كۆرپه‌له‌ناسیی قورئانی
له‌نێوان كولتوری كۆن و زانستی نوێدا
سه‌ره‌تایه‌ك
له‌نێوان كولتوری كۆن و زانستی نوێدا
سه‌ره‌تایه‌ك
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
له قورئاندا چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی كورت هاتون كه له كۆرپه‌له‌ی مرۆڤ و قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی ده‌دوێن: (إنا خلقناكم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم من مضغة مخلّقة وغير مخلَّقة..) (الحج: ٥) (ثم جعلناه نطفة.. ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فكسونا العظام لحما..) (المؤمنون: ١٤). ئه‌م ده‌قانه كه ڕه‌نگی كۆمه‌ڵێك چه‌مك و بیرۆكه و سه‌رنجی كۆمه‌ڵگای كۆن ده‌رباره‌ی كۆرپه‌له ده‌ده‌نه‌وه، له‌لایه‌ن نوسه‌ر و بانگخوازه‌كانی (ئیعجازی زانستیی قورئان) ـه‌وه به كه‌ڵك هێنراون بۆ سه‌لماندنی گوته‌ی (ئیعجازی قورئان) ـی خۆیان، به‌و پێیه كه گوایه ئه‌م ده‌قانه بۆ یه‌كه‌م جار قۆناغه‌كانی دروستبونی كۆرپه‌له ده‌خه‌نه پێش چاو به‌و پێیه كه مرۆڤ له‌پێش قورئاندا هیچی له‌باره‌ی ئه‌و قۆناغانه‌وه نه‌زانیوه تا كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ به ئامڕازی نوێ ده‌ستنیشانی كردن. ئه‌وه‌ش دوای گۆڕین و ده‌ستكاریكردنی واتای ئه‌و ده‌قانه و واتاكردنه‌وه‌یان به‌پێی چه‌مك و زاراوه و دۆزینه‌وه و ئه‌نجامه‌كانی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ. به شێوه‌یه‌ك ئه‌و واتایه‌ی به‌زۆركاری ده‌یسه‌پێنن به‌سه‌ر ئه‌و ده‌قانه‌دا نامۆیه به سه‌رچاوه ئیسلامیه ڕه‌سه‌نه‌كان و تێگه‌یشتن و لێكدانه‌وه‌ی هه‌مو ته‌فسیره‌كان و موسوڵمانان. ئه‌وه‌ش هه‌م سه‌پاندنی چه‌مكگه‌لێكی نامۆیه به قورئان به‌سه‌ر ده‌قه‌كه‌دا و گۆڕین (ته‌حریف) ی واتاكانیه‌تی، و هه‌م چاووڕاوكردنه له خه‌ڵك و فریودانیانه به لێكدانه‌وه‌ی ساخته و لاف‌وگه‌زافی بونی ئه‌نجامه‌كانی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ له‌ناو ئاماژه و ده‌سته‌واژه قورئانیه‌كاندا. له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا بڕێك له‌و ساخته‌كاریانه ڕون ده‌كه‌ینه‌وه و لێكدانه‌وه و ته‌فسیری ڕه‌سه‌ن و ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و ده‌قانه ده‌خه‌ینه‌ڕو، به‌پشتبه‌ستن به به‌ڵگه‌ی زمان و ته‌فسیر و مێژو و ئینجا به‌راوردكردنی واتای ڕه‌سه‌نی ده‌قه‌كان له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ.
پێشینه و مێژوی كۆپه‌له‌ناسی
بێ گومان كۆرپه‌له شتێك نیه مرۆڤ نه‌توانێت سه‌رنجی بدات و تێبینی و بیركردنه‌وه‌ی له‌سه‌ری هه‌بێت. كۆرپه‌له شتێك نیه له قوڵایی گه‌ردوندا بێت، یان له قوڵایی زه‌ویدا بێت، یان له قوڵایی مادده و گه‌ردیله‌دا بێت، تا مرۆڤ نه‌توانێت سه‌رنجی بدات و تێبینی و زانیاریی له‌سه‌ری هه‌بێت. مرۆڤ له زوه‌وه سه‌رنجی دروستبون و گه‌شه‌كردن و هاتنه ژیانی كۆرپه‌له‌ی داوه، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ی سه‌رنجدانی چه‌ند شتێكه‌وه:
١. به پله‌ی یه‌كه‌م، كۆرپه‌له‌ی ناكام و له‌بارچو (السقط)، چونكه له‌بارچونی كۆرپه‌له له هه‌مو قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنیدا ڕوده‌دات و له هه‌مو قۆناغه‌كاندا سه‌رنج دراوه و بیرۆكه و (انطباعات) ی لێ وه‌رگیراوه، تا ئێسته‌ش سه‌رنجدانی كۆرپه‌له‌ی له‌بارچو یه‌كێكه له سه‌رچاوه‌كانی زانیاریه‌كانی كۆرپه‌له‌ناسی.
٢. هه‌روه‌ها سه‌رنجدانی ئاوله‌مه و كۆرپه‌له‌ی ئاژه‌ڵ، كه ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌یه‌كی تر بوه له ڕابردودا بۆ هه‌ندێك بیرۆكه سه‌باره‌ت به كۆرپه‌له. له سه‌ره‌تاكانی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێیشدا له ڕێگه‌ی سه‌رنجدانی كۆرپه‌له‌ی ئاژه‌ڵه‌وه زۆر شت دۆزرایه‌وه، بۆ نمونه سه‌رنجدانی كۆرپه‌له و سکپڕیی كه‌روێشك سەری کێشا بۆ زانینی زۆر شت دەربارەی هێلكه‌دان Ovary و هێلکەی مرۆڤ.
٣. مامانی. له سه‌ره‌تاكانی مێژوی مرۆڤایه‌تیه‌وه له هه‌مو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا له ڕابوردودا كۆمه‌ڵێك ئافره‌ت هه‌بون كه پیشه‌یان مامانی (القبالة) بوه و سه‌رنجێكی زۆریان لا كه‌ڵه‌كه‌بوه سه‌باره‌ت به كۆرپه‌له و شێوه‌كانی.
٤. فاڵگرتنه‌وه: فاڵگره‌وه‌كان له عێراقی دێریندا بۆ مه‌به‌ستی فاڵگرتنه‌وه سه‌رنجیان له كۆرپه‌له‌ی مرۆڤ و گیانداران ده‌دا، جگه له سه‌رنجدانی جگه‌ر و ئه‌ندامه‌كانی تری هه‌ناو، به‌شێكیش له ده‌قه‌كانی فاڵگرتنه‌وه و خوێندنه‌وه و پێشبینیكردنی پاشه‌ڕۆژ به زاراوه‌ی بابلی (شومما ئیزبو) Shumma izbu واته (ئه‌گه‌ر كۆرپه‌له‌یه‌ك..) ده‌ست پێده‌كات (هه‌رچه‌ند هه‌ندێكیش به "ئه‌گه‌ر له‌دایكبونێكی ناسروشتی.." یان "ناڕێكییه‌كی له‌دایكبون" وه‌ریده‌گێڕن، كه هه‌ر ئاماژه‌یه بۆ كۆرپه‌له‌ی شێواو و ناڕێك، كه وا دیاره ئه‌مانه زیاتر به نیشانه زانراون بۆ خوێندنه‌وه‌ی نهێنیه‌كانی داهاتو، چونكه ناڕێكی و شێواویه‌كه به نیشانه زانراوه)..
پاشان گریكیه‌كان ڕۆڵیان بوه له تێگه‌شتنی بۆماوه‌یی و گه‌شه‌ی كۆرپه‌له‌دا، ئه‌مه‌ش لای (هیپۆكراتێس) ده‌بینینه‌وه، هه‌روه‌ها (ئه‌ریستۆتێلیس) ش په‌ڕاوێكی نوسیوه ده‌رباره‌ی (گیانداران) كه تێیدا بیروڕای خۆی ده‌رباره‌ی كۆرپه‌له باس كردوه، هه‌روه‌ها (تیۆفراستێس) ـــ كه قوتابیی ئه‌ریستۆیه و، (گالینوس)، به‌شدارییان بوه له بواری كۆرپه‌له‌ناسیدا. جگه له‌وانیش (دیمۆكریتوس) و (ئه‌مبادۆكلیس) و (ئێپیكوروس) یش هه‌ندێك بیروڕایان هه‌بوه له‌سه‌ر كۆرپه‌له و قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی. ئه‌مانه‌ش هه‌موی ده‌كه‌ونه پێش زایین به چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك. و كاریگه‌ریی پزیشكیی گالینوس (و تا ڕاده‌یه‌كی كه‌متریش هیپۆكراتێس) به‌سه‌ر پزیشكیی عه‌ره‌بی ـ ئیسلامیه‌وه ئاشكرایه. دواتریش ده‌بینین كۆرپه‌له‌ناسیی (هیپۆكراتیس) و (ئه‌ریستۆتێلیس) و (گالینوس) و (دیمۆكریتوس) لێكچونی زۆری له‌گه‌ڵ كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه‌دا هه‌یه، واته كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه پێشینه‌ی خۆی هه‌یه و نامۆ نه‌بوه به زانیاری و بیروڕای خه‌ڵكی ئه‌و ڕۆژگاره. دواتر ـ له‌گه‌ڵ باسه‌كانی قۆناغه‌كانی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له به‌پێی كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه ـ نمونه ده‌هێنینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی چۆن ئه‌وه‌ی له ده‌قه ئیسلامیه‌كاندا ده‌رباره‌ی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له هاتوه؛ گه‌لێكی له‌گه‌ڵ كۆرپه‌له‌ناسیی ئه‌و نوسه‌ره كۆنانه‌ی پێش ئیسلام ده‌گونجێت و هه‌ر نمونه‌یه‌كی ئه‌و كۆرپه‌له‌ناسیه كۆنه‌یه، به‌ڵكو له هه‌ندێك حاڵه‌تدا به‌شێك له‌و سه‌رچاوه كۆنانه‌ی پێش ئیسلام له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێدا ده‌گونجێن و سه‌رچاوه ئیسلامیه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌م زانسته نوێیه‌دا ناگونجێن. دواتر خوێنه‌ر نمونه‌كانی ئه‌م حاڵه‌تانه‌دا له لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا ده‌بینێته‌وه.
جگه له‌وانه كاتێك قورئان له قۆناغه‌كانی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ده‌دوێت؛ هه‌ر ئه‌وه له خۆیدا نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه كه ئه‌و مرۆڤه‌ی قورئان له كاتی خۆیدا دواندویه‌تی؛ ئه‌و بابه‌ته‌ی به‌لاوه نامۆ نه‌بوه، به‌تایبه‌تی كه له ده‌قێكیاندا قۆناغه‌كانی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ده‌كاته به‌ڵگه‌ی زیندوبونه‌وه: (يا أيها الناس! إن كنتم في ريب من البعث؛ فإنا خلقناكم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة..) (الحج: ٥)، ئه‌گه‌ر ئه‌و قۆناغانه‌ی كۆرپه‌له شتێكی نامۆ و نادیار بونایه؛ بێ گومان نه‌ده‌گونجا له بواری به‌ڵگه‌هێنانه‌وه له‌سه‌ر شتێكی نامۆ و نادیاری وه‌كو زیندوبونه‌وه باس بكرێن.
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ئه‌گه‌ر بیرۆكه قورئانیه‌كه ده‌رباره‌ی كۆرپه‌له بیرۆكه‌یه‌كی نامۆ بوایه؛ بێگومان ته‌فسیره‌كان نه‌یانده‌توانی ئه‌و هه‌مو ڕونكردنه‌وه‌یه سه‌باره‌ت به قۆناغه‌كان بخه‌نه‌ڕو، بۆ نمونه (فه‌خروددینی ڕازی) له (أسرار التنزیل) دا زیاتر له (٢٠) لاپه‌ڕه له‌سه‌ر گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ده‌ڕوات و ده‌ڵێت له (أصحاب التجارب) ه‌وه زانیاریم وه‌رگرتوه. پزیشكه عه‌ره‌ب و موسوڵمانه‌كان به‌رهه‌می چاكیان بوه ده‌رباره‌ی پێكهاتن و گه‌شه‌ی كۆرپه‌له.
قۆناغه‌كانی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له به‌پێی قورئان
به‌پێی ئه‌م دو ده‌قه كه ده‌قی كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه پێك ده‌هێنن؛ قۆناغه‌كانی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ئه‌م پێنج قۆناغه‌ن (نطفة ـ علقة ـ مضغة ـ عظام ـ لحم ـ خلق آخر)، له‌گه‌ڵ هه‌ندێك وه‌سف و ئاماژه‌ی تر. له هه‌ندێك ده‌قی تریشدا ته‌نها قۆناغی "نطفة" ئاماژەی بۆ دەکرێت، بەو پێیەی کە سەرەتای قۆناغەکانی دواترە:
(خلق الإنسان من نطفة فإذا هو خصيم مبين) (النحل: ٤).
(قال له صاحبه ـ وهو يحاوره ـ: أكفرت بالذي خلقك من تراب ثم من نطفة ثم سواك رجلا؟!) (الكهف: ٣٧).
(أولم ير الإنسان أنا خلقناه من نطفة فإذا هو خصيم مبين) (يس: ٧٧).
(إنا خلقنا الإنسان من نطفة أمشاج نبتليه فجعلناه سميعا بصيرا) (الإنسان: ٢).
(وأنه خلق الزوجين الذكر والأنثى، من نطفة إذا تمنى) (النجم: ٤٥، ٤٦).
(قتل الإنسان ما أكفره؟! من أي شيء خلقه؟ من نطفة خلقه فقدره) (عبس: ١٧-١٩).
یان تەنها ئاماژە بۆ قۆناغی "گڵ" ("تراب") و "نطفة" دەکات، وەکو:
(والله خلقكم من تراب ثم من نطفة ثم جعلكم أزواجا وما تحمل من أنثى ولا تضع إلا بعلمه وما يعمر من معمر ولا ينقص من عمره إلا في كتاب إن ذلك على الله يسير) (فاطر: ١١).
یان تەنها ئاماژە بۆ هەردو قۆناغی "نطفة" و "علقة" دەکات:
(أيحسب الإنسان أن يترك سدى؟! ألم يك نطفة من مني يمنى، ثم كان علقة فخلق فسوى، فجعل منه الزوجين الذكر والأنثى؟) (القيامة: ٣٦-٣٩).
یان تەنها ئاماژە بۆ هەرسێ قۆناغی "گڵ" ("تراب") و "نطفة" و "علقة" دەکات:
(هو الذي خلقكم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم يخرجكم طفلا ثم لتبلغوا أشدكم ثم لتكونوا شيوخا ومنكم من يتوفى من قبل ولتبلغوا أجلا مسمى ولعلكم تعقلون) (غافر: ٦٧).
لێره‌وه ڕاڤه‌ی قۆناغه‌كان ده‌كه‌ین و له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ به‌راوردی ده‌كه‌ین و ڕه‌گ‌وڕیشه‌ی كۆنی چه‌مكه‌كانیش ڕون ده‌كه‌ینه‌وه، و له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا گه‌مه و ساخته‌كاریه‌كانی نوسه‌ره ئیعجازیه‌كان ـ بۆ گونجاندنی ئه‌و قۆناغانه له كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه‌دا له‌گه‌ڵ كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ ـ ئاشكرا ده‌كه‌ین.
به‌م شێوەیە:
١. قۆناغی "نطفة".
٢. قۆناغی "علقة".
٣. قۆناغی "مضغة".
٤. قۆناغی دروستبونی ئێسك و ئینجا ماسولكه.
٥. قۆناغی "الإنشاء خلقا آخر".
