بێت. هه‌روه‌ها (ئیبن عابیدین) له (شوڕونبولالی) ـه‌وه، كه دو فه‌قیهی حه‌نه‌فین، نه‌قڵ ده‌كات كه "هه‌ر كه‌س له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا به‌ئاشكرا بخوات و هیچ بیانویه‌كیشی نه‌بێت و ڕوخسه‌تی شه‌رعیی نه‌بێت؛ ده‌كوژرێت، چونكه سوكایه‌تیی به ئایین كردوه"! ئه‌مه‌ش بۆچونێكی شه‌خسیه و هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیشی نیه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر موسوڵمانه‌كه بڵێت "به‌ڕۆژو نابم چونكه باوه‌ڕم پێی نیه"؛ ئه‌وا هه‌مویان یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه و ده‌كوژرێت ئه‌گه‌ر هه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌وه. له كتێب و نوسراوه وه‌ههابیه‌كانی ئێسته‌شدا، مه‌سه‌له‌كه زۆر توندتره و ده‌ڵێن ئه‌وانه‌ش ڕوخسه‌تی شه‌رعییان هه‌یه نابێت به ئاشكرا بخۆن یان بخۆنه‌وه! واته وه‌ههابیه‌كان پێیان وایه كه نابێت هیچ كه‌س به ئاشكرا بخوات یان بخواته‌وه و هه‌مو كۆمه‌ڵگا ده‌بێت وه‌كو ڕۆژوه‌وان ده‌ركه‌وێت! كه ئه‌مه‌مان له كتێبه فیقهیه كۆنه‌كانیشدا نه‌بینیوه‌ته‌وه.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی له كه‌له‌پوری فیقهیی ئیسلامیدا وتراوه كه هه‌ر موسوڵمانێك به‌ڕۆژو نه‌بو و به‌هانه‌یشی نه‌بو بۆ ڕۆژوشكاندن ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت ڕۆژو بگرێت؛ پێم وایه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی نیه و ته‌نها لاساییكردنه‌وه‌ی ئه‌و یاسا ئیسلامیه‌یه كه ده‌رباره‌ی نوێژ هاتوه كه ده‌ڵێت هه‌ر كه‌س نوێژی نه‌كرد ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت نوێژ بكات.. له قورئان و حه‌ديثيشدا - وه‌كو ڕونمان كرده‌وه - هه‌ر ته‌نها ده‌رباره‌ی (نوێژ) و (زه‌كات) هاتوه كه موسوڵمان ناچار ده‌كرێت ئه‌نجامیان بدات و ته‌نها له‌سه‌ر نوێژ و زه‌كات لێپێچینه‌وه ده‌كرێت و هێز به‌كار دێت.. به‌ڵام فه‌قیهه‌كان (یان هه‌ندێكیان) له خۆیانه‌وه دێن ڕۆژویش ده‌خه‌نه پاڵی نوێژ و زه‌كات و پێیان وایه ناچاركردن له ڕۆژویشدا هه‌یه، كه ئه‌مه گۆتره‌كاریه و پێچه‌وانه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كه و حه‌ديثهكه‌یشه، چونكه ده‌قه قورئانیه‌كه ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن (التوبة: ٥)، حهديثهكهی بوخاری و موسلیمیش ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر خه‌ڵك شایه‌تمانیان هێنا و نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا؛ ئیتر خوێن و ماڵ‌وسامانیان پارێزراوه. به‌ڵام فه‌قیهه‌كان به‌بێ ئه‌وه‌ی به خۆیان بزانن بازیان به‌سه‌ر ئه‌م ده‌قه ڕۆشنانه‌دا داوه كه ته‌نها باسی نوێژ و زه‌كات ده‌كه‌ن نه‌ك ڕۆژو. هه‌تاكو زانایه‌كی ئایینیی وه‌كو (صیددیق حه‌سه‌ن خان) (١٨٣٢-١٨٩٠)، له كتێبی (الروضة الندية) دا، دێت ده‌ستكاریی ئه‌و حه‌ديثهی بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر ده‌كات و له خۆیه‌وه (حه‌ج) و (ڕۆژو) ی بۆ زیاد ده‌كات و به‌م شێوه‌یه دایده‌ڕێژێته‌وه: (أمرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا لا إله إلا الله، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، ويحجوا البيت، ويصوموا رمضان، فمن فعل ذلك؛ فقد عصم دمه وماله إلا بحقه)(٢٠) [شایه‌نی ئاماژه‌یه و زۆریش سه‌یره كه "شه‌وكانی" یش له كتێبی "الدر النضيد في إخلاص كلمة التوحيد" دا هه‌مان هه‌ڵه ده‌كات و به‌و شێوه‌یه ده‌ستكاریی حه‌ديثهكه ده‌كات، وا دیاره ئه‌مانه حه‌ديثهكه له‌گه‌ڵ ئه‌و حه‌ديثهی تردا تێكه‌ڵ ده‌كه‌ن كه باسی پێنج پایه‌كه‌ی ئیسلام ده‌كات!]. به‌بێ ئه‌وه‌ی ئه‌م شێوه‌یه له هیچ گێڕانه‌وه و كتێبێكی حه‌ديثدا هاتبێت. ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ توندڕه‌ویه زیاده‌كه‌ی خۆیدا بگونجێت! به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوبراو توانیبێتی حه‌ديثهكه به‌م شێوه‌یه دابڕێژێته‌وه و ده‌ستكاریی بكات؛ ئه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كه‌ی (التوبة: ٥) چی لێ ده‌كات كه ده‌ڵێت "ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن"؟
هه‌ر هه‌وڵێكیش درابێت بۆ سازكردنی (حه‌ديث) ێك كه (ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان) بخاته ڕِیزی نوێژ و زه‌كات بۆ سه‌پاندن و زۆركاری له‌سه‌ری؛ سه‌ركه‌وتو نه‌بوه و لاواز ده‌رچوه و نه‌یتوانیوه جێگه بكاته‌وه چونكه بنه‌ڕه‌تی له ئیسلامدا نیه، ئیتر مه‌گه‌ر به هه‌ڵبه‌ستن ساز بكرێت.. لهم بابه‌ته گێڕانه‌وه‌یه‌ك هه‌یه كه ده‌ڵێت: (عُرَى الإسلام وقواعدُ الدين ثلاثة، عليهنّ أُسِّس الإسلام، من ترك واحدةً منهنّ فهو بها كافر حلال الدم: شهادة أن لا إله إلا الله، والصلاة المكتوبة، وصوم رمضان)، كه ئه‌بو یه‌علا له (المسند) ه‌كه‌یدا و لاله‌كائی له (السنة) دا گێڕاویانه‌ته‌وه، له ئیبن عه‌بباسه‌وه كه ئه‌میش ـ به بڕوای حه‌ممادی كوڕی زه‌ید كه ئه‌ڵقه‌یه‌كی زنجیره‌ی سه‌نه‌ده‌كه‌یه ـ داویه‌ته پاڵ پێغه‌مبه‌ر.. جا هه‌رچه‌ند مونذیری و ـ به‌دوایدا هه‌يثهمی ـ سه‌نه‌ده‌كه‌یان به (حَسَن) داناوه، به‌ڵام ئه‌لبانی دوای ورده‌كاریی زیاتر سه‌نه‌ده‌كه به لاواز ده‌زانێت و حهديثهكهی له (سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة) به ژماره (٩٤) هێناوه و حوكمی (ضعيف) ی به‌سه‌ردا داوه.. ئه‌وه‌ش چونكه ئه‌ڵقه‌یه‌كی زنجیره‌ی سه‌نه‌ده‌كه (عه‌مری كوڕی مالیكی نوكری) (عمرو بن مالك النكري) ـه كه هه‌رچه‌ند (ئیبن حیببان) به متمانه‌دار (موثوق) ی داناوه، به‌ڵام ئه‌وه نمونه‌یه‌كی شلگیریه‌كانی ئیبن حیببانه و كه‌سی تر به متمانه‌داری دانه‌ناوه، ئیبن حیببان بۆ خۆیشی ده‌رباره‌ی عه‌مری ناوبراو ده‌ڵێت جگه له گێڕانه‌وه‌ی (یه‌حیا) ی كوڕی له هه‌ر ڕێگه‌یه‌كی تره‌وه لێی بگێڕدرێته‌وه هه‌ڵه و شتی نه‌ناسراوی تێ ده‌كه‌وێت و نابێته به‌ڵگه.. لێره‌شدا لهم گێڕانه‌وه‌یه‌دا له (حه‌ممادی كوڕی زه‌ید) ه‌وه لێی ده‌گێڕدرێته‌وه نه‌ك (یه‌حیا) ی كوڕی. ئینجا ئه‌گه‌ر كه‌سانی تر هه‌مان شت بگێڕنه‌وه (كه ئه‌مه به زاراوه‌ی حه‌دیپبێژان پێی ده‌وترێت "متابعة") كه عه‌مری ناوبراو ده‌یگێڕێته‌وه، ئه‌وا گێڕانه‌وه‌كه‌ی متمانه په‌یدا ده‌كات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ته‌نها خۆی شتێك بگێڕێته‌وه به لاواز داده‌نرێت و نابێته به‌ڵگه. جگه له (عه‌مری كوڕی مالیك) ی ناوبراو، سه‌نه‌ده‌كه (موئه‌ممه‌لی كوڕی ئیسماعیل) (مؤمل بن إسماعيل) ی تێدایه، كه ئه‌میش هه‌رچه‌ند به ڕاستگۆ دانراوه به‌ڵام ـ وه‌كو ئه‌بو حاتیم و كه‌سانی تر وتویانه ـ هه‌ڵه‌ی زۆربوه له گێڕانه‌وه‌دا. كه‌واته سه‌نه‌ده‌كه به‌گشتی لاوازیی تێدایه، بۆیه ئه‌لبانی ئه‌و حه‌ديثهی به لاواز (ضعيف) داناوه(٢١).
له كۆتاییدا، ئه‌گه‌ر كه‌سێك ده‌توانێت به‌ڵگه‌یه‌كی ئیسلامیمان له‌و باره‌یه‌وه پێشان بدات سوپاسی ده‌كه‌ین، به مه‌رجێك قسه‌ی مه‌لایه‌كی وه‌ههابی یان زیادكردن و بیروڕای شه‌خسیی كتێبێك له كه‌له‌پوری فیقهی، نه‌بێت، به‌ڵكو به‌ڵگه‌یه‌ك بێت له قورئان یان حه‌ديث. ئه‌گه‌ریش به‌ڵگه‌یه‌ك به‌ده‌سته‌وه نیه تكا ده‌كه‌ین له پیاوانی ئایینی حاڵه‌تی ده‌رونی و عه‌قڵی و بایۆلۆجیایی خۆیان به‌سه‌ر ئێمه‌دا نه‌سه‌پێنن.
له نوسینه ئیسلامیه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆر ده‌بینین ئه‌وه دوپات ده‌كرێته‌وه كه نابێت ڕێگه بدرێت به چاخانه و چێشتخانه‌كان له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا كراوه بن و نابێت ڕێگه بدرێت به كه‌س به‌ئاشكرا خۆراك بخوات یان ئاو بخواته‌وه.. هه‌تاكو ده‌وترێت ئه‌و كه‌سانه‌ش كه ڕوخسه‌تیان هه‌یه به‌ڕۆژو نه‌بن ده‌بێت به دزیه‌وه بخۆن و بخۆنه‌وه!.. به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌وه قسه‌ی مه‌لاكان و نوسه‌ره ئیسلامیه‌كان خۆیانه و هیچ ده‌قێك نیه پاڵپشتی ئه‌و قسه‌یه بێت. ده‌قه قورئانیه‌كه بۆ خۆی ڕوخسه‌تی داوه به نه‌خۆش و موسافیر و ئه‌وانه‌ی هه‌ر ناتوانن به‌ڕۆژو بن، به‌ڕۆژو نه‌بن، هه‌روه‌ها به‌پێی یاسای ئیسلامی ژن له كاتی سوڕی مانگانه‌ی خۆیدا بۆی نیه به‌ڕۆژو بێت، هه‌روه‌ها منداڵ ڕۆژوی له‌سه‌ر نیه، هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ی موسوڵمان نین و ئایینی تریان هه‌یه و له چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگای ئیسلامیدا ده‌ژین ئاشكرایه كه به‌ڕۆژو نابن و ئیسلامیش ئه‌و حوكمه شه‌رعیانه‌یان به‌سه‌ردا ناسه‌پێنێت (بۆ نمونه هیچ كاتێك زه‌كاتیش له جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان داوا نه‌كراوه)، هه‌روه‌ها موسوڵمانیش هه‌ندێك جار به هه‌ر هۆیه‌ك بێت (وه‌كو حاڵه‌تی گومان له سه‌ره‌تا و كۆتایی مانگی ڕۆژو، یان حاڵه‌تی ناچاری و برسێتی و تینوێتیی زۆر به‌شێوه‌یه‌ك زۆری بۆ بێت كه بۆی هه‌یه بیشكێنێت و دوایی بیگرێته‌وه، یان ئه‌گه‌ر به‌زۆر ناچار بكرێت ڕۆژوه‌كه‌ی بشكێنێت - كه به بڕوای حه‌نه‌فیه‌كان و مالیكیه‌كان و لایه‌ك له شافیعیه‌كان ڕۆژوه‌كه‌ی ده‌شكێت) ڕۆژو ده‌شكێنێت و ڕۆژێك یان زیاتر به‌ڕۆژو نابێت و دواتر ده‌یگرێته‌وه.. هه‌روه‌ها له هه‌ندێك له كتێبه فیقهیه‌كاندا وتراوه ئه‌گه‌ر كه‌سێك كارێكی قورسی هه‌بو (وه‌كو: نانه‌وایی، دره‌و..) و ده‌یزانی كه به ڕۆژوگرتن زۆر ماندو ده‌بێت و شتێكی لێ به‌سه‌ر دێت و به وازهێنانیشی له كاره‌كه‌ی زیانی لێ ده‌كه‌وێت؛ ده‌توانێت به‌ڕۆژو نه‌بێت و كاتێكی تر بیگرێته‌وه (ئه‌مه بیروڕای "ئه‌بو به‌كری ئاجوڕڕی" ی حه‌نبه‌لیه، فه‌قیهه‌كانی تریش ده‌ڵێن هه‌ر كه‌س كاری قورسی هه‌بو به‌ڕۆژو ده‌بێت به‌ڵام هه‌ر كاتێك ده‌ستی كرد به كاره‌كه‌ی و ئینجا توشی ناڕه‌حه‌تی بو و زۆری بۆ هات؛ ده‌یشكێنێت و ئینجا ده‌یگرێته‌وه).. ئه‌م ڕوخسه‌ت و حاڵه‌ته جیاوازانه له خۆیاندا مانایان وایه به‌پێی قورئان و ئیسلامیش هه‌مو كۆمه‌ڵگای ئیسلامی به‌ڕۆژو نیه و ڕۆژو حاڵه‌تێكی گشتی نیه و به‌سه‌ر هه‌مو كۆمه‌ڵگادا ناسه‌پێنرێت، بۆیه هه‌ر به‌پێی قورئان و ئیسلام ئاساییه نه‌خۆشه‌كان و زۆرپیره‌كان و منداڵه‌كان و موسافیره‌كان و ئه‌هلی ذیممه (جوله‌كه و مه‌سیحیه‌كان له سایه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامیدا) و هه‌مو ئه‌وانه‌ی ڕوخسه‌تیان هه‌یه یان له‌سه‌ریان نیه، له چێشتخانه و شوێنه گشتیه‌كاندا خۆراكی خۆیان بخۆن، و هیچ ده‌قێكیش نیه بڵێت ئه‌و خواردن و خواردنه‌وه‌یه ده‌بێت شارراوه بێت و به‌ئاشكرا نه‌بێت.. من ته‌حه‌ددیی مه‌لاكان ده‌كه‌م بتوانن ده‌قێكی له‌و شێوه‌یه له ئیسلامدا بدۆزنه‌وه.. كه‌واته ڕۆژو له ئیسلامدا حاڵه‌تێگی گشتیی كۆمه‌ڵگا نیه.. پێمان نه‌گه‌یشتوه له هیچ سه‌رده‌مێكدا ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ڕۆژوی وه‌كو حاڵه‌تی گشتی سه‌پاندبێت و لێپرسینه‌وه له‌گه‌ڵ كه‌س كرابێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا به‌ئاشكرا خواردویه‌تی یان خواردویه‌تیه‌وه.. چونكه له بنه‌ڕه‌تدا یاسای ڕۆژو گشتی نیه و ڕوخسه‌ت و هه‌ڵبواردن (استثناء) و حاڵه‌تی جیاوازی تێدایه، بۆیه كاتێك ببینرێت تاكێك له كۆمه‌ڵگای ئیسلامیدا به‌ڕۆژو نیه ئه‌وه به چه‌ند ئه‌گه‌رێك لێك ده‌درێته‌وه: نه‌خۆشه، یان موسافیره، یان هه‌ر ناتوانێت به‌ڕۆژو بێت، یان منداڵه و له‌سه‌ری نیه، یان ژنێكه و له سوڕی مانگانه‌ی خۆیدایه‌تی، یان موسوڵمانێكه و به هۆی شتێكه‌وه نه‌یتوانیوه به‌ڕۆژو بێت و ڕۆژوه‌كه‌ی شكاوه و دواتر قه‌ره‌بوی ده‌كاته‌وه، یان ئایینداری ئایینێكی تره و ڕۆژوه ئیسلامیه‌كه‌ی له‌سه‌ر نیه.. كه ئه‌م هه‌مو ئه‌گه‌ره هه‌بو ئیتر ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ناتوانێت هه‌ر كه‌س به‌ئاشكرا به‌ڕۆژو نه‌بو لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بكات، چونكه بونی ئه‌و ئه‌گه‌رانه ئه‌و حاڵه‌ته لێك ده‌داته‌وه و پاساوی بۆ فه‌راهه‌م ده‌هێنێت، چونكه ئیسلام بۆ خۆی بواری ڕه‌خساندوه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مو كۆمه‌ڵگای ئیسلامی به‌ڕۆژو نه‌بێت. ئه‌گه‌ر موسوڵمانێكیش بینرا به‌ڕۆژو نه‌بو - جگه له‌و ڕوخسه‌ت و حاڵه‌ته جیاوازانه - ده‌توانێت بڵێت ناچار بوم بیشكێنم و دوایی ده‌یگرمه‌وه، ئه‌و كاته له‌لایه‌نی ئیسلامه‌وه هیچی له‌سه‌ر نیه و ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی وه‌كو ئایین بۆی نیه هیچ لێپێچینه‌وه‌یه‌كی به‌رامبه‌ر بكات، ئیتر ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (و پارێزگاری هه‌ولێر) له ئیسلام ئیسلامیتره (و له پاشا پاشاییتره!) ئه‌وه بابه‌تێكی تره و ده‌كرێت وه‌كو نوكته‌یه‌ك له كۆڕێكدا باس بكرێت!
ئاشكرایه كه هیچ سزایه‌كی ئیسلامی نیه بۆ ڕۆژو شكاندن، ته‌نها بۆ ئه‌وه نه‌بێت له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا پیاوی موسوڵمان په‌یوه‌ندیی سێكسی له‌گه‌ڵ ژنی ئه‌نجام بدات (واته به‌وه ڕۆژوه‌كه‌ی بشكێنێت، نه‌ك پێشتر ڕۆژوه‌كه‌ی شكابێت)، له‌و حاڵه‌ته‌دا یاسا ئیسلامیه‌كه ده‌ڵێت ده‌بێت (جگه له‌وه‌ی ڕۆژوی ئه‌و ڕۆژه ده‌گرێته‌وه) یان كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكات، یان - ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی - دو مانگ به‌بێ پچڕان به‌ڕۆژو ببێت، یان - ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی - خواردنی (٦٠) هه‌ژار بدات (ئه‌م سزایه‌ش شتێك نیه ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی سه‌رپه‌رشتیی بكات و بچێته یاساوه، به‌ڵكو كه‌سه‌كه بۆ خۆی جێبه‌جێی ده‌كات ئه‌گه‌ر بیه‌وێت). ئه‌مه به‌پێی حه‌ديثـێك ده‌رباره‌ی پیاوێك له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا كه - گوایه - به په‌یوه‌ندیی ژن‌ومێردایه‌تی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زانی شكاندبو، ئیتر پێغه‌مبه‌ر ئه‌و سێ چاره‌سه‌ره‌ی بۆ دانا بۆ كه‌ففاره‌تی ئه‌و حاڵه‌ته: (أتى النبي صلى الله عليه وسلم رجلٌ فقال: "هلكتُ!"، قال: "ولِمَ؟"، قال: "وقعتُ على أهلي في رمضان"، قال: "فأعْتِقْ رقبة"، قال: "ليس عندي"، قال: "فصُمْ شهرين متتابعين"، قال: "لا أستطيع"، قال: "فأطْعِمْ ستين مسكينا"...) (بوخاری و ئیبن خوزه‌یمه و به‌یهه‌قی و داڕه‌قوطنى و ئه‌بو نوعه‌یم و ئیبن ئه‌بی شه‌یبه و ئیبن جاڕود له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه. ئه‌م ده‌قه‌ش كه هێنامان ده‌قی یه‌كه‌م گێڕانه‌وه‌ی بوخاریه، ئه‌وانی تریش هه‌ر لهم بابه‌ته‌ن)(١). جا ده‌سته‌واژه‌ی حه‌ديثهكه ناكۆكیی له‌سه‌ره ئایا مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه سه‌رپشكه له هه‌ڵبژاردنی یه‌كێك له‌و سێ كه‌ففاره‌ته‌دا یان ئه‌گه‌ر كه‌ففاره‌تی یه‌كه‌می نه‌توانی ئینجا بۆی هه‌یه كه‌ففاره‌تی دوه‌م هه‌ڵ بژێرێت (ئه‌مه‌ی دوه‌میان زیاتر په‌سه‌ند ده‌كرێت و له ده‌سته‌واژه‌ی گێڕانه‌وه‌كانه‌وه وه‌رده‌گیرێت. له هه‌ندێك شێوه‌ی گێڕانه‌وه‌كه‌دا باسی كه‌ففاره‌تێكی تریش كراوه كه سه‌ربڕینی وشترێكه). هه‌ندێك شێوه‌ی حه‌ديثهكه به ده‌سته‌واژه‌یه‌كی گشتی گێڕدراوه‌ته‌وه كه ده‌ڵێت: (پیاوێك هات بۆلای پێغه‌مبه‌ر و وتی: ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم شكاندوه، پێغه‌مبه‌ر وتی: به‌بێ ئه‌وه‌ی عوزرێكت بوبێت یان له سه‌فه‌ردا بوبیت؟ پیاوه‌كه وتی: به‌ڵێ! پێغه‌مبه‌ر وتی: كارێكی خراپت كردوه! وتی: ده‌ی ده‌فه‌رمویت چی بكه‌م؟ پێغه‌مبه‌ریش وتی: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه، ئه‌ویش وتی: هه‌رگیز من كۆیله‌م نه‌بوه، وتی: ده‌ی دو مانگ له‌سه‌ر یه‌ك به‌ڕۆژو به! وتی: ناتوانم ئه‌وه بكه‌م، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌ی نانی شه‌ست هه‌ژار بده...) (جاء رجل إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال: "إني أفطرت يوما من رمضان"، قال: "من غير عُذْر ولا سَفَر؟"، قال: "نعم"...) (ئه‌بو یه‌علا و طهبهڕانی له ئیبن عومه‌ره‌وه(٢))، گێڕانه‌وه‌كه له چه‌ند ڕێگه‌یه‌كی تریشه‌وه گه‌یشتوه (ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییبه‌وه(٣)، هه‌روه‌ها حه‌سه‌نی خه‌للال (٣٥٢ - ٤٣٩ ك.) له ئه‌نه‌سی كوری مالیكه‌وه(٤)، به‌م ده‌سته‌واژه گشتیه كه ئه‌وه‌ی لێ ده‌فامرێته‌وه هه‌ر كه‌س ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت یه‌كێك له‌و كه‌ففاره‌تانه‌ی له‌سه‌ره، به‌ڵام له ڕاستیدا و له‌لای زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری زانایانی ئیسلام (الجمهور) ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه گشتی نیه و تایبه‌ته به حاڵه‌تی ئه‌و پیاوه‌وه كه له گێڕانه‌وه ته‌واوه‌كاندا هه‌واڵه‌كه‌ی گه‌یشتوه كه سه‌رجێیی له‌گه‌ڵ ژنی كردوه له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا، ته‌نها هه‌ندێك له پێشه‌وایانی ڕێبازی مالیكی به‌پێی ڕواڵه‌تی ئه‌و گێڕانه‌وه كورتانه وتویانه ئه‌و كه‌ففاره‌تانه هه‌ر موسوڵمانێك ده‌گرنه‌وه كه ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت.. به‌ڵام له‌ڕاستیدا و به بۆچونی زۆربه‌ی فه‌قیهه‌كانی ئیسلام ئه‌و گێڕانه‌وه كورتانه ته‌نها شێوه‌یه‌كی تری گێڕانه‌وه ته‌واوه‌كانن و ڕوداوه‌كه هه‌ر یه‌ك ڕوداوه و ده‌سته‌واژه گشتیه‌كان به ده‌سته‌واژه تایبه‌تیه‌كان ده‌به‌سرێنه‌وه، بۆیه گێڕانه‌وه‌كانی شێوه‌ی دوه‌میش هه‌ر له بابه‌تی شێوه‌ی دوه‌من و هه‌ر باسی ڕۆژوشكاندنن به جوتبون(٥).. وه‌كو به‌ڵگه‌یه‌كیش بۆ ئه‌مه ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ین كه گێڕانه‌وه‌كه به شێوه‌یه‌كیش هاتوه كه هه‌ر دو ده‌سته‌واژه گشتیه‌كه و ده‌سته‌واژه تایبه‌تیه‌كه‌ی كۆكردوه‌ته‌وه، كه ده‌ڵێت: (پیاوێك هات بۆ لای پێغه‌مبه‌ر و وتی: ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم به‌ئه‌نقه‌ست شكاندوه و له‌و ڕۆژه‌دا له‌گه‌ڵ ژنی خۆمدا جوت بوم. پێغه‌مبه‌ر وتی: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه...) (جاء رجل إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال: "إني أفطرت يوما من رمضان متعمدا، ووقعت على أهلي فيه"، قال: "أعتِقْ رقبة"...) (طهبهڕانی له " المعجم الأوسط" دا له ئه‌بو هوه‌ڕه‌یڕه‌وه(٦)). لێره‌دا ده‌بینین هه‌ردو ده‌سته‌واژه‌كه كۆكراونه‌ته‌وه.. كه‌واته هه‌ر یه‌ك ڕوداوه و هه‌مو ئه‌م گێڕانه‌وانه ئاماژه بۆ ئه‌و حاڵه‌ته ده‌كه‌ن كه باسمان كرد.. گێڕانه‌وه و حه‌ديثى تریش هه‌ن كه شكاندنی ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان به گوناهێكی گه‌وره داده‌نێن به‌ڵام هیچ سزایه‌كی یاساییان باس نه‌كردوه.
ئینجا له ڕاستیدا ئه‌گه‌ر جوان له چیرۆكی ئه‌و سێ كه‌ففاره‌ته ورد ببینه‌وه؛ گومانمان بۆ دروست ده‌بێت بابه‌ته‌كه په‌یوه‌ندیی به ڕۆژوی ڕه‌مه‌زانه‌وه هه‌بێت، چونكه چیرۆكه‌كه به كه‌وڵ‌وپۆستیه‌وه هه‌مان چیرۆكی پیاوێكه به ناوی (سه‌له‌مه [یان: سه‌لمان] ی كوڕی صه‌خڕ) كه (ظيهار) ی كردبو واته قسه‌یه‌كی وای وتبو كه ژنه‌كه‌ی لێ قه‌ده‌غه ده‌كرد، وتبوی كه "ژنه‌كه‌ی لێ حه‌رامه وه‌كو پشتی دایكی، هه‌تا ڕه‌مه‌زان ته‌واو ده‌بێت"، ئینجا گێڕانه‌وه‌كان ده‌ڵێن له نیوه‌ی ڕه‌مه‌زاندا له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا جوت بو، زۆرێك له گێڕانه‌وه‌كانیش به‌ڕونی ده‌ڵێن ئه‌وه له شه‌ودا بوه نه‌ك له ڕۆژدا. ئینجا گێڕانه‌وه‌كه ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر پێی وت: كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه، وتی: نیمه، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌توانیت دو مانگ له‌سه‌ر یه‌ك به‌ڕۆژو بیت؟ وتی: نا، پێغه‌مبه‌ر وتی: ده‌ی نانی شه‌ست هه‌ژار بده... (گێڕانه‌وه‌ی حاكیم و ئیبن خوزه‌یمه و تیرميذی و به‌یهه‌قی و ئه‌حمه‌د و ئه‌بو داوود و ئیبن ماجه و داریمی و طهبهڕانی و ئیبن ئه‌بی شه‌یبه و ئیبن جاڕود. ئه‌لبانی له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌كه‌ی ئیبن خوزه‌یمه و ئه‌وه‌ی تیرميذی ده‌ڵێت صه‌حیحه. حاكیمیش له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌كه‌ی خۆی ده‌ڵێت صه‌حیحه به‌پێی مه‌رجی بوخاری و موسلیم و ذه‌هه‌بییش په‌سه‌ندی كردوه(٧)). لێره‌وه به‌ڕونی دیاره كه چیرۆكه‌كه له بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر حوكمی (ظيهار) هاتوه نه‌ك له‌سه‌ر جوتبون له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا، ئینجا دواتر - له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كابرا ظيهاره‌كه‌ی به جوتبون و هه‌ر له ڕه‌مه‌زاندا هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌وه - گۆڕاوه و ئه‌و واتایه‌ی دوه‌می وه‌رگرتوه (له هه‌ردو شێوه‌كه‌شدا هه‌ر هه‌مان چیرۆك و هه‌مان سێ كه‌ففاره‌ته‌كه‌یه)، پاشان زیاتر گۆڕاوه و وای لێ هاتوه به‌ڕواڵه‌ت باسی هه‌ر كه‌سێك بكات به‌ئه‌نقه‌ست ڕۆژو بشكێنێت. به‌م شێوه‌یه كاتێك مێژوی گه‌شه‌كردنی هه‌واڵه‌كه ده‌نوسینه‌وه بۆمان ڕون ده‌بێته‌وه له بنه‌ڕه‌تدا باسی هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی ڕۆژوشكاندن له ده‌قه‌كاندا نیه، نه به خواردن و خواردنه‌وه نه به جوتبون، ئه‌و سێ كه‌ففاره‌ته‌ش ته‌نها كه‌ففاره‌تی (ظيهار) ن كه له قورئانیشدا (المجادلة: ٣، ٤) به هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ی (تحرير رقبة - صيام شهرين متتابعين - إطعام ستين مسكينا) باسیان هاتوه وه‌كو كه‌ففاره‌تی هه‌مان كرداری (ظيهار). هه‌ستیش ده‌كه‌ین نامه‌عقولیه‌تێك هه‌یه له سزادانی ڕۆژوه‌واندا به‌و سزا قورسانه (ئازادكردنی به‌نده‌یه‌ك، ڕۆژوی دو مانگ بێ پچڕان، خواردنی شه‌ست كه‌س) له‌سه‌ر شكاندنی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان به جوتبون، ئینجا ڕۆژوشكاندن به هه‌رچی بێت (به خواردن و خواردنه‌وه بێت یان به جوتبون) جیاوازیی چیه تا به‌و شێوه‌یه سزای تایبه‌تی بۆ جوتبون دابنرێت؟.. به‌ڵام كاتێك تێ ده‌گه‌ین هه‌واڵه‌كه له بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر ده‌رباره‌ی سزای ظيهاره ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كه بیه‌وێت له‌سه‌ر خۆی لای ببات یان لای بردبێت (كه ئه‌و كاته وه‌كو جۆره ته‌ڵاقێكی كه‌وتو وایه)؛ ئه‌و نامه‌عقولیه‌ته ده‌ڕه‌وێته‌وه. هه‌ر لێره‌شه‌وه بۆمان ڕون ده‌بێته‌وه كه زۆر پێویسته مێژوی گه‌شه‌كردنی ده‌ق و گێڕانه‌وه و هه‌واڵه ئیسلامیه‌كان بنوسینه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بزانین له بنه‌ڕه‌تی ئیسلامدا چی وتراوه و چ بیروباوه‌ڕێك هه‌بوه و چ یاسایه‌ك دانراوه، نه‌ك به‌و كه‌له‌پوره تێكه‌ڵ‌وپێكه‌ڵه فریو بخۆین كه دواتر كه‌ڵه‌كه بوه.
پێشتر گه‌یشتینه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه له ئیسلامدا ئه‌گه‌ر موسوڵمانێك ڕۆژوی شكاند هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی نیه و ته‌نها له‌سه‌ری پێویسته كاتێكی تر ڕۆژوی ئه‌و ڕۆژه بگرێته‌وه. ئه‌گه‌ریش لهم باره‌یه‌وه گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌كان بپشكنین ده‌بینین هیچ سزایه‌كی یاسایی (واته ده‌سه‌ڵات سه‌رپه‌رشتیی بكات) دانه‌نراوه له‌سه‌ر شكاندنی ڕۆژو، وه‌كو سزای شه‌رعییش (واته ئه‌وه‌ی تاك خۆی جێبه‌جێی بكات)، زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كان و قسه‌ی زۆربه‌ی پێشه‌واكان ئه‌وه‌یه كه ته‌نها ده‌بێت ڕۆژێك له‌جێی ئه‌و ڕۆژه بگرێته‌وه، ئیمام (ئیبن ئه‌بی شه‌یبه) له (موصه‌ننه‌ف) ـه‌كه‌یدا به سه‌نه‌دی خۆی ئه‌م بیروڕایه (ئه‌وه‌ی كه گرتنه‌وه‌ی یه‌ك ڕۆژ له‌بریی یه‌ك ڕۆژ به‌سه) ده‌داته پاڵ (ئیبراهیمی نه‌خه‌عی) و (شه‌عبی) و (سه‌عیدی كوڕی جوبه‌یر)(٨). هه‌ندێك له گێڕانه‌وه‌كان ده‌ڵێن ده‌بێت خێرێكیش بكات، ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌مه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییبه‌وه (دیاره موڕسه‌له) ده‌گێڕێته‌وه كه گوایه پیاوێك هاتوه بۆلای پێغه‌مبه‌ر و وتویه‌تی "ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زانم خواردوه"، پێغه‌مبه‌ریش وتویه‌تی: (خێر بكه و دوای لێبوردن له خوا بكه و له‌جێی ئه‌و ڕۆژه ڕۆژێك به‌ڕۆژو به) (تصدَّقْ واستغفِر الله وصُمْ يوما مكانَه)(٩)، هه‌ر لهم بابه‌ته ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (جابیری كوڕی زه‌ید) ده‌گێڕێته‌وه كه لێیان پرسیوه ده‌رباره‌ی كه‌سێك ڕۆژوی ڕۆژێكی ڕه‌مه‌زان بشكێنێت، ئه‌ویش وتویه‌تی: (با ڕۆژێك له‌جێی ئه‌و ڕۆژه به‌ڕۆژو بێت و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چاكه‌یه‌ك بكات) (ليصم يوما مكانه ويصنع مع ذلك معروفا)(١٠). هه‌روه‌ها ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (عه‌طاء) ه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه وتویه‌تی بۆ هه‌ر ڕۆژێك (جگه له گرتنه‌وه‌ی) كه‌ففاره‌تێك پێویسته(١١)، كه ئه‌م كه‌ففاره‌ته‌ش شتێكی دیاریكراو نیه و هه‌ر به واتای (خێركردن) ـه‌كه‌ی پێشوه. كه‌مێك له گێڕانه‌وه‌كان مه‌سه‌له‌كه قورس ده‌كه‌ن و - بۆ نمونه - ده‌ڵێن ده‌بێت مانگێك له‌بریی ڕۆژێك به‌ڕِۆژو بێت! ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌م فه‌توایه له دو ڕێگه‌وه له سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییب ده‌گێڕێته‌وه(١٢)، هه‌روه‌ها ئیبن ئه‌بی شه‌یبه له (ئیبراهیمی نه‌خه‌عی) ـه‌وه ده‌گێڕێته‌وه وتویه‌تی ده‌بێت سێ هه‌زار ڕۆژ له‌جێی ڕۆژێك به‌ڕِۆژو بێت!!(١٣)، كه ئه‌م دو بڕه (مانگێك، و سێ هه‌زار ڕۆژ) پێچه‌وانه‌ی ئه‌و حه‌ديثهی پێشون كه ده‌درێته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و ده‌ڵێت ڕۆژێك له‌جێی ڕۆژێك. كه‌مێكی تریان وتویانه ئه‌گه‌ر هه‌مو ته‌مه‌نیش به‌ڕۆژو بێت ناتوانێت قه‌ره‌بوی بكاته‌وه! ئیبن ئه‌بی شه‌یبه ئه‌م قسه‌یه له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه گوایه پێغه‌مبه‌ر وای وتوه(١٤)، هه‌روه‌ها هه‌مان قسه له ئیبن مه‌سعود(١٥) و عه‌لی(١٦) و عه‌بدوڵڵای كوڕی حاريث(١٧) ـه‌وه ده‌گێڕێته‌وه. ئه‌مانه ته‌نها قورسكردنی مه‌سه‌له‌كه‌ن و وا دیاره بۆ ئه‌وه وتراون كه موسوڵمان نه‌توانێت ڕۆژو بشكێنێت، ئه‌گه‌رنا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیشیان به ده‌سته‌وه نیه كه بتوانن خه‌ڵكی تر بهێننه سه‌ر ئه‌و بڕوایه، و ئێمه له ڕاستیی گێڕانه‌وه‌كانیش دڵنیا نین، كه هه‌مویشیان پێچه‌وانه‌ی یه‌كترن، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له هه‌مویان زیاتر په‌سه‌ند كراوه و كاری پێ كراوه ئه‌وه‌یه كه ته‌نها گرتنه‌وه‌ی ڕۆژێك له‌جێی رۆژێك به‌سه، ئیتر هیچ سزایه‌كی شه‌رعیی تری نیه، چ جای ئه‌وه‌ی سزای یاسایی هه‌بێت كه ده‌سه‌ڵات جێبه‌جێی بكات.
ده‌مێنێته‌وه ئه‌وه‌ی ئایا بۆی هه‌یه دوای ئه‌وه‌ی ڕۆژوه‌كه‌ی شكا به‌ئاشكرا بخوات یان بخواته‌وه؟.. من ده‌ڵێم له ئیسلامدا هیچ ده‌ق و به‌ڵگه‌یه‌ك نیه به‌ئاشكرا خواردن و خواردنه‌وه‌ی ڕۆژی ڕه‌مه‌زان قه‌ده‌غه بكات.. پێشتریش ئه‌وه‌مان ڕون كرده‌وه كه ڕۆژو له ئیسلامدا حاڵه‌تێكی گشتی نیه و گه‌لێك ڕوخسه‌تی تێدایه، ئه‌وه‌شی ڕوخسه‌تی هه‌بو یان ڕۆژوی له‌سه‌ر نه‌بو ئاساییه كه به‌ڕۆژو نیه و هیچ ناچاریش نیه خۆی وه‌كو ڕۆژوه‌وان پێشان بدات.. ئێمه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی ئایینی نابینینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌سێك به‌ڕۆژو نه‌بو پێویست بێت خۆی وه‌كو ڕۆژوه‌وان پێشان بدات و به ئاشكرا نه‌خوات و نه‌خواته‌وه.. ئیتر هه‌مو ئه‌و بڕوبیانوانه‌ی مه‌لاكان كه ده‌ڵێن "ڕێز و حورمه‌تی مانگی ڕه‌مه‌زان"؛ هه‌موی له گیرفانی خۆیانی ده‌رده‌هێنن، و ئێمه به‌جیددی داوای به‌ڵگه‌ی ئایینییان لێ ده‌كه‌ین له‌سه‌ر ئه‌و بڕوبیانوانه، ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یشیان نیه با زیاتر ده‌سه‌ڵات ئیستیغلال نه‌كه‌ن بۆ سه‌پاندن و سه‌لماندنی به‌ندوباوی خۆیان. له بنه‌ڕه‌تیشدا ده‌بێت مه‌لاكان په‌نا ببه‌ن بۆ ده‌سه‌ڵاتی به‌ڵگه‌ی ئایینی نه‌ك ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، نه‌ك به‌ڵگه‌ی شه‌رعییان نه‌بێت و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌كار بهێنن بۆ سه‌پاندنی حاڵه‌تێك به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا كه خۆیان پێیان خۆشه.
ئایا مه‌لاكان پێش ئه‌وه‌ی گوشار له ده‌سه‌ڵات بنێن بۆ قه‌ده‌غه‌كردنی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرا له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا، ئه‌م لێكۆڵینه‌وه و گه‌ڕانه‌یان به‌ناو گێڕانه‌وه و ده‌قه ئیسلامیه‌كاندا كردوه كه ئێمه لێره‌دا ده‌یكه‌ین، یان هه‌ر له خۆیانه‌وه و بۆ تێركردنی حه‌زی توندڕه‌ویی خۆیان و سه‌پاندنی ئه‌و كه‌شه‌ی خۆیان پێیان خۆشه هه‌وڵ ده‌ده‌ن كۆمه‌ڵگا و ده‌سه‌ڵات ملكه‌چی داواكاریه‌كانیان بكه‌ن؟
سه‌رباری ئه‌و خاڵانه‌ی پێشو، نه‌بیسراوه و نه‌بینراوه ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی له سه‌رده‌مانی كۆندا ڕۆژوی سه‌پاندبێت. ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی گه‌لێك شتی وه‌كو نوێژ و زه‌كاتی سه‌پاندوه، بۆ نمونه له یاسای ئیسلامیدا هه‌ر موسوڵمانێك نوێژی نه‌كرد ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت نوێژ بكات و به‌پێی زۆرینه‌ی ڕێبازه ئیسلامیه‌كان ده‌شكوژرێت ئه‌گه‌ر هه‌ر نوێژی نه‌كرد، ڕێبازه‌كانی تریش ده‌ڵێن هه‌ر به به‌ندكراوی ده‌مێنێته‌وه و لێی ده‌درێت هه‌تا نوێژ ده‌كات.. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی ناوچه‌یه‌ك زه‌كاتیان نه‌دا كوشتاریان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت تا ناچار ده‌بن زه‌كات بده‌ن.. به‌ڵام هیچ كاتێك ڕۆژو له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌ته سه‌پێنراوانه‌دا باس نه‌كراوه، بۆ نمونه: حهديثهكهی عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر، كه گوایه پێغه‌مبه‌ر وتویه‌تی: (فه‌رمانم پێ دراوه له‌گه‌ڵ خه‌ڵك بجه‌نگم تا شایه‌تی ده‌ده‌ن كه جگه له ئه‌ڵڵا خوای تر نیه و موحه‌ممه‌د پێغه‌مبه‌ری ئه‌وه، و نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كات ده‌كه‌ن. جا كاتێك ئه‌وه‌یان كرد خوێن و ماڵ‌وسامانی خۆیان له من پاراستوه...) (أُمرْتُ أن أُقاتل الناس، حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، فإذا فعلوا ذلك؛ عصموا مني دماءهم وأموالهم...) (گێڕانه‌وه‌ی: بوخاری، موسلیم، ئه‌بو یه‌علا، ئه‌حمه‌د، ئیبن ڕاهه‌وه‌یه، ئیبن حیببان، ئیبن خوزه‌یمه، ئیبن ماجه، به‌یهه‌قی، داڕه‌قوطنى، نه‌سائی، و كه‌سانی تر(١٨)). لهم حه‌ديثهدا ده‌بینین ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی ده‌یسه‌پێنێت (به‌تایبه‌تی به‌سه‌ر عه‌ره‌بدا كه بتپه‌رست بون) یه‌كتاپه‌رستی و موسوڵمانبونه له‌گه‌ڵ نوێژ و زه‌كات، ئیتر باسی ڕۆژو و حه‌ج نه‌كراوه [شایه‌نی ئاماژه‌یه هه‌مان شت له قورئانیشدا هه‌یه: (.. فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم وخذوهم واحصروهم واقعدوا لهم كل مرصد، فإن تابوا وأقاموا الصلاة وآتوا الزكاة؛ فخَلُّوا سبيلهم..) (التوبة: ٥)، لێره‌شدا هه‌ر ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن..]. به‌واقیعییش ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی له مێژودا ڕۆژوی نه‌سه‌پاندوه و هێزی به‌كار نه‌هێناوه له‌گه‌ڵ هیچ تاك و گروپێكدا له‌سه‌ر ڕۆژو. ئه‌گه‌ر له ده‌قێكدا باسی پایه‌كانی ئیسلام كرابێت باسی ڕۆژویش كراوه: (بُنِيَ الإسلامُ على خمس: شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله، وإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة، والحج، وصوم رمضان) (بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر)، یان كاتێك خێڵێكی عه‌ره‌ب موسوڵمان بون و په‌یمان له‌گه‌ڵ وه‌فدێكیاندا به‌سراوه باسی ڕۆژویش كراوه: كاتێك وه‌فدی خێڵی (عبد القیس) هاتن پێغه‌مبه‌ر فه‌رمانی پێ دان به یه‌كتاپه‌رستی و نوێژ و زه‌كات و ڕۆژو و حه‌ج و ته‌سلیمكردنی پێنجیه‌كی ده‌سكه‌وته‌كان: (أمرهم أن يعبدوا الله ولا يشركوا به شيئا، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، ويصوموا رمضان، ويحجّوا البيت، ويعطوا الخمس من المغانم) (گێڕانه‌وه‌ی نه‌سائی و به‌ززار و ئیبن مه‌نده و ئه‌بو نوعه‌یم(١٩)). به‌ڵام ئه‌مانه ته‌نها ڕونكردنه‌وه‌ی پایه‌كانی ئیسلامن، و جیاوازن له‌و حه‌ديثهی پێشو كه ده‌ڵێت له‌گه‌ڵ خه‌ڵكه‌كه‌دا ده‌جه‌نگێت هه‌تا ئه‌و كارانه جێبه‌جێ ده‌كه‌ن كه له‌مه‌ی دوه‌میاندا ته‌نها باسی نوێژ و زه‌كات كراوه. ئیتر ده‌قێك نیه درابێته پاڵ پێغه‌مبه‌ر و سه‌پاندنی ڕۆژو بگه‌یه‌نێت، یان باسی له‌وه كردبێت له‌سه‌ر ڕۆژو كه‌سێك لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ كرابێت و زۆری لێ كرابێت.
به شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بڵێین له سه‌رده‌می نوێدا كاتێك لایه‌نێكی ئیسلامی ده‌یه‌وێت ڕۆژو بسه‌پێنێت، ئه‌وه مه‌یلی دیكتاتۆریی ئه‌و لایه‌نه ده‌رده‌خات، له‌و ناوه‌ند و كۆمه‌ڵگا و شارانه‌یشدا ئه‌و هه‌وڵی سه‌پاندنه سه‌رده‌گرێت كه زه‌مینه‌یه‌كی باشی تێدا هه‌ڵ كه‌وتبێت بۆ دیكتاتۆریه‌ت. هه‌ر بۆ نمونه: ئه‌و سه‌پاندن و قه‌ده‌غه‌كردنه‌ی له هه‌ولێر سه‌رده‌گرێت و قبوڵ ده‌كرێت له سلێمانی سه‌رناگرێت و قبوڵ ناكرێت! له وڵاته عه‌ره‌بیه‌كانیشدا كه له زۆر شوێن هه‌مان قه‌ده‌غه‌كردنی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرای ڕۆژانی ڕه‌مه‌زان هه‌یه، ده‌بینیت دیكتاتۆریه‌ت گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ئه‌و وڵاتانه‌یه!
كاتێك له مانگێكدا ناتوانیت به‌ئاشكرا سود له ساده‌ترین مافی خۆت وه‌كو زینده‌وه‌رێك وه‌ربگریت كه خواردن و خواردنه‌وه‌یه؛ ئه‌و كاته هه‌ست ده‌كه‌یت ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسی یان سیاسی - ئایینی یان ئایینی - سیاسی هه‌یه كه ده‌توانێت كۆنتڕۆڵی تایبه‌تیترین و ساده‌ترین چالاكیی ژیانت بكات.. ئه‌مه‌ش ڕێك ئه‌و هه‌سته‌یه كه ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و ده‌سه‌ڵاتی ئایینی ده‌یانه‌وێت له ده‌رونی هاوڵاتیدا بیچێنن و بیچه‌سپێنن.
ده‌شتوانم بڵێم ئه‌م به‌ندوباوی سه‌پاندنی ڕۆژوه به‌سه‌ر هه‌مو كۆمه‌ڵگادا به‌ندوباوێكی تازه‌یه و ئه‌گه‌ری زیاتر ئه‌وه‌یه دیاریی ده‌ستی وه‌ههابیه‌ت بێت بۆ عه‌قڵی ئیسلامیی نوێ، و زیاتر له فه‌تواكانی مه‌لا سه‌له‌فیه‌كانی سه‌عودیه‌دا به‌رچاو ده‌كه‌وێت. وه‌هابیه‌كان له نیمچه دورگه‌ی عه‌ره‌بیدا ئه‌زمونی زۆریان هه‌بوه له سه‌پاندنی یاسا ئیسلامیه‌كاندا، جاری وا هه‌بوه له‌سه‌ر جگه‌ره‌كێشان مرۆڤیان كوشتوه! به‌داخه‌وه عه‌قڵی ئیسلامیی ئێسته‌ش وه‌ههابیه‌ت دایڕشتوه و ئاڕاسته‌ی ده‌كات.
ئینجا به‌ئاسانی شوێنه‌واری بنه‌مای (سد الذرائع) له‌و یاسایه‌دا ده‌بینرێته‌وه، بۆ نمونه ده‌ڵێن "حه‌رامه چێشتخانه‌كان له ڕۆژانی ڕه‌مه‌زاندا كار بكه‌ن، چونكه ئه‌وه ده‌بێته كارئاسانی بۆ خه‌ڵك تا ڕۆژوه‌كه‌یان بشكێنن"، واته "له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كردنه‌وه‌ی چێشتخانه سه‌رده‌كێشێت بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك موسوڵمان ڕۆژو بشكێنن؛ له‌به‌ر ئه‌وه كردنه‌وه‌ی چێشتخانه له ڕه‌مه‌زاندا حه‌رامه".. ئه‌م ئه‌نجامه‌ش ته‌نها به‌پێی بنه‌مای (سد الذرائع) وه‌رده‌گیرێت كه وه‌ههابیه‌كان كاری پێ ده‌كه‌ن، له بنه‌ڕه‌تیشدا یه‌كێكه له بنه‌ماكانی ڕێبازی ئیمام (مالیك) ئینجا دواتر له‌ناو حه‌نبه‌لیه‌كاندا (ئیبن ته‌یمییه) په‌سه‌ندی كردوه و ئیتر لێره‌وه بوه‌ته به‌شێكی بنه‌ڕه‌تی له عه‌قڵی یاسایی ئیسلامیی نوێ.. ئه‌گه‌رنا فه‌قیهه حه‌نه‌فی و شافیعیه‌كان گاڵته‌یان له‌و بنه‌مایه دێت، واته بنه‌مای حه‌رامكردنی شتێك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌رده‌كێشێت یان ڕه‌نگه سه‌ربكێشێت بۆ حه‌رامێك.
ئینجا مه‌رج نیه چێشتخانه‌كان ته‌نها ئه‌و كه‌سانه ڕویان تێ بكه‌ن كه ڕۆژویان له‌سه‌ره، به‌ڵكو هه‌مومان ده‌زانین كه زیاتر خه‌ڵكی موسافیر و گه‌شتیار و ئه‌و كرێكارانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی شاره‌وه دێن ڕو ده‌كه‌نه ئه‌و چێشتخانانه.. ئه‌مه جگه له حاڵه‌تی پیر و منداڵ و زۆر حاڵه‌تی تر.
بۆیه من له كتێبه حه‌ديثى و فیقهیه كۆنه‌كاندا هیچ ئاماژه‌یه‌كم نه‌دیوه بۆ ئه‌وه‌ی خواردن و خواردنه‌وه‌ی ئاشكرای ڕۆژی ڕه‌مه‌زان قه‌ده‌غه بێت، مه‌گه‌ر بۆ كه‌سێك هیچ بیانو و به‌هانه‌یه‌كی نه‌بێت و ڕوخسه‌تی شه‌رعیی نه‌بێت بۆ ڕۆژوشكاندن، بۆ ئه‌م حاڵه‌ته هه‌ندێك له كتێبه فیقهیه‌كان - به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی قورئان و حه‌ديثيشيان هه‌بێت - ده‌ڵێن ئه‌و كه‌سه ده‌گیرێت یان لێیشی ده‌درێت هه‌تا بڕیار ده‌دات به‌ڕۆژو بێت، هه‌ندێكیان ده‌ڵێن نان و ئاویشی تا ئێواره لێ ده‌گیرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وه‌كو ڕۆژوه‌وانی لێ بێت. هه‌روه‌ها (ئیبن عابیدین) له (شوڕونبولالی) ـه‌وه، كه دو فه‌قیهی حه‌نه‌فین، نه‌قڵ ده‌كات كه "هه‌ر كه‌س له ڕۆژی ڕه‌مه‌زاندا به‌ئاشكرا بخوات و هیچ بیانویه‌كیشی نه‌بێت و ڕوخسه‌تی شه‌رعیی نه‌بێت؛ ده‌كوژرێت، چونكه سوكایه‌تیی به ئایین كردوه"! ئه‌مه‌ش بۆچونێكی شه‌خسیه و هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیشی نیه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر موسوڵمانه‌كه بڵێت "به‌ڕۆژو نابم چونكه باوه‌ڕم پێی نیه"؛ ئه‌وا هه‌مویان یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه و ده‌كوژرێت ئه‌گه‌ر هه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌وه. له كتێب و نوسراوه وه‌ههابیه‌كانی ئێسته‌شدا، مه‌سه‌له‌كه زۆر توندتره و ده‌ڵێن ئه‌وانه‌ش ڕوخسه‌تی شه‌رعییان هه‌یه نابێت به ئاشكرا بخۆن یان بخۆنه‌وه! واته وه‌ههابیه‌كان پێیان وایه كه نابێت هیچ كه‌س به ئاشكرا بخوات یان بخواته‌وه و هه‌مو كۆمه‌ڵگا ده‌بێت وه‌كو ڕۆژوه‌وان ده‌ركه‌وێت! كه ئه‌مه‌مان له كتێبه فیقهیه كۆنه‌كانیشدا نه‌بینیوه‌ته‌وه.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی له كه‌له‌پوری فیقهیی ئیسلامیدا وتراوه كه هه‌ر موسوڵمانێك به‌ڕۆژو نه‌بو و به‌هانه‌یشی نه‌بو بۆ ڕۆژوشكاندن ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت ڕۆژو بگرێت؛ پێم وایه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی نیه و ته‌نها لاساییكردنه‌وه‌ی ئه‌و یاسا ئیسلامیه‌یه كه ده‌رباره‌ی نوێژ هاتوه كه ده‌ڵێت هه‌ر كه‌س نوێژی نه‌كرد ده‌گیرێت و ناچار ده‌كرێت نوێژ بكات.. له قورئان و حه‌ديثيشدا - وه‌كو ڕونمان كرده‌وه - هه‌ر ته‌نها ده‌رباره‌ی (نوێژ) و (زه‌كات) هاتوه كه موسوڵمان ناچار ده‌كرێت ئه‌نجامیان بدات و ته‌نها له‌سه‌ر نوێژ و زه‌كات لێپێچینه‌وه ده‌كرێت و هێز به‌كار دێت.. به‌ڵام فه‌قیهه‌كان (یان هه‌ندێكیان) له خۆیانه‌وه دێن ڕۆژویش ده‌خه‌نه پاڵی نوێژ و زه‌كات و پێیان وایه ناچاركردن له ڕۆژویشدا هه‌یه، كه ئه‌مه گۆتره‌كاریه و پێچه‌وانه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كه و حه‌ديثهكه‌یشه، چونكه ده‌قه قورئانیه‌كه ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن (التوبة: ٥)، حهديثهكهی بوخاری و موسلیمیش ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر خه‌ڵك شایه‌تمانیان هێنا و نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا؛ ئیتر خوێن و ماڵ‌وسامانیان پارێزراوه. به‌ڵام فه‌قیهه‌كان به‌بێ ئه‌وه‌ی به خۆیان بزانن بازیان به‌سه‌ر ئه‌م ده‌قه ڕۆشنانه‌دا داوه كه ته‌نها باسی نوێژ و زه‌كات ده‌كه‌ن نه‌ك ڕۆژو. هه‌تاكو زانایه‌كی ئایینیی وه‌كو (صیددیق حه‌سه‌ن خان) (١٨٣٢-١٨٩٠)، له كتێبی (الروضة الندية) دا، دێت ده‌ستكاریی ئه‌و حه‌ديثهی بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر ده‌كات و له خۆیه‌وه (حه‌ج) و (ڕۆژو) ی بۆ زیاد ده‌كات و به‌م شێوه‌یه دایده‌ڕێژێته‌وه: (أمرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا لا إله إلا الله، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، ويحجوا البيت، ويصوموا رمضان، فمن فعل ذلك؛ فقد عصم دمه وماله إلا بحقه)(٢٠) [شایه‌نی ئاماژه‌یه و زۆریش سه‌یره كه "شه‌وكانی" یش له كتێبی "الدر النضيد في إخلاص كلمة التوحيد" دا هه‌مان هه‌ڵه ده‌كات و به‌و شێوه‌یه ده‌ستكاریی حه‌ديثهكه ده‌كات، وا دیاره ئه‌مانه حه‌ديثهكه له‌گه‌ڵ ئه‌و حه‌ديثهی تردا تێكه‌ڵ ده‌كه‌ن كه باسی پێنج پایه‌كه‌ی ئیسلام ده‌كات!]. به‌بێ ئه‌وه‌ی ئه‌م شێوه‌یه له هیچ گێڕانه‌وه و كتێبێكی حه‌ديثدا هاتبێت. ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ توندڕه‌ویه زیاده‌كه‌ی خۆیدا بگونجێت! به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوبراو توانیبێتی حه‌ديثهكه به‌م شێوه‌یه دابڕێژێته‌وه و ده‌ستكاریی بكات؛ ئه‌ی ده‌قه قورئانیه‌كه‌ی (التوبة: ٥) چی لێ ده‌كات كه ده‌ڵێت "ئه‌گه‌ر نوێژیان كرد و زه‌كاتیان دا وازیان لێ بهێنن"؟
هه‌ر هه‌وڵێكیش درابێت بۆ سازكردنی (حه‌ديث) ێك كه (ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان) بخاته ڕِیزی نوێژ و زه‌كات بۆ سه‌پاندن و زۆركاری له‌سه‌ری؛ سه‌ركه‌وتو نه‌بوه و لاواز ده‌رچوه و نه‌یتوانیوه جێگه بكاته‌وه چونكه بنه‌ڕه‌تی له ئیسلامدا نیه، ئیتر مه‌گه‌ر به هه‌ڵبه‌ستن ساز بكرێت.. لهم بابه‌ته گێڕانه‌وه‌یه‌ك هه‌یه كه ده‌ڵێت: (عُرَى الإسلام وقواعدُ الدين ثلاثة، عليهنّ أُسِّس الإسلام، من ترك واحدةً منهنّ فهو بها كافر حلال الدم: شهادة أن لا إله إلا الله، والصلاة المكتوبة، وصوم رمضان)، كه ئه‌بو یه‌علا له (المسند) ه‌كه‌یدا و لاله‌كائی له (السنة) دا گێڕاویانه‌ته‌وه، له ئیبن عه‌بباسه‌وه كه ئه‌میش ـ به بڕوای حه‌ممادی كوڕی زه‌ید كه ئه‌ڵقه‌یه‌كی زنجیره‌ی سه‌نه‌ده‌كه‌یه ـ داویه‌ته پاڵ پێغه‌مبه‌ر.. جا هه‌رچه‌ند مونذیری و ـ به‌دوایدا هه‌يثهمی ـ سه‌نه‌ده‌كه‌یان به (حَسَن) داناوه، به‌ڵام ئه‌لبانی دوای ورده‌كاریی زیاتر سه‌نه‌ده‌كه به لاواز ده‌زانێت و حهديثهكهی له (سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة) به ژماره (٩٤) هێناوه و حوكمی (ضعيف) ی به‌سه‌ردا داوه.. ئه‌وه‌ش چونكه ئه‌ڵقه‌یه‌كی زنجیره‌ی سه‌نه‌ده‌كه (عه‌مری كوڕی مالیكی نوكری) (عمرو بن مالك النكري) ـه كه هه‌رچه‌ند (ئیبن حیببان) به متمانه‌دار (موثوق) ی داناوه، به‌ڵام ئه‌وه نمونه‌یه‌كی شلگیریه‌كانی ئیبن حیببانه و كه‌سی تر به متمانه‌داری دانه‌ناوه، ئیبن حیببان بۆ خۆیشی ده‌رباره‌ی عه‌مری ناوبراو ده‌ڵێت جگه له گێڕانه‌وه‌ی (یه‌حیا) ی كوڕی له هه‌ر ڕێگه‌یه‌كی تره‌وه لێی بگێڕدرێته‌وه هه‌ڵه و شتی نه‌ناسراوی تێ ده‌كه‌وێت و نابێته به‌ڵگه.. لێره‌شدا لهم گێڕانه‌وه‌یه‌دا له (حه‌ممادی كوڕی زه‌ید) ه‌وه لێی ده‌گێڕدرێته‌وه نه‌ك (یه‌حیا) ی كوڕی. ئینجا ئه‌گه‌ر كه‌سانی تر هه‌مان شت بگێڕنه‌وه (كه ئه‌مه به زاراوه‌ی حه‌دیپبێژان پێی ده‌وترێت "متابعة") كه عه‌مری ناوبراو ده‌یگێڕێته‌وه، ئه‌وا گێڕانه‌وه‌كه‌ی متمانه په‌یدا ده‌كات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ته‌نها خۆی شتێك بگێڕێته‌وه به لاواز داده‌نرێت و نابێته به‌ڵگه. جگه له (عه‌مری كوڕی مالیك) ی ناوبراو، سه‌نه‌ده‌كه (موئه‌ممه‌لی كوڕی ئیسماعیل) (مؤمل بن إسماعيل) ی تێدایه، كه ئه‌میش هه‌رچه‌ند به ڕاستگۆ دانراوه به‌ڵام ـ وه‌كو ئه‌بو حاتیم و كه‌سانی تر وتویانه ـ هه‌ڵه‌ی زۆربوه له گێڕانه‌وه‌دا. كه‌واته سه‌نه‌ده‌كه به‌گشتی لاوازیی تێدایه، بۆیه ئه‌لبانی ئه‌و حه‌ديثهی به لاواز (ضعيف) داناوه(٢١).
له كۆتاییدا، ئه‌گه‌ر كه‌سێك ده‌توانێت به‌ڵگه‌یه‌كی ئیسلامیمان له‌و باره‌یه‌وه پێشان بدات سوپاسی ده‌كه‌ین، به مه‌رجێك قسه‌ی مه‌لایه‌كی وه‌ههابی یان زیادكردن و بیروڕای شه‌خسیی كتێبێك له كه‌له‌پوری فیقهی، نه‌بێت، به‌ڵكو به‌ڵگه‌یه‌ك بێت له قورئان یان حه‌ديث. ئه‌گه‌ریش به‌ڵگه‌یه‌ك به‌ده‌سته‌وه نیه تكا ده‌كه‌ین له پیاوانی ئایینی حاڵه‌تی ده‌رونی و عه‌قڵی و بایۆلۆجیایی خۆیان به‌سه‌ر ئێمه‌دا نه‌سه‌پێنن.
په‌راوێز:
(١) البخاري، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه. تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر. دار طوق النجاة. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ١٣، ص. ٤١٤. الحديث رقم: ٥٣٦٨. جـ. ١٥، ص. ٣٠٦. الحديث رقم: ٦٠٨٦. جـ. ١٥، ص. ٤١٠. الحديث رقم: ٦١٦٤.
ابن خزيمة، الصحيح. تحقيق: د. محمد مصطفى الأعظمي. المكتب الإسلامي، بيروت. ١٩٦٠. جـ. ٣، ص. ٢٢١. الحديث رقم: ١٩٤٩.
البيهقي، السنن الكبرى. تحقيق: محمد عبد القادر عطا. مكتبة دار الباز، مكة. ١٩٩٤. جـ. ٤، ص. ٢٢٦. الحديث رقم: ٦٨٥٢. جـ. ٥، ص. ١٨٦. الحديث رقم: ٩٦٦٨. جـ. ٦، ص. ٣٩٣. الحديث رقم: ١٥٠٦٦.
الدارقطني، السنن. تحقيق: السيد عبد الله هاشم يماني المدني. دار المعرفة، بيروت. ١٩٦٦. جـ. ٢، ص. ٢٠٩.
أبو نعيم، المسند المستخرج على صحيح الإمام مسلم. تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل الشافعي. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٩٦. جـ. ٣، ص‌ص. ١٨٨، ١٨٩. الحديث رقم: ٢٥١٠ - ٢٥١٥.
ابن أبي شيبة، المصنف في الأحاديث والآثار. تحقيق: كمال يوسف الحوت. مكتبة الرشد، الرياض، الطبعة الأولى، ١٤٠٩ هـ. جـ. ٢، ص. ٣٤٨. الحديث رقم: ٩٦٨٦ - ٩٦٨٨.
ابن الجارود، المنتقى من السنن المسندة. تحقيق: عبدالله عمر البارودي. مؤسسة الكتاب الثقافية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٨٨. ص. ١٠٤، الحديث رقم: ٣٨٤.
هه‌روه‌ها ئه‌بو عوانه و ئیبن عه‌ساكیر هه‌ر له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه.
(٢) أبو يعلى، المسند. تحقيق: حسين سليم اسد. دار المأمون للتراث، دمشق. الطبعة الأولى، ١٩٨٤. جـ. ١٠، ص. ٨٩. الحديث رقم: ٥٦٢٥.
الطبراني، المعجم الأوسط. تحقيق: طارق بن عوض الله بن محمد، عبد المحسن بن إبراهيم الحسيني. دار الحرمين، القاهرة، ١٤١٥ هـ. جـ. ٨، ص. ١٣١. الحديث رقم: ٨١٨٤.
(٣) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٤. جـ. ٣، ص. ١١٠. الحديث رقم: ١٢٥٦٨.
(٤) الحسن الخلال، المجالس العشرة. دراسة وتحقيق: مجدي فتحي السيد. دار الصحابة للتراث، طنطا - مصر، ١٤١١هـ. الحديث رقم: ٥١.
(٥) لهم باره‌یه‌وه بڕوانه: العيني، عمدة القاري شرح صحيح البخاري. دار إحياء التراث العربي، بيروت. جـ. ١١، ص. ٣١.
لێره‌دا عه‌ینی ده‌ڵێت: "وبعض المالكية أوجبوا الكفّارة على من أفسد صومه مطلقا، واحتجّوا بظاهر هذا الحديث، ورُدّ عليهم...".
(٦) الطبراني، المعجم الأوسط. جـ. ٢، ص. ٢١٨. الحديث ١٦٨٦.
(٧) الحاكم، المستدرك على الصحيحين. تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الاولى، ١٩٩٠. جـ. ٢، ص. ٢٢١. الحديث رقم: ٢٨١٥.
ابن خزيمة، الصحيح. جـ. ٤، ص. ٦٣. الحديث رقم: ٢٣٦٨.
الترمذي، السنن. تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرين. دار إحياء التراث العربي، بيروت. جـ. ٣، ص. ٥٠٣. الحديث رقم: ١٢٠٠.
البيهقي، السنن الصغرى. ضمن: محمد ضياء الرحمن الأعظمي، المنة الكبرى شرح وتخريج السنن الصغرى. مكتبة الرشد، الرياض. ٢٠٠١. جـ. ٦، ص‌ص. ٣٩٤، ٣٩٥. الحديث رقم: ٢٦٤٦.
البيهقي، السنن الكبرى. جـ. ٦، ص. ٣٨٥. الحديث رقم: ١٥٠٣٤. جـ. ٦، ص. ٣٩٠. الحديث رقم: ١٥٠٥٤.
أحمد، المسند. مؤسسة قرطبة، مصر. جـ. ٤، ص. ٣٦. الحديث رقم: ١٦٤٦٨.
أبو داوود، السنن. تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد. دار الفكر. جـ. ٢، ص. ٢٦٥. الحديث رقم: ١٥٠٥٤.
ابن ماجه، السنن. تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. دار الفكر، بيروت. جـ. ١، ص. ٦٦٥. الحديث رقم: ٢٠٦٢.
الدارمي، السنن. تحقيق: فواز أحمد زمرلي، خالد السبع العلمي. دار الكتاب العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٠٦ هـ. جـ. ٢، ص. ٢١٦. الحديث رقم: ٢٢٦٣.
الطبراني، المعجم الكبير. تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي. مكتبة العلوم والحكم، الموصل. الطبعة الثانية، ١٩٨٣. جـ. ٦، ص. ٤٢. الحديث رقم: ٦٣٤٤. جـ. ٦، ص. ٤٣. الحديث رقم: ٦٣٤٦، ٦٣٤٨.
ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١٠. الحديث رقم: ١٢٥٦٦.
ابن الجارود، المنتقى من السنن المسندة. ص. ١٨٥، الحديث رقم: ٦٤٤.
(٨) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٦ - ٩٦٦٩. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٢، ١٢٥٦٦ - ١٢٥٦٩.
(٩) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٤. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٨.
(١٠) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٥. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٥.
(١١) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١٠، الحديث رقم: ١٢٥٦٦.
(١٢) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٠، ٩٦٨١. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٣.
(١٣) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٢. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٤.
(١٤) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٣. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٩.
(١٥) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٤.
(١٦) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٥. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦١.
(١٧) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١١. الحديث رقم: ١٢٥٦٠.
(١٨) البخاري، الجامع المسند الصحيح المختصر. جـ. ١، ص. ٢٩. الحديث رقم: ٢٥.
مسلم، الصحيح. تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. دار احياء التراث العربي، بيروت. جـ. ١، ص. ٥٠. الحديث رقم: ٢٢.
أبو يعلى، المسند. جـ. ١، ص. ٦٩. الحديث رقم: ٦٨.
أحمد، المسند. جـ. ٢، ص. ٣٤٥. الحديث رقم: ٨٥٢٥.
ابن راهويه، المسند. تحقيق: د. عبد الغفور بن عبد الحق البلوشي. مكتبة الايمان، المدينة المنورة. الطبعة الاولى، ١٩٩١. جـ. ١، ص. ٢٩٤. الحديث رقم: ٢٦٢.
ابن حبان، الصحيح (بترتيب ابن بلبان). تحقيق: شعيب الارنؤوط. مؤسسة الرسالة، بيروت. ١٩٩٣. جـ. ١، ص. ٤٠١. الحديث رقم: ١٦٥. جـ. ١، ص. ٤٥٣. الحديث رقم: ٢١٩.
ابن خزيمة، الصحيح. جـ. ٤، ص. ٦. الحديث رقم: ٢٢٤٦. ص. ٨. الحديث رقم: ٢٢٤٨.
ابن ماجه، السنن. جـ. ١، ص. ٢٦. الحديث رقم: ٦١. ص. ٢٨. الحديث رقم: ٦٢.
البيهقي، السنن الكبرى. جـ. ٣، ص. ٩٢. الحديث رقم: ٤٩٢٠. ص. ٣٦٦. الحديث رقم: ٦٢٩٣. جـ. ٦، ص. ٤. الحديث رقم: ١٢٨٩٦ - ١٢٨٩٩. جـ. ٨، ص. ١٦٦. الحديث رقم: ١٦٥٠٩ - ١٦٥١٢.
الدارقطني، السنن. جـ. ١، ص‌ص. ٢٣١، ٢٣٢. جـ. ٢، ص. ٨٩.
النسائي، السنن الكبرى. تحقيق: د. عبد الغفار سليمان البنداري، سيد كسروي حسن. دار الكتب العلمية، بيروت. ١٩٩١. جـ. ٢، ص. ٢٨٠. الحديث رقم: ٣٤٣١. جـ. ٣، ص. ٥. الحديث رقم: ٤٣٠٢.
(١٩) بۆ نمونه بڕوانه: النسائي، السنن الكبرى. جـ. ١، ص. ١٤٣. الحديث رقم: ٣٢٤.
(٢٠) صديق حسن خان، الروضة الندية. تحقيق: علي حسين الحلبي. دار ابن عفان، القاهرة. ١٩٩٩. جـ. ١، ص. ٣٥٨.
(٢١) الألباني، سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة. جـ. ١، ص. ٢١١. الحديث رقم (٩٤).
(١) البخاري، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه. تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر. دار طوق النجاة. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ١٣، ص. ٤١٤. الحديث رقم: ٥٣٦٨. جـ. ١٥، ص. ٣٠٦. الحديث رقم: ٦٠٨٦. جـ. ١٥، ص. ٤١٠. الحديث رقم: ٦١٦٤.
ابن خزيمة، الصحيح. تحقيق: د. محمد مصطفى الأعظمي. المكتب الإسلامي، بيروت. ١٩٦٠. جـ. ٣، ص. ٢٢١. الحديث رقم: ١٩٤٩.
البيهقي، السنن الكبرى. تحقيق: محمد عبد القادر عطا. مكتبة دار الباز، مكة. ١٩٩٤. جـ. ٤، ص. ٢٢٦. الحديث رقم: ٦٨٥٢. جـ. ٥، ص. ١٨٦. الحديث رقم: ٩٦٦٨. جـ. ٦، ص. ٣٩٣. الحديث رقم: ١٥٠٦٦.
الدارقطني، السنن. تحقيق: السيد عبد الله هاشم يماني المدني. دار المعرفة، بيروت. ١٩٦٦. جـ. ٢، ص. ٢٠٩.
أبو نعيم، المسند المستخرج على صحيح الإمام مسلم. تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل الشافعي. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٩٦. جـ. ٣، ص‌ص. ١٨٨، ١٨٩. الحديث رقم: ٢٥١٠ - ٢٥١٥.
ابن أبي شيبة، المصنف في الأحاديث والآثار. تحقيق: كمال يوسف الحوت. مكتبة الرشد، الرياض، الطبعة الأولى، ١٤٠٩ هـ. جـ. ٢، ص. ٣٤٨. الحديث رقم: ٩٦٨٦ - ٩٦٨٨.
ابن الجارود، المنتقى من السنن المسندة. تحقيق: عبدالله عمر البارودي. مؤسسة الكتاب الثقافية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٨٨. ص. ١٠٤، الحديث رقم: ٣٨٤.
هه‌روه‌ها ئه‌بو عوانه و ئیبن عه‌ساكیر هه‌ر له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه.
(٢) أبو يعلى، المسند. تحقيق: حسين سليم اسد. دار المأمون للتراث، دمشق. الطبعة الأولى، ١٩٨٤. جـ. ١٠، ص. ٨٩. الحديث رقم: ٥٦٢٥.
الطبراني، المعجم الأوسط. تحقيق: طارق بن عوض الله بن محمد، عبد المحسن بن إبراهيم الحسيني. دار الحرمين، القاهرة، ١٤١٥ هـ. جـ. ٨، ص. ١٣١. الحديث رقم: ٨١٨٤.
(٣) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٤. جـ. ٣، ص. ١١٠. الحديث رقم: ١٢٥٦٨.
(٤) الحسن الخلال، المجالس العشرة. دراسة وتحقيق: مجدي فتحي السيد. دار الصحابة للتراث، طنطا - مصر، ١٤١١هـ. الحديث رقم: ٥١.
(٥) لهم باره‌یه‌وه بڕوانه: العيني، عمدة القاري شرح صحيح البخاري. دار إحياء التراث العربي، بيروت. جـ. ١١، ص. ٣١.
لێره‌دا عه‌ینی ده‌ڵێت: "وبعض المالكية أوجبوا الكفّارة على من أفسد صومه مطلقا، واحتجّوا بظاهر هذا الحديث، ورُدّ عليهم...".
(٦) الطبراني، المعجم الأوسط. جـ. ٢، ص. ٢١٨. الحديث ١٦٨٦.
(٧) الحاكم، المستدرك على الصحيحين. تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الاولى، ١٩٩٠. جـ. ٢، ص. ٢٢١. الحديث رقم: ٢٨١٥.
ابن خزيمة، الصحيح. جـ. ٤، ص. ٦٣. الحديث رقم: ٢٣٦٨.
الترمذي، السنن. تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرين. دار إحياء التراث العربي، بيروت. جـ. ٣، ص. ٥٠٣. الحديث رقم: ١٢٠٠.
البيهقي، السنن الصغرى. ضمن: محمد ضياء الرحمن الأعظمي، المنة الكبرى شرح وتخريج السنن الصغرى. مكتبة الرشد، الرياض. ٢٠٠١. جـ. ٦، ص‌ص. ٣٩٤، ٣٩٥. الحديث رقم: ٢٦٤٦.
البيهقي، السنن الكبرى. جـ. ٦، ص. ٣٨٥. الحديث رقم: ١٥٠٣٤. جـ. ٦، ص. ٣٩٠. الحديث رقم: ١٥٠٥٤.
أحمد، المسند. مؤسسة قرطبة، مصر. جـ. ٤، ص. ٣٦. الحديث رقم: ١٦٤٦٨.
أبو داوود، السنن. تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد. دار الفكر. جـ. ٢، ص. ٢٦٥. الحديث رقم: ١٥٠٥٤.
ابن ماجه، السنن. تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. دار الفكر، بيروت. جـ. ١، ص. ٦٦٥. الحديث رقم: ٢٠٦٢.
الدارمي، السنن. تحقيق: فواز أحمد زمرلي، خالد السبع العلمي. دار الكتاب العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٠٦ هـ. جـ. ٢، ص. ٢١٦. الحديث رقم: ٢٢٦٣.
الطبراني، المعجم الكبير. تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي. مكتبة العلوم والحكم، الموصل. الطبعة الثانية، ١٩٨٣. جـ. ٦، ص. ٤٢. الحديث رقم: ٦٣٤٤. جـ. ٦، ص. ٤٣. الحديث رقم: ٦٣٤٦، ٦٣٤٨.
ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١٠. الحديث رقم: ١٢٥٦٦.
ابن الجارود، المنتقى من السنن المسندة. ص. ١٨٥، الحديث رقم: ٦٤٤.
(٨) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٦ - ٩٦٦٩. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٢، ١٢٥٦٦ - ١٢٥٦٩.
(٩) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٤. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٨.
(١٠) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٦٥. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٥.
(١١) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١٠، الحديث رقم: ١٢٥٦٦.
(١٢) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٠، ٩٦٨١. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٣.
(١٣) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٢. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٤.
(١٤) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٣. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦٩.
(١٥) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٤.
(١٦) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٢، ص. ٣٤٦. الحديث رقم: ٩٦٨٥. جـ. ٣، ص. ١١١، الحديث رقم: ١٢٥٦١.
(١٧) ابن أبي شيبة، المصنف. جـ. ٣، ص. ١١١. الحديث رقم: ١٢٥٦٠.
(١٨) البخاري، الجامع المسند الصحيح المختصر. جـ. ١، ص. ٢٩. الحديث رقم: ٢٥.
مسلم، الصحيح. تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. دار احياء التراث العربي، بيروت. جـ. ١، ص. ٥٠. الحديث رقم: ٢٢.
أبو يعلى، المسند. جـ. ١، ص. ٦٩. الحديث رقم: ٦٨.
أحمد، المسند. جـ. ٢، ص. ٣٤٥. الحديث رقم: ٨٥٢٥.
ابن راهويه، المسند. تحقيق: د. عبد الغفور بن عبد الحق البلوشي. مكتبة الايمان، المدينة المنورة. الطبعة الاولى، ١٩٩١. جـ. ١، ص. ٢٩٤. الحديث رقم: ٢٦٢.
ابن حبان، الصحيح (بترتيب ابن بلبان). تحقيق: شعيب الارنؤوط. مؤسسة الرسالة، بيروت. ١٩٩٣. جـ. ١، ص. ٤٠١. الحديث رقم: ١٦٥. جـ. ١، ص. ٤٥٣. الحديث رقم: ٢١٩.
ابن خزيمة، الصحيح. جـ. ٤، ص. ٦. الحديث رقم: ٢٢٤٦. ص. ٨. الحديث رقم: ٢٢٤٨.
ابن ماجه، السنن. جـ. ١، ص. ٢٦. الحديث رقم: ٦١. ص. ٢٨. الحديث رقم: ٦٢.
البيهقي، السنن الكبرى. جـ. ٣، ص. ٩٢. الحديث رقم: ٤٩٢٠. ص. ٣٦٦. الحديث رقم: ٦٢٩٣. جـ. ٦، ص. ٤. الحديث رقم: ١٢٨٩٦ - ١٢٨٩٩. جـ. ٨، ص. ١٦٦. الحديث رقم: ١٦٥٠٩ - ١٦٥١٢.
الدارقطني، السنن. جـ. ١، ص‌ص. ٢٣١، ٢٣٢. جـ. ٢، ص. ٨٩.
النسائي، السنن الكبرى. تحقيق: د. عبد الغفار سليمان البنداري، سيد كسروي حسن. دار الكتب العلمية، بيروت. ١٩٩١. جـ. ٢، ص. ٢٨٠. الحديث رقم: ٣٤٣١. جـ. ٣، ص. ٥. الحديث رقم: ٤٣٠٢.
(١٩) بۆ نمونه بڕوانه: النسائي، السنن الكبرى. جـ. ١، ص. ١٤٣. الحديث رقم: ٣٢٤.
(٢٠) صديق حسن خان، الروضة الندية. تحقيق: علي حسين الحلبي. دار ابن عفان، القاهرة. ١٩٩٩. جـ. ١، ص. ٣٥٨.
(٢١) الألباني، سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة. جـ. ١، ص. ٢١١. الحديث رقم (٩٤).
