كۆرپه‌له‌ناسیی
قورئانی
له‌نێوان كولتوری كۆن و زانستی نوێدا
قۆناغی "الإنشاء خلقا آخر"
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
قۆناغی پێنجەم: قۆناغی (الإنشاء خلقا آخر)
قورئان دوای باسی قۆناغه‌كانی پێشو و وه‌كو دوا قۆناغ، باسی قۆناغێكی تر ده‌كات، كه ده‌ڵێت: (ولقد خلقنا الإنسان من سلالة من طين، ثم جعلناه نطفة في قرار مكين، ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فكسونا العظام لحما ثم أنشأناه خلقا آخر فتبارك الله أحسن الخالقين) (المؤمنون: ١٢ ـ ١٤)، مه‌به‌ستم ڕسته‌ی (ثم أنشأناه خلقا آخر)، كه ئاماژه ده‌كات بۆ قۆناغێكی نوێی دروستكردنی مرۆڤ. بۆیه ده‌ڵێم مرۆڤ (نه‌ك به‌تایبه‌تی كۆرپه‌له)؛ چونكه كه ده‌ڵێت (أنشأناه)؛ ڕاناوی لكاوی به‌ركار (هُ) ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ (الإنسان) كه پێشتر باس كراوه. بۆیه موفه‌سسیره‌كان ڕێگه‌یان به خۆیان داوه هه‌ندێكیان به قۆناغێكی ژیانی مرۆڤ دوای له‌دایكبون (وه‌كو قۆناغی لاوی) لێكی بده‌نه‌وه. هه‌رچه‌ند نه‌حوییه‌كی وه‌كو (فه‌ڕڕاء) به دروستی زانیوه ئه‌و ڕاناوه نه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ (الإنسان) به‌ڵكو بگه‌ڕێته‌وه بۆ كۆی قۆناغه‌كان (نطفة ـ عظام) و وه‌كو یه‌ك شت مامه‌ڵه‌ی بێژه‌یی (لفظي) ـیان له‌گه‌ڵ كراوه. ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ری هه‌یه، به‌ڵام ئه‌گه‌ری یه‌كه‌میش هه‌ر گونجاوه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه ڕسته‌ی (ثم أنشأناه خلقا آخر) هه‌ر قۆناغێكی تری گه‌شه‌ی كۆرپه‌له بێت.
ڕسته‌ی (ثم أنشأناه خلقا آخر) ده‌قاوده‌ق یانی: ئینجا به خولقاندنێكی تر خولقاندمان (ئه‌گه‌ر "خَلْقًا" مه‌فعولی ڕه‌ها بێت)، یان: ئینجا خولقاندمان وه‌كو خولقێنراوێكی تر (ئه‌گه‌ر "خَلْقًا" چاوگ نه‌بێت و له ڕوی ڕێزمانه‌وه "حال" بێت). ڕسته‌كه وه‌كو ده‌بینین ناڕۆشنه و له خودی ده‌قه‌كه‌وه دیار نیه مه‌به‌ستی چیه. بۆیه موفه‌سسیره‌كان چه‌ند لێكدانه‌وه‌یه‌كی جیاوازیان هه‌یه:
١. زۆرینه (به‌تایبه‌تی: ئیبن عه‌بباس[له زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كاندا]، عیكریمه، موجاهید [له گێڕانه‌وه‌یه‌كدا]، قه‌تاده [له هه‌ندێكی ده‌گێڕێته‌وه، وه‌كو: حه‌سه‌نی به‌صڕه‌یی]، ئه‌بولعالیه، شه‌عبی، ضه‌ححاك [له گێڕانه‌وه‌یه‌كدا]، ئیبن زه‌ید، كه‌لبی): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی (ڕۆح) ده‌كرێت به به‌ری كۆرپه‌له‌كه‌دا، كه به‌مه ئیتر به مرۆڤ داده‌نرێت و پێشتر هه‌ر پارچه گۆشتێك بوه. موفه‌سسیری گه‌وره (طه‌به‌ری) یش ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه هه‌ڵ ده‌بژێرێت.
(فه‌رموده) یه‌ك هه‌یه به پاڵپشتی ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه داده‌نرێت، كه له (ئیبن مه‌سعود) ه‌وه هاتوه و ده‌ڵێت: (إنّ خَلْقَ أحدِكم يُجْمَع في بطن أمه أربعين يوما أو أربعين ليلة، ثم يكون علقةً مثله، ثم يكون مضغةً مثله، ثم يُبْعَث إليه المَلَكُ فيُؤذَن بأربع كلمات، فيكتب: رزقَه، وأجلَه، وعملَه، وشقيٌّ أم سعيدٌ، ثم يُنفَخ فيه الروح) (ده‌سته‌واژه‌ی گێڕانه‌وه‌یه‌كی بوخاری). به‌پێی ئه‌م (فه‌رموده) یه؛ دوای قۆناغی "پارچه گۆشت" (مضغة)؛ دوای ئه‌وه‌ی فریشته‌یه‌ك (ڕۆزی و ته‌مه‌ن و كرده‌وه و به‌خته‌وه‌ری و به‌دبه‌ختی) ی مرۆڤه‌كه ده‌نوسێت! و ئینجا (ڕۆح) ده‌كرێت به كۆرپه‌له‌كه‌دا.
٢. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: حه‌سه‌نی به‌صره‌یی): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی ڕه‌گه‌زی كۆرپه‌له‌كه جیا ده‌كرێته‌وه، ده‌كرێته نێر یان مێ.
٣. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: ضه‌ححاك، قه‌تاده، بۆ خۆی، له هه‌ندێك سه‌رچاوه‌شدا قه‌تاده له كه‌سانی تری ده‌گێڕێته‌وه): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی منداڵه‌كه دوای له‌دایكبون و ته‌مه‌نێك ددانی ده‌ڕوێت و موی ده‌ردێت.
٤. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: موجاهید [گێڕانه‌وه‌ی ئیبن ئه‌بی نه‌جیح و ئیبن جوڕه‌یج]، ئیبن عومه‌ر): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له گه‌یشتنی مرۆڤه‌كه به ته‌مه‌نی لاوی، یان هه‌ڕه‌تی لاوی.
٥. هه‌ندێكی تر: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له دروستبونی پێست له جه‌سته‌ی كۆرپه‌له‌كه.
٦. گێڕانه‌وه‌یه‌ك له (ئیبن عه‌بباس) ـه‌وه: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له ده‌رچونی كۆرپه‌له‌كه بۆ ژیانی جیهانی ده‌ره‌وه.
٧. گێڕانه‌وه‌ی (عه‌وفی) له (ئیبن عه‌بباس) ـه‌وه: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له گه‌شه‌كردن و گۆڕانی بارودۆخی ژیانی مرۆڤه‌كه له‌دوای له‌دایكبونیه‌وه، له منداڵی و شیرخواردنیه‌وه هه‌تا له‌شیربڕین و خۆراك خواردن، له پێگرتنه‌وه هه‌تا پێگه‌یشتنی و هه‌تا پیری.
٧. لێكدانه‌وه‌یه‌كی تر: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له به‌خشینی عه‌قڵ و ئاوه‌ز و تێگه‌یشتن به مرۆڤه‌كه. ئه‌مه (ثه‌عله‌بی) باسی كردوه(١).
بێ گومان، له‌ناو ئه‌م لێكدانه‌وانه‌دا ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌یه‌كی به‌ده‌سته‌وه هه‌یه هه‌ر ئه‌وه‌ی یه‌كه‌مه كه ئه‌و خولقاندنه نوێ و جیاوازه هه‌ر بریتیه له‌وه‌ی گوایه (ڕۆح) ده‌كرێت به به‌ری كۆرپه‌له‌كه‌دا. لێكدانه‌وه‌كانی تر گۆتره‌كاری و زیادكردنن. ئاشكرایشه كه چه‌مكی (ڕۆح) چه‌مكێكی ئه‌فسانه‌یی كۆنه و زانستی نیه. ئه‌وه‌ی زانستیه چه‌مكی (ژیان) ـه، كه هه‌ر له چركه‌ی یه‌كه‌مه‌وه، به‌ڵكو هه‌ر له دروستبونی سپێرم و هێلكۆكه‌وه ژیان هه‌یه. ئینجا كۆنه‌كان به‌زۆری جوڵه‌یان به نیشانه‌ی ژیان زانیوه. بۆیه كاتێك هه‌ست به جوڵه‌ی كۆرپه‌له كراوه (كه ئه‌وه‌ش دره‌نگ هه‌ستی پێ ده‌كرێت، له هه‌فته‌ی ١٢ـه‌مه‌وه هه‌ستی پێ ده‌كرێت، واته دایكان هه‌ستی پى ده‌كه‌ن)؛ ئینجا وتویانه (ڕۆح) كراوه به‌به‌ریدا!
ڕسته‌ی (ثم أنشأناه خلقا آخر) ده‌قاوده‌ق یانی: ئینجا به خولقاندنێكی تر خولقاندمان (ئه‌گه‌ر "خَلْقًا" مه‌فعولی ڕه‌ها بێت)، یان: ئینجا خولقاندمان وه‌كو خولقێنراوێكی تر (ئه‌گه‌ر "خَلْقًا" چاوگ نه‌بێت و له ڕوی ڕێزمانه‌وه "حال" بێت). ڕسته‌كه وه‌كو ده‌بینین ناڕۆشنه و له خودی ده‌قه‌كه‌وه دیار نیه مه‌به‌ستی چیه. بۆیه موفه‌سسیره‌كان چه‌ند لێكدانه‌وه‌یه‌كی جیاوازیان هه‌یه:
١. زۆرینه (به‌تایبه‌تی: ئیبن عه‌بباس[له زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كاندا]، عیكریمه، موجاهید [له گێڕانه‌وه‌یه‌كدا]، قه‌تاده [له هه‌ندێكی ده‌گێڕێته‌وه، وه‌كو: حه‌سه‌نی به‌صڕه‌یی]، ئه‌بولعالیه، شه‌عبی، ضه‌ححاك [له گێڕانه‌وه‌یه‌كدا]، ئیبن زه‌ید، كه‌لبی): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی (ڕۆح) ده‌كرێت به به‌ری كۆرپه‌له‌كه‌دا، كه به‌مه ئیتر به مرۆڤ داده‌نرێت و پێشتر هه‌ر پارچه گۆشتێك بوه. موفه‌سسیری گه‌وره (طه‌به‌ری) یش ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه هه‌ڵ ده‌بژێرێت.
(فه‌رموده) یه‌ك هه‌یه به پاڵپشتی ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه داده‌نرێت، كه له (ئیبن مه‌سعود) ه‌وه هاتوه و ده‌ڵێت: (إنّ خَلْقَ أحدِكم يُجْمَع في بطن أمه أربعين يوما أو أربعين ليلة، ثم يكون علقةً مثله، ثم يكون مضغةً مثله، ثم يُبْعَث إليه المَلَكُ فيُؤذَن بأربع كلمات، فيكتب: رزقَه، وأجلَه، وعملَه، وشقيٌّ أم سعيدٌ، ثم يُنفَخ فيه الروح) (ده‌سته‌واژه‌ی گێڕانه‌وه‌یه‌كی بوخاری). به‌پێی ئه‌م (فه‌رموده) یه؛ دوای قۆناغی "پارچه گۆشت" (مضغة)؛ دوای ئه‌وه‌ی فریشته‌یه‌ك (ڕۆزی و ته‌مه‌ن و كرده‌وه و به‌خته‌وه‌ری و به‌دبه‌ختی) ی مرۆڤه‌كه ده‌نوسێت! و ئینجا (ڕۆح) ده‌كرێت به كۆرپه‌له‌كه‌دا.
٢. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: حه‌سه‌نی به‌صره‌یی): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی ڕه‌گه‌زی كۆرپه‌له‌كه جیا ده‌كرێته‌وه، ده‌كرێته نێر یان مێ.
٣. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: ضه‌ححاك، قه‌تاده، بۆ خۆی، له هه‌ندێك سه‌رچاوه‌شدا قه‌تاده له كه‌سانی تری ده‌گێڕێته‌وه): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له‌وه‌ی منداڵه‌كه دوای له‌دایكبون و ته‌مه‌نێك ددانی ده‌ڕوێت و موی ده‌ردێت.
٤. هه‌ندێكی تر (به‌تایبه‌تی: موجاهید [گێڕانه‌وه‌ی ئیبن ئه‌بی نه‌جیح و ئیبن جوڕه‌یج]، ئیبن عومه‌ر): ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له گه‌یشتنی مرۆڤه‌كه به ته‌مه‌نی لاوی، یان هه‌ڕه‌تی لاوی.
٥. هه‌ندێكی تر: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له دروستبونی پێست له جه‌سته‌ی كۆرپه‌له‌كه.
٦. گێڕانه‌وه‌یه‌ك له (ئیبن عه‌بباس) ـه‌وه: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له ده‌رچونی كۆرپه‌له‌كه بۆ ژیانی جیهانی ده‌ره‌وه.
٧. گێڕانه‌وه‌ی (عه‌وفی) له (ئیبن عه‌بباس) ـه‌وه: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له گه‌شه‌كردن و گۆڕانی بارودۆخی ژیانی مرۆڤه‌كه له‌دوای له‌دایكبونیه‌وه، له منداڵی و شیرخواردنیه‌وه هه‌تا له‌شیربڕین و خۆراك خواردن، له پێگرتنه‌وه هه‌تا پێگه‌یشتنی و هه‌تا پیری.
٧. لێكدانه‌وه‌یه‌كی تر: ئه‌و خولقاندنه نوێیه بریتیه له به‌خشینی عه‌قڵ و ئاوه‌ز و تێگه‌یشتن به مرۆڤه‌كه. ئه‌مه (ثه‌عله‌بی) باسی كردوه(١).
بێ گومان، له‌ناو ئه‌م لێكدانه‌وانه‌دا ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌یه‌كی به‌ده‌سته‌وه هه‌یه هه‌ر ئه‌وه‌ی یه‌كه‌مه كه ئه‌و خولقاندنه نوێ و جیاوازه هه‌ر بریتیه له‌وه‌ی گوایه (ڕۆح) ده‌كرێت به به‌ری كۆرپه‌له‌كه‌دا. لێكدانه‌وه‌كانی تر گۆتره‌كاری و زیادكردنن. ئاشكرایشه كه چه‌مكی (ڕۆح) چه‌مكێكی ئه‌فسانه‌یی كۆنه و زانستی نیه. ئه‌وه‌ی زانستیه چه‌مكی (ژیان) ـه، كه هه‌ر له چركه‌ی یه‌كه‌مه‌وه، به‌ڵكو هه‌ر له دروستبونی سپێرم و هێلكۆكه‌وه ژیان هه‌یه. ئینجا كۆنه‌كان به‌زۆری جوڵه‌یان به نیشانه‌ی ژیان زانیوه. بۆیه كاتێك هه‌ست به جوڵه‌ی كۆرپه‌له كراوه (كه ئه‌وه‌ش دره‌نگ هه‌ستی پێ ده‌كرێت، له هه‌فته‌ی ١٢ـه‌مه‌وه هه‌ستی پێ ده‌كرێت، واته دایكان هه‌ستی پى ده‌كه‌ن)؛ ئینجا وتویانه (ڕۆح) كراوه به‌به‌ریدا!
قۆناغی (خلق آخر) لای ئیعجازیه‌كان
لێكدانه‌وه‌ی ئیعجازیه‌كان بۆ ئه‌م قۆناغه‌ی كه قورئان به (خلق آخر) ناوی ده‌بات؛ ئه‌وه‌یه:
ـ یان باسی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه كۆرپه‌له له‌دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌مه‌وه گه‌شه‌ی زیاتر ده‌كات: قه‌باره‌ی سه‌ر و له‌ش و په‌له‌كان زیاتر ده‌بێت و زیاتر شێوه‌ی مرۆیی وه‌رده‌گرن، ئه‌ندامه سێكسیه ده‌ره‌كیه‌كان ده‌رده‌كه‌ون. په‌له‌كان و په‌نجه‌كان ڕونتر ده‌رده‌كه‌ون.. به‌م شێوه‌یه باسی قۆناغه‌كانی دواتری گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ده‌كه‌ن و ئه‌مانه ده‌كه‌ن به مه‌به‌ستی ئه‌و (خلق آخر) ه‌ی ده‌قه باسی ده‌كات..
ـ یان به‌راوردی ده‌كه‌ن به زاراوه‌یه‌كی زانستی كه كۆرپه‌له‌ی گه‌شه‌كردوی دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌م پێی ده‌وترێت (فیته‌س) Fetus یاخود Foetus، كه ئه‌مه به‌تایبه‌تی كۆرپه‌له‌ی گیانداره شیرده‌ره‌كان ده‌گرێته‌وه، به زاراوه‌ی زانستیی عه‌ره‌بییش پێی ده‌وترێت كۆرپه‌له (الجنین) یان كۆرپه‌له‌ی زیندو (الجنين الحيّ) یان كۆرپه‌له‌ی شیرده‌ره‌كان (جنين الثدييات). له قۆناغی پێش ئه‌وه‌شدا پێی ده‌وترێت (ئێمبریۆ) Embryo، كه به زاراوه‌ی زانستیی عه‌ره‌بی پێی ده‌وترێت (الحُمَيْل)، به كوردییش ده‌بێت پێی بوترێت (ئاوڵه‌مه).
به‌م شێوه‌یه ده‌بینین ئیعجازیه‌كان له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌قه‌دا، لێكدانه‌وه‌ی موفه‌سسیره‌كان و لێكدانه‌وه‌ی زۆربه‌یان به (ڕۆح به‌به‌رداكردن)؛ پشتگوێ ده‌خه‌ن، ئینجا كۆمه‌ڵێك زانیاریی كۆرپه‌له‌ناسیی پێشكه‌وتو به‌زۆر له ده‌قێكی ناڕۆشندا جێ ده‌كه‌نه‌وه و وا خه‌ڵك حاڵی ده‌كه‌ن كه ده‌قه‌كه باسی ئه‌وانه‌ی كردوه، له كاتێكدا ده‌قه‌كه ته‌نها ڕسته‌یه‌كی ناڕۆشنه، كه ده‌شبێت له ڕوانگه‌ی ده‌قه‌كانی تره‌وه لێك بدرێته‌وه، ده‌قێكی تریش كه تیشك بخاته سه‌ری؛ هه‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌یه كه (ئیبن مه‌سعود) گێڕاوێتیه‌وه و ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ئه‌م (خلق آخر) ـه هه‌ر مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ڕۆح ده‌كرێت به به‌ر كۆرپه‌له‌كه‌دا، وه‌كو پێشتر باسمان كرد.
سه‌باره‌ت به به‌راوردكردنی چه‌مكی (خلق آخر) به چه‌مك و زاراوه‌ی Fetus ؛ هه‌ر ئه‌وه‌نده به‌سه بڵێین كه به‌پێی قورئان ئێسك دروست ده‌بێت و به گۆشتیش داده‌پۆشرێت ئینجا ئه‌م قۆناغی (خلق آخر) ه دێته پێشه‌وه، له كاتێكدا به‌ئێسكبون له هه‌فته‌ی ٧ـه‌وه ته‌نها ده‌ست پێ ده‌كات، له كۆتایی هه‌فته‌ی ٧ـه‌مدا به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه‌ی په‌له‌كانی سه‌ره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، له هه‌فته‌ی ٨ـه‌مدا به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه‌ی په‌له‌كانی خواره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، له كۆتایی هه‌فته‌ی ١٢ـه‌هه‌میشدا به‌ئێسكبونی كه‌لله‌ی سه‌ر و ئێسكه درێژه‌كان ده‌ست پێ ده‌كات. ئیتر له سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی ١٦ـه‌هه‌مدا به تێستی سه‌روده‌نگی ئێسكه‌كان ده‌بینرێن. كه‌واته زۆربه‌ی پرۆسه‌ی دروستبونی ئێسك ده‌كه‌وێته قۆناغی Fetus و دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌م، و ئیتر هه‌فته‌ی ٧ـه‌م و ٨ـه‌م ته‌نها سه‌ره‌تای به‌ئێسكبونه. به‌م شێوه‌یه دروستبونی ئێسك له كۆتایی قۆناغی Embryo دا ته‌نها ده‌ست پێ ده‌كات، و تا دوادواكانی قۆناغی Fetus یش به‌رده‌وام ده‌بێت. كه‌واته ناكرێت قۆناغی Fetus به‌راورد بكرێت به قۆناغی (خلق آخر) ی قورئانی.
ـ یان باسی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه كۆرپه‌له له‌دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌مه‌وه گه‌شه‌ی زیاتر ده‌كات: قه‌باره‌ی سه‌ر و له‌ش و په‌له‌كان زیاتر ده‌بێت و زیاتر شێوه‌ی مرۆیی وه‌رده‌گرن، ئه‌ندامه سێكسیه ده‌ره‌كیه‌كان ده‌رده‌كه‌ون. په‌له‌كان و په‌نجه‌كان ڕونتر ده‌رده‌كه‌ون.. به‌م شێوه‌یه باسی قۆناغه‌كانی دواتری گه‌شه‌ی كۆرپه‌له ده‌كه‌ن و ئه‌مانه ده‌كه‌ن به مه‌به‌ستی ئه‌و (خلق آخر) ه‌ی ده‌قه باسی ده‌كات..
ـ یان به‌راوردی ده‌كه‌ن به زاراوه‌یه‌كی زانستی كه كۆرپه‌له‌ی گه‌شه‌كردوی دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌م پێی ده‌وترێت (فیته‌س) Fetus یاخود Foetus، كه ئه‌مه به‌تایبه‌تی كۆرپه‌له‌ی گیانداره شیرده‌ره‌كان ده‌گرێته‌وه، به زاراوه‌ی زانستیی عه‌ره‌بییش پێی ده‌وترێت كۆرپه‌له (الجنین) یان كۆرپه‌له‌ی زیندو (الجنين الحيّ) یان كۆرپه‌له‌ی شیرده‌ره‌كان (جنين الثدييات). له قۆناغی پێش ئه‌وه‌شدا پێی ده‌وترێت (ئێمبریۆ) Embryo، كه به زاراوه‌ی زانستیی عه‌ره‌بی پێی ده‌وترێت (الحُمَيْل)، به كوردییش ده‌بێت پێی بوترێت (ئاوڵه‌مه).
به‌م شێوه‌یه ده‌بینین ئیعجازیه‌كان له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌قه‌دا، لێكدانه‌وه‌ی موفه‌سسیره‌كان و لێكدانه‌وه‌ی زۆربه‌یان به (ڕۆح به‌به‌رداكردن)؛ پشتگوێ ده‌خه‌ن، ئینجا كۆمه‌ڵێك زانیاریی كۆرپه‌له‌ناسیی پێشكه‌وتو به‌زۆر له ده‌قێكی ناڕۆشندا جێ ده‌كه‌نه‌وه و وا خه‌ڵك حاڵی ده‌كه‌ن كه ده‌قه‌كه باسی ئه‌وانه‌ی كردوه، له كاتێكدا ده‌قه‌كه ته‌نها ڕسته‌یه‌كی ناڕۆشنه، كه ده‌شبێت له ڕوانگه‌ی ده‌قه‌كانی تره‌وه لێك بدرێته‌وه، ده‌قێكی تریش كه تیشك بخاته سه‌ری؛ هه‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌یه كه (ئیبن مه‌سعود) گێڕاوێتیه‌وه و ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ئه‌م (خلق آخر) ـه هه‌ر مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ڕۆح ده‌كرێت به به‌ر كۆرپه‌له‌كه‌دا، وه‌كو پێشتر باسمان كرد.
سه‌باره‌ت به به‌راوردكردنی چه‌مكی (خلق آخر) به چه‌مك و زاراوه‌ی Fetus ؛ هه‌ر ئه‌وه‌نده به‌سه بڵێین كه به‌پێی قورئان ئێسك دروست ده‌بێت و به گۆشتیش داده‌پۆشرێت ئینجا ئه‌م قۆناغی (خلق آخر) ه دێته پێشه‌وه، له كاتێكدا به‌ئێسكبون له هه‌فته‌ی ٧ـه‌وه ته‌نها ده‌ست پێ ده‌كات، له كۆتایی هه‌فته‌ی ٧ـه‌مدا به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه‌ی په‌له‌كانی سه‌ره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، له هه‌فته‌ی ٨ـه‌مدا به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه‌ی په‌له‌كانی خواره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، له كۆتایی هه‌فته‌ی ١٢ـه‌هه‌میشدا به‌ئێسكبونی كه‌لله‌ی سه‌ر و ئێسكه درێژه‌كان ده‌ست پێ ده‌كات. ئیتر له سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی ١٦ـه‌هه‌مدا به تێستی سه‌روده‌نگی ئێسكه‌كان ده‌بینرێن. كه‌واته زۆربه‌ی پرۆسه‌ی دروستبونی ئێسك ده‌كه‌وێته قۆناغی Fetus و دوای هه‌فته‌ی ٨ـه‌م، و ئیتر هه‌فته‌ی ٧ـه‌م و ٨ـه‌م ته‌نها سه‌ره‌تای به‌ئێسكبونه. به‌م شێوه‌یه دروستبونی ئێسك له كۆتایی قۆناغی Embryo دا ته‌نها ده‌ست پێ ده‌كات، و تا دوادواكانی قۆناغی Fetus یش به‌رده‌وام ده‌بێت. كه‌واته ناكرێت قۆناغی Fetus به‌راورد بكرێت به قۆناغی (خلق آخر) ی قورئانی.
په‌راوێز:
(١) بۆ ئه‌م لێكدانه‌وه جياوازانه، بڕوانه:
الفراء، معاني القرآن. تحقيق: أحمد يوسف النجاتي، محمد علي النجار، عبد الفتاح إسماعيل الشلبي. الدار المصرية للتأليف والترجمة، مصر. الطبعة الأولى. جـ. ٢، جـ. ٢٣٢.
مجاهد، تفسير مجاهد. تحقيق: د. محمد عبد السلام أبو النيل. دار الفكر الإسلامي الحديثة، مصر. الطبعة الأولى، ١٩٨٩. ص. ٤٨٤.
مقاتل بن سليمان، تفسير مقاتل بن سليمان. تحقيق: عبد الله محمود شحاته. دار إحياء التراث، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٣ هـ. جـ. ٣، ص. ١٥٣.
يحيى بن سلام، تفسير يحيى بن سلام. تقديم وتحقيق: د. هند شلبي. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ٢٠٠٤. جـ. ١، ص‌ص. ٣٩٤، ٣٩٥.
الصنعاني، عبد الرزاق، تفسير عبد الرزاق الصنعاني. دراسة وتحقيق: د. محمود محمد عبده. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٩هـ. جـ. ٢، ص. ٤١٤.
الطبري، جامع البيان في تأويل القرآن. تحقيق: أحمد محمد شاكر. مؤسسة الرسالة. الطبعة الأولى، ٢٠٠٠. جـ. ١٩، ص‌ص. ١٧، ١٨.
الثعلبي، الكشف والبيان عن تفسير القرآن. تحقيق: أبو محمد بن عاشور. مراجعة وتدقيق: نظير الساعدي. دار إحياء التراث العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ٢٠٠٢. جـ. ٧، ص. ٤٢.
مكي ابن أبي طالب، الهداية الى بلوغ النهاية. مجموعة رسائل جامعية بكلية الدراسات العليا والبحث العلمي، جامعة الشارقة ، بإشراف د. الشاهد البوشيخي. مجموعة بحوث الكتاب والسنة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية ـ جامعة الشارقة. الطبعة الأولى، ٢٠٠٨. جـ. ٧، ص‌ص. ٤٩٥٠، ٤٩٥١.
الماوردي، النكت والعيون. تحقيق: السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم. دار الكتب العلمية، بيروت. جـ. ٤، ص. ٤٨.
ابن عطية، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز. تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ٤، ١٣٨.
ابن الجوزي، زاد المسير في علم التفسير. تحقيق: عبد الرزاق المهدي. دار الكتاب العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ٣، ص. ٢٥٧.
القرطبي، الجامع لأحكام القرآن. تحقيق: أحمد البردوني، إبراهيم أطفيش. دار الكتب المصرية، القاهرة. الطبعة الثانية، ١٩٦٤. جـ. ١٢، ص‌ص. ٩، ١٠٩، ١١٠.
الفراء، معاني القرآن. تحقيق: أحمد يوسف النجاتي، محمد علي النجار، عبد الفتاح إسماعيل الشلبي. الدار المصرية للتأليف والترجمة، مصر. الطبعة الأولى. جـ. ٢، جـ. ٢٣٢.
مجاهد، تفسير مجاهد. تحقيق: د. محمد عبد السلام أبو النيل. دار الفكر الإسلامي الحديثة، مصر. الطبعة الأولى، ١٩٨٩. ص. ٤٨٤.
مقاتل بن سليمان، تفسير مقاتل بن سليمان. تحقيق: عبد الله محمود شحاته. دار إحياء التراث، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٣ هـ. جـ. ٣، ص. ١٥٣.
يحيى بن سلام، تفسير يحيى بن سلام. تقديم وتحقيق: د. هند شلبي. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ٢٠٠٤. جـ. ١، ص‌ص. ٣٩٤، ٣٩٥.
الصنعاني، عبد الرزاق، تفسير عبد الرزاق الصنعاني. دراسة وتحقيق: د. محمود محمد عبده. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٩هـ. جـ. ٢، ص. ٤١٤.
الطبري، جامع البيان في تأويل القرآن. تحقيق: أحمد محمد شاكر. مؤسسة الرسالة. الطبعة الأولى، ٢٠٠٠. جـ. ١٩، ص‌ص. ١٧، ١٨.
الثعلبي، الكشف والبيان عن تفسير القرآن. تحقيق: أبو محمد بن عاشور. مراجعة وتدقيق: نظير الساعدي. دار إحياء التراث العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ٢٠٠٢. جـ. ٧، ص. ٤٢.
مكي ابن أبي طالب، الهداية الى بلوغ النهاية. مجموعة رسائل جامعية بكلية الدراسات العليا والبحث العلمي، جامعة الشارقة ، بإشراف د. الشاهد البوشيخي. مجموعة بحوث الكتاب والسنة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية ـ جامعة الشارقة. الطبعة الأولى، ٢٠٠٨. جـ. ٧، ص‌ص. ٤٩٥٠، ٤٩٥١.
الماوردي، النكت والعيون. تحقيق: السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم. دار الكتب العلمية، بيروت. جـ. ٤، ص. ٤٨.
ابن عطية، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز. تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ٤، ١٣٨.
ابن الجوزي، زاد المسير في علم التفسير. تحقيق: عبد الرزاق المهدي. دار الكتاب العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ٣، ص. ٢٥٧.
القرطبي، الجامع لأحكام القرآن. تحقيق: أحمد البردوني، إبراهيم أطفيش. دار الكتب المصرية، القاهرة. الطبعة الثانية، ١٩٦٤. جـ. ١٢، ص‌ص. ٩، ١٠٩، ١١٠.
