كۆرپه‌له‌ناسیی
قورئانی
له‌نێوان كولتوری كۆن و زانستی نوێدا
قۆناغی (دروستبونی ئێسك و ئینجا ماسولكه)
سه‌روه‌ر پێنجوێنی
قۆناغی چواره‌م: قۆناغی (دروستبونی ئێسك و ئینجا ماسولكه)
با بزانین داڕشتنی ده‌قه‌كه چۆنه، و دوای ئه‌وه‌ش بزانین تا چ ڕاده‌یه‌ك ده‌قه‌كه له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ و دۆزینه‌وه‌كانی سه‌رباره‌ت به چۆنێتی و قۆناغبه‌ندیی دروستبونی ماسولكه و كڕكڕاگه و ئێسك له كۆپه‌له‌دا، ده‌گونجێت:
قۆناغی دوای قۆناغی (پارچه گۆشت) (مضغة) له كۆرپه‌له‌ناسیه قورئانیه‌كه‌دا، ئه‌وه‌یه كه ئه‌و پارچه گۆشته ده‌بێت به ئێسك و ئه‌م ئێسكه‌ش به گۆشت داده‌پۆشرێت، كه ده‌ڵێت: (فخلقنا المُضْغة عِظامًا، فكَسَوْنا العِظام لحما) (المؤمنون: ١٤)، له حه‌وت خوێنه‌ره‌كه‌ی قورئان؛ (ئیبن عامیر) و (شوعبه) (له "عاصیم" ـه‌وه) ده‌یخوێننه‌وه به: (فخلقنا المُضْغة عَظْمًا، فكَسَوْنا العَظْمَ لحما). كه هه‌ردو جۆره خوێندنه‌وه‌كه له كۆتاییدا یه‌ك واتایان هه‌یه، چونكه (ئێسك) (العَظْم) یش وه‌كو (ئێسكه‌كان) (العِظام) واتایه‌كی گشتیی هه‌یه.
ئه‌م ده‌قه قورئانیه به‌ڕونی ده‌ڵێت: ئینجا پارچه گۆشته‌كه‌مان كردوه‌ته ئێسك، ئینجا ئێسكه‌كه (یان: ئێسكه‌كان) مان به گۆشت داپۆشیوه. به‌م شێوه‌یه كه دو چه‌مكی سه‌ره‌كیی لێ ده‌فامرێته‌وه:
ا. به‌ڕواڵه‌ت ئه‌وه‌ی لێ ده‌فامرێته‌وه كه كه هه‌مو (پارچه گۆشت) ـه‌كه ده‌بێته ئێسك! ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه هه‌مو مادده‌ی كۆرپه‌له‌كه ده‌بێته ئێسك!
ب. ئینجا له قۆناغێكی تردا ئه‌م ئێسكه به گۆشت داده‌پۆشرێت. كه‌واته ئێسك پێش گۆشت دروست ده‌بێت، به‌ڵكو دروستبونی ئێسك و دروستبونی گۆشت دو قۆناغی جیاوازن، واته ئێسك دروست ده‌بێت ئینجا دواتر گۆشت به‌ده‌وری ئێسكدا دروست ده‌بێت، نه‌ك دو پرۆسێسی هاوكات بن.
ده‌توانین ئه‌م تێبینیانه له‌سه‌ر واتا و ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كه بخه‌ینه ڕو:
١. ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌یه بێت كه داڕشتنی ده‌قه‌كه ده‌یگه‌یه‌نێت؛ ده‌بێت هه‌مو مادده‌ی كۆرپه‌له ببێته ئێسك! ئه‌ی ماسولكه و ده‌مار و شانه و ئه‌ندامه‌كان له چی دروست ده‌بن؟ كه له قۆناغی دواتریشدا ده‌ڵێت ئێسك به گۆشت دادپۆشرێت؛ ده‌قه‌كه ڕونی ناكاته‌وه ئه‌م گۆشته چۆن و له چی دروست ده‌بێت. ئینجا ئێسك له ته‌نها چینێكی مادده‌ی كۆرپه‌له دروست ده‌بێت كه پێی ده‌وترێت (چینی ناوه‌ڕاست) (میزۆدێرم) Mesoderm، كه هێشتا ئه‌مه‌ش ته‌نها ئێسكی لێ دروست نابێت، به‌ڵكو ماسولكه‌یش ودڵیش و ئه‌ندامه سێكسیه‌كانیشی لێ دروست ده‌بێت.
موفه‌سسیره‌كان هه‌وڵیان داوه له ڕێگه‌ی ڕاڤه‌كانیانه‌وه له‌م كێشه‌یه‌ی ده‌قه‌كه كه‌م بكه‌نه‌وه: بۆ نمونه:
ــ هه‌ندێكیان دوای ده‌سته‌واژه‌ی (عظاما) ده‌سته‌واژه‌ی (وعَصَبًا) وه‌كو ڕاڤه‌یه‌ك و ته‌واوكه‌رێك ده‌خه‌نه پاڵی، به‌ڵكو هاتوه كه خوێندنه‌وه‌ی ئایه‌ته‌كه لای (عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود) به‌م شێوه‌یه بوه: (ثم جعلنا المضغة عظاما وعصبا فكسوناه لحما)!(١) ئه‌وه‌ش یانی: ده‌ماریش، یانی: پارچه گۆشته‌كه‌مان كرده ئێسك و ده‌مار. ئه‌مه‌ش ڕاڤه و ڕاستكردنه‌وه‌یه، واته له بابه‌تی (قیرائه‌تی ته‌فسیری) ـه.
ــ جگه له‌وه‌ش هه‌ندێك له موفه‌سسیره‌كان (وه‌كو: ئه‌بولله‌يثى سه‌مه‌رقه‌ندی) ده‌سته‌واژه‌ی (فخلقنا المُضْغة عِظامًا) به (فخلقنا في المُضْغة عِظامًا) ڕاڤه ده‌كه‌ن(٢)، ئه‌مه‌ش یانی: ئینجا له‌ناو پارچه گۆشته‌كه‌دا ئێسكمان دروست كرد. ئه‌م ڕاڤه‌یه‌ش ڕاسته چه‌مكه‌كه تا ڕاده‌یه‌ك ڕاست ده‌كاته‌وه به‌ڵام له لایه‌كه‌وه به‌م شێوه‌یه واتای فرمانی (خلق) ده‌گۆڕێت: له ده‌قه‌كه‌دا فرمانی (خلق) به واتای (گۆڕین) و (كردن به..) (تصییر) هاتوه، به‌ڵام به‌م ڕاڤه‌یه واتاكه‌ی ده‌بێته (دروستكردن)، كه ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی شێوازی ده‌قه‌كه‌یه لێره‌دا. له‌لایه‌كی تریشه‌وه به چ پاساوێكی زمانه‌وانی ده‌سته‌واژه‌ی (المُضْغةَ)، كه به‌ركار (مفعول به) ـه، به (في المضغة) لێك ده‌درێته‌وه؟ ڕه‌نگه بوترێت به‌پێی (نزع الخافض)، واته له بنه‌ڕه‌تدا (في المضغة) بوه ئینجا ئامڕازی (في) لابراوه و به‌مه‌ش (المُضْغةَ) مه‌نصوب بوه. به‌ڵام حاڵه‌تی (نزع الخافض) له شوێنێكدایه كه فرمانه‌كه بۆ خۆی به ئامڕاز تێپه‌ڕ ببێت، ئینجا هه‌ندێك جار ئامڕازه‌كه لاده‌برێت، به‌ڵام فرمانی (خلق) ـ به واتای (صیّر) كه له ده‌قه‌كه‌دا مه‌به‌سته ـ به ئامڕاز تێپه‌ڕ نابێت به‌ڵكو بۆ خۆی تێپه‌ڕه. ئه‌گه‌ر ئه‌م جۆره لێكدانه‌وه‌یه ڕێیشی تێ بچێت؛ هێشتا ئه‌وه ئه‌گه‌رێك ده‌بێت و ده‌قه‌كه بۆ خۆی زیاتر ئه‌گه‌ری واتاكه‌ی تر پێشان ده‌دات.
ــ هه‌ندێك موفه‌سسیر بۆ ڕاڤه‌ی (فخلقنا المُضْغةَ عِظامًا)، ده‌ڵێن: به ئێسكه‌وه و به ده‌مار و بۆریی خوێنه‌وه. واته به زیادكردنی هه‌ندێك شتی تره‌وه ڕاڤه‌ی ده‌كه‌ن و بۆی ته‌واو ده‌كه‌ن! وه‌كو (ئیبن كه‌ثير) كه ده‌ڵێت: ("فخلقنا المضغة عظاما" يعني: شكلناها ذات رأس ويدين ورجلين بعظامها وعصبها وعروقها)(٣).
ـ هه‌ندێك موفه‌سسیری تر هه‌وڵ ده‌ده‌ن بڵێن به‌شێك له (پارچه گۆشت) (المضغة) ـه‌كه ده‌بێته ئێسك و به‌شێكی لێ ده‌مێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ببێته گۆشت. وه‌كو (به‌يضاوی) كه ده‌ڵێت: ("فكسونا العظام لحما" مما بقي من المضغة)(٤)، یانی: گۆشت له پاشماوه‌ی (مضغة) دروست ده‌بێت، هه‌رچه‌ند له‌مه‌ش دڵنیا نیه و ئه‌گه‌رێكی تریش باس ده‌كات كه ده‌ڵێت: (أو مما أنبتنا عليها مما يصل إليها)(٤)، كه ئه‌مه‌ش یانی گۆشت له شوێنێكی تره‌وه دێت كه نزیكه له كۆرپه‌له‌وه و له‌سه‌ر گۆشته‌كه ده‌ڕوێنرێت! واته وا خه‌یاڵ ده‌كات كه ڕه‌نگه گۆشتی كۆرپه‌له له مادده‌ی ده‌وروبه‌ری كۆرپه‌له‌وه دروست ببێت!
ـ ڕه‌نگه كه‌سێك هه‌وڵ بدات به شێوه‌یه‌كی تر پینه‌ی بكات: شتێك هه‌یه هه‌ندێك له نه‌حویه‌كان و موفه‌سسیره‌كان باسیان كردوه كه بریتیه له (مفعول منه) واته به‌ركار (مفعول) ێك كه كاره‌كه ته‌نها له‌سه‌ر هه‌ندێكی جێبه‌جێ ده‌بێت. ئه‌مه (سیرافی) زیادی كردوه بۆ جۆره‌كانی (مه‌فعول)، له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌قێكی قورئان زیاد كراوه كه ده‌ڵێت: (واختار موسى قومَه سبعين رجلا) (الأعراف: ١٥٥)، ئیتر گوایه (قومَه) له‌م ده‌قه‌دا (مفعول منه) و وه‌كو ئه‌وه وایه بڵێت (من قومه). جا ڕه‌نگه كه‌سێك به‌پێی ئه‌مه بڵێت: (فخلقنا المضغة عظاما) یانی (فخلقنا من المضغة عظاما) یانی هه‌ندێك له (پارچه گۆشت) ـه‌كه‌مان كرده ئێسك. به‌ڵام ئایا به‌ڕاستی شێوازی (مفعول منه) له زمانی عه‌ره‌بیدا هه‌یه؟ زیاتر وا ده‌رده‌كه‌وێت بۆ شیكردنه‌وه‌ی ڕێزمانیی ئه‌و ده‌قه قورئانیه هاتوه‌ته كایه و پێ ناچێت نمونه‌ی ته‌واوی هه‌بێت له ده‌قه عه‌ره‌بیه‌كان و ئاخاوتنی عه‌ره‌بی به شێوه‌یه‌ك بمانگه‌یه‌نێته ئه‌و بڕوایه‌ی كه به‌ڕاستی شێوازی وه‌ها له عه‌ره‌بیدا هه‌بوه. ئه‌و ده‌قه قورئانیه‌ش ده‌كرێت به شێوه‌ی تر لێك بدرێته‌وه و كراویشه (وه‌كو ئیبن عوصفور ده‌ڵێت): (قومَه) (مفعول به) ـه، (سبعین) (بَدَل) ـه، ئیتر ته‌واوكه‌ری به‌ئامڕاز باس نه‌كراوه كه به شتێكی وه‌كو (من بنی إسرائیل) ده‌خه‌مڵێنرێت(٥).
ــ ڕه‌نگه به‌وه پینه بكرێت كه (المضغةَ) مه‌نصوبه به‌پێی (نزع الخافض)، یانی له بنه‌ڕه‌تدا مه‌به‌ست (مِن المضغةِ) ـه، ئینجا كاتێك ئامڕازی په‌یوه‌ندی (حرف الجر) ی (مِنْ) ـ به واتای (له) ـ لاده‌برێت؛ مه‌نصوب ده‌بێت..كه‌واته (خلقنا من المضغة عظاما) یانی: (له پارچه گۆشته‌كه ئێسكمان دروست كرد). ئه‌مه‌یان به‌ڕواڵه‌ت ئه‌گه‌ری هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م ئه‌گه‌ره لاواز ده‌بێت كاتێك ده‌زانین كه فرمانی (خلق) له ڕسته‌كانی تری ده‌قه‌كه‌دا به مانای (صیّر) یه و ئه‌و فرمانه‌ش به‌م واتایه بۆ خۆی تێپه‌ڕ ده‌بێت بۆ دو به‌ركار (مفعول)، و له‌و فرمانانه نیه كه هه‌ندێك جار به ئامڕازێكی په‌یوه‌ندی (حرف جرّ) تێپه‌ڕ ده‌بێت بۆ یه‌كێك له دو به‌ركار (مفعول) ـه‌كه‌ی، له‌و فرمانانه‌ش نیه كه تێپه‌ڕ ده‌بێت بۆ یه‌ك به‌ركار به ئامڕاز.
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه زۆربه‌ی موفه‌سسیره‌كان خۆیان به ناچار نه‌زانیوه ئه‌م چاره‌سه‌رانه ساز بكه‌ن، و ڕێكه‌وڕاست ده‌ڵێن: یانی: پارچه گۆشته‌كه‌مان كردوه‌ته ئێسك. هه‌تا هه‌ندێكیان ده‌ڵێن: ئه‌وه به ڕه‌قكردنی پارچه گۆشته‌كه ده‌بێت! وه‌كو (به‌يضاوی) ده‌ڵێت: ("فخلقنا المضغة عظاما": بأن صلّبناها)(٦)، (ئیبن عه‌جیبه) (ابن عجيبة) و (ئه‌بوسسوعودی ئامێدی) (أبو السعود العمادي) و (جاوه‌یی) (الجاويّ) و (ئیسماعیل حه‌ققی) (إسماعيل حقّيّ) و (قاسیمی) (القاسمي) یش هه‌مان شت ده‌ڵێن! یانی پارچه‌گۆشته‌كه بۆ خۆی ڕاست له شوێنی خۆی ڕه‌ق ده‌بێت و ده‌بێته ئێسك!
مانای وایه زۆربه‌ی موفه‌سسیره‌كان وا بیریان لێ كردوه‌ته‌وه كه پارچه گۆشته‌كه ڕاسته‌وخۆ ده‌بێته ئیسك و ته‌واو.
به‌كورتی: ده‌قه‌كه له‌م لایه‌نه‌وه كێشه‌ی ئه‌وه‌ی تێدایه كه له ڕاستیدا مادده‌ی كۆرپه‌له هه‌موی نابێته ئێسك وه‌كو داڕشتنی ده‌قه‌كه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت.
ـ ده‌قه‌كه ده‌ڵێت پارچه گۆشته‌كه ده‌بێت ئێسك، ئینجا ماسولكه دروست ده‌بێت. ئه‌مه‌ش باسێكی زۆر ساده و كورته ده‌رباره‌ی گه‌شه‌ی ئه‌و قۆناغه‌ی كۆرپه‌له. له ڕاستیدا، له چینی میزۆدێرم Mesoderm (چینی ناوه‌ڕاست) به‌شێكی ده‌بێته كڕكڕاگه (له هه‌فته‌ی ٦ه‌مه‌وه)، ئینجا دواتر له هه‌ندێك خاڵدا سه‌نته‌ری به‌ئێسكبون له‌ناو كڕكڕاگه‌دا دروست ده‌بێت، و ورده‌ورده كڕكڕاگه‌كان لێیان ده‌بێت به ئێسك (له هه‌فته‌ی ٧ه‌مه‌وه)، هه‌تا دوای منداڵبونیش به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌م شێوه‌یه ده‌قه‌كه باسی قۆناغی كڕكڕاگه یان باسی دروستبونی كڕكڕاگه‌ی فه‌رامۆش كردوه. گوزارشی گونجاو ئه‌وه‌یه بڵێین: به‌شێك له پارچه گۆشته‌كه كڕكڕاگه‌ی لێ دروست ده‌بێت، كڕكڕاگه‌ش وردورده ده‌گۆڕێت بۆ ئێسك.. چونكه له ڕاستیدا ڕاسته‌وخۆ پارچه گۆشته‌كه [به‌شێكی] نابێته ئێسك، وه‌كو ده‌قه‌كه ده‌ڵێت.. وشه‌ی (عظم) ی عه‌ره‌بییش هه‌ر ئێسك ده‌گرێته‌وه و كڕكڕاگه ناگرێته‌وه، به‌ڵكو له عه‌ره‌بیدا، له عه‌ره‌بیی سه‌رده‌می قورئانیشدا، وشه‌ی (غُضْرُوف) و هه‌روه‌ها (غُرْضُوف) به كڕكڕاگه وتراوه. ئیتر ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت به شێوه‌یه‌كی زانستی و واقیعی له‌و بابه‌ته بدوێین؛ ده‌بێت بڵێین به‌شێك له پارچه گۆشته‌كه ده‌بێته كڕكڕاگه و ئینجا ئه‌مه‌ش ورده‌ورده ده‌بێته ئێسك یان لێی ده‌بێته ئێسك. ڕه‌نگه به‌وه داكۆكی بكرێت كه جاری وا هه‌یه له فه‌رهه‌نگه عه‌ره‌بیه‌كاندا كڕكڕاگه (غُضْرُوف) به (ئێسكی نه‌رم) (ما لَانَ من العظم) یان (عظم رَخْص) پێناسه ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌مه پێناسه‌یه‌كی ساده و ناچاریه، فه‌رهه‌نگنوسێكی كۆن هه‌ر به‌م شێوه ساده‌یه ده‌توانێت پێناسه‌ی كڕكڕاگه بكات [هه‌ندێكیشیان وردترن، ده‌ڵێن: له گۆشت ڕه‌قتره و له ئێسك نه‌متره. به‌ڵكو (ابن سیده) له (المخصص) ده‌ڵێت: نه گۆشته و نه ئێسكه، له‌و نێوانه‌دایه!]، جگه له‌وه‌ش ئه‌گه‌ر به دروستیشی بزانین؛ به‌م پێیه هێشتا بۆ ورده‌كاری ده‌بوایه ده‌قه‌كه بیوتایه سه‌ره‌تا ئێسكێكی نه‌رم دروست ده‌بێت پاشان ده‌بێته ئه‌و ئێسكه ڕه‌قه‌ی ده‌یزانن! یان سه‌ره‌تا ئێسكه‌كه نه‌رمه پاشان ڕه‌ق ده‌بێت! ئینجا گرنگ ئه‌وه‌یه كه به‌ڕه‌هایی وترا ئێسك (عظم)؛ ئیتر كڕكڕاگه ناگرێته‌وه. ڕه‌نگه بوترێت به هه‌ردو ئێسك و ماسولكه ده‌وترێت كۆئه‌ندامی په‌یكه‌ر Skeletal System، به‌ڵام ئه‌مه‌ش له عورفدا زیاتر به ئێسكه‌په‌یكه‌ر ده‌وترێت و به پله‌ی یه‌ك ئێسك ده‌گرێته‌وه (چونكه بۆ مرۆڤی پێگه‌یشتو وایه)، جگه له‌مه‌ش كاتێك وترا (ئێسك) (عظم) bone؛ ئه‌مه جیاكردنه‌وه‌یه و ئیتر كڕكڕاگه ناگرێته‌وه، یانی ئه‌گه‌ر (په‌یكه‌ر) (هیكل) Skeleton گشتییش بێت و هه‌ردو ئێسك و كڕكڕاگه بگرێته‌وه؛ ئه‌وا ئێسك (عظم) هه‌ر ئێسك ده‌گرێته‌وه. به‌م شێوه‌یه‌ش ئه‌گه‌ر كه‌سێك بیه‌وێت به‌گشتی باسی په‌یكه‌ری جه‌سته (ئێسك و كڕكڕاگه) بكات؛ ده‌بێت وشه‌ی په‌یكه‌ر (هیكل) Skeleton به‌كار بهێنێت نه‌ك ئێسك (عظم) bone. ئه‌مه‌ش ئاشكرایه.
ــ هه‌ر باسی كڕكڕاگه‌ش نیه، به‌ڵكو ـ وه‌كو پێشتریش ئاماژه‌مان بۆ كرد ـ، ده‌قه‌كه باسی دروستبونی زۆر شانه و ئه‌ندامی تری فه‌رامۆش كردوه: ده‌مار و بۆریه خوێنه‌كان، په‌له‌كان، ئه‌ندامی وه‌كو دڵ و مێشك، ئه‌ندامه سێكسیه‌كان... ئه‌مانه‌ش هه‌مویان هه‌ر له‌وه دروست ده‌بن كه قورئان پێی ده‌ڵێت (پارچه گۆشت). به‌ڵام ده‌قه‌كه ته‌نها باسی دروستبونی ڕاسته‌وخۆی ئێسك ده‌كات، ئینجا باسی ئه‌وه ده‌كات كه به گۆشت ئه‌و ئێسكه داده‌پۆشرێت، به‌بێ ئه‌وه‌ی باسی سه‌رچاوه‌ی ئه‌م گۆشته بكات!
ــ ده‌قه‌كه وشه‌ی (لحم) به‌كار ده‌هێنێت، ئه‌مه‌ش گشتیه و هه‌مو شانه‌یه‌كی نه‌رمی جه‌سته ده‌گرێته‌وه، ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی به‌تایبه‌تی ماسولكه بێت؛ ئه‌وا ده‌سته‌واژه‌ی گونجاو و پڕاوپڕ بریتیه له (عضل). به‌ڵام به‌وه‌دا كه هیچ ئه‌ندام و شانه‌یه‌كی تری باس نه‌كردوه؛ دیاره مه‌به‌ستی هه‌مو هه‌مو شانه‌یه‌كی نه‌رم و هه‌مو پێكهاته‌ی جه‌سته‌یه جگه له ئێسك، كه‌واته هه‌مو ئه‌ندامه‌كان ده‌گرێته‌وه كه به‌گشتی به گۆشت حسێبن.. به‌پێی ئه‌مه وشه‌ی (لحم) باسی ماسولكه نیه به‌تایبه‌تی. بۆیه لێكدانه‌وه‌ی (لحم) له ده‌قه‌كه‌دا به (ماسولكه) هه‌ڵه‌یه‌كه كه دو سه‌رچاوه‌ی هه‌یه: یه‌كه‌میان: سه‌ره‌تا (مضغة) به (پارچه گۆشت) وه‌رده‌گێڕین، ئینجا كه ده‌چینه سه‌ر لێكدانه‌وه‌ی (لحم)؛ وا ده‌زانین ئه‌مه گۆشتێكی تایبه‌تیه و ماسولكه‌یه چونكه پێشتر له لێكدانه‌وه‌ی (مضغة) دا باسی گۆشتمان كردوه! دوه‌میان: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ماسولكه ڕاسته‌وخۆ ئێسك داده‌پۆشێت. ئه‌گه‌رنا دیاره مه‌به‌ستی هه‌مو گۆشتێك یان شانه‌یه‌كی نه‌رمه نه‌ك ته‌نها ماسولكه.
ئینجا كه زانیمان مه‌به‌ستی له (لحم) هه‌مو شانه و ئه‌ندامه‌كانه جگه له ئێسك و دروستبونی ئه‌مانه‌ش ده‌خاته دوای دروستبونی ئێسك؛ كه‌واته به‌پێی ده‌قه‌كه هه‌مو شانه و ئه‌ندامه‌كان دوای دروستبونی ئێسك دروست ده‌بن، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ واقیعی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له‌دا ناگونجێت چونكه بۆ نمونه: شانه ڕیشاڵیه‌كان و ده‌ماره‌كان و بۆریه‌كانی خوێن له هه‌فته‌ی (٥ـه‌م) و (٦ـه‌م) دا دروست ده‌بن.
ــ به‌پێی ده‌قه‌كه؛ ئێسك پێش ماسولكه دروست ده‌بێت.. داڕشتنی ده‌قه‌كه‌ش ئه‌وه‌ی لێ ده‌فامرێته‌وه كه دروستبونی ئێسك ته‌واو ده‌بێت ئینجا له قۆناغێكی تردا به گۆشتی ماسولكه داده‌پۆشرێت، ئه‌مه‌ش مانای وایه قۆناغێك هه‌یه كه مادده‌ی كۆرپه‌له ئێسكێكی ڕوته و هێشتا به ماسولكه دانه‌پۆشراوه! كه ئه‌مه‌ش ڕاست نیه، كه‌س چاوه‌ڕێی ئه‌وه ناكات له‌و قۆناغه‌دا كۆرپه‌له ببینێت یه‌كپارچه ئێسك بێت یان ئێسكه‌كه‌ی ڕوت بێت و هیچی پێوه نه‌بێت، چونكه له بنه‌ڕه‌تیشدا له چینی ناوه‌ڕاست (میزۆدێرم) كۆمه‌ڵێك خانه‌ی تایبه‌تمه‌ند ده‌بنه كڕكڕاگه و ئینجا ئێسك، كۆمه‌ڵێك خانه‌ی تایبه‌تمه‌ندی تری ده‌بنه ماسولكه و هه‌ندێك ئه‌ندامی تری له‌ش، بۆیه هیچ كاتێك ئێسك ڕوت نیه. كڕكڕاگه‌یش كاتێك دروست ده‌بێت به شانه‌ی نه‌رم ده‌وره دراوه، كه بێ گومان كاتێكیش ده‌بێته ئێسك هه‌ر به ماسولكه و شانه‌ی نه‌رمی تر ده‌وره دراوه، نه‌ك به‌ڕوتی دروست ببێت ئینجا دوایی داپۆشرێت!
ـ به‌ڵكو به‌ئێسكبون له مانگی (٤ـه‌م) دا ته‌واو ده‌بێت (بۆ نمونه: له په‌راسوه‌كاندا)، یانی ئه‌و كاته دروستبونی ئێسك (به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه) ته‌واو ده‌بێت (دوای ئه‌مه‌ش هێشتا له هه‌ندێك شوێن به‌ئێسكبون به‌رده‌وام ده‌بێت هه‌تا دوای له‌دایكبونیش). به‌ڵام داڕشتنی ده‌قه‌كه به شێوه‌یه‌كه كه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه هه‌تا ئێسكه‌كان ته‌واو ده‌بن هیچ ماسولكه‌یه‌ك دروست نه‌بوه!
ــ ئینجا ئایا به‌ڕاستی ئێسك پێش ماسولكه دروست ده‌بێت؟ نوسه‌ره ئیعجازیه‌كان هه‌میشه ده‌ڵێن: له هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) دا ئێسك دروست ده‌بێت، ئینجا له هه‌فته‌ی (٨ـه‌م) دا ماسولكه دروست ده‌بێت.
له ڕاستیدا:
١. له كاتێكدا پرۆسێسی به‌ئێسكبون له هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) دا ته‌نها ده‌ست پێ ده‌كات؛ له ڕاستیدا سه‌ره‌تاكانی دروستبونی ماسولكه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ هه‌فته‌ی (٥ـه‌م). ئیتر كاتێك ئیعجازیه‌كان ده‌ڵێن هیچ ماسولكه‌یه‌ك پێش هه‌فته‌ی (٨ـه‌م) نیه؛ ئه‌مه ڕاست نیه. له هه‌فته‌ی (٨ـه‌م) دا (٤٠) ماسولكه هه‌ن كه به‌هاوكاری له‌گه‌ڵ كۆئه‌ندامی ده‌مار كار ده‌كه‌ن و ماسولكه‌كان ده‌توانن كرژ ببن، نه‌ك هه‌فته‌ی (٨ـه‌م) سه‌ره‌تای دروستبونی ماسولكه بێت! دواتر ئه‌مه زیاتر ڕون ده‌كه‌ینه‌وه.
٢. كاتێك باسی هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) ده‌كرێت؛ ئه‌مه له ڕاستیدا باسی ده‌ستپێكردنی پرۆسه‌ی به‌ئێسكبونه، ئیتر دوای ئه‌وه‌ش هه‌ر به‌رده‌وامه. و له چوار مانگیدا ده‌توانین بڵێین ئێسكه‌كانی جه‌سته ته‌واو بون. یانی له ڕاستیدا له هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) دا هێشتا شتێك نیه بۆ ئه‌وه ببێت به (ئێسك) ناوی ببه‌ین، یان ئاماژه بۆ (ئێسكه‌كان) ی جه‌سته بكه‌ین، تا بڵێین له هه‌فته‌ی (٨ـه‌م) ـه‌وه ئیتر ئێسكه‌كان به ماسولكه داده‌پۆشرێن. دواتر ئه‌مه زیاتر ڕون ده‌كه‌ینه‌وه.
٣. ئه‌گه‌ر هیچ ماسولكه‌یه‌ك پێش هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) نه‌بێت؛ مانای وایه پێش ئه‌وه نابێت هیچ جوڵه‌یه‌ك ببێت. له كاتێكدا له هه‌فته‌ی (٦ـه‌م) به‌دواوه‌وه هه‌ندێك جوڵه له كۆرپه‌له‌دا ده‌رده‌كه‌وێت: كۆرپه‌له (هه‌ر له قۆناغی embryo دا، پێش ئه‌وه‌ی ببێته fetus)، له هه‌فته‌ی (٦ـه‌م) دا ده‌توانێت پشت و ملی بچه‌مێنێته‌وه، له هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) یشدا تێستی شه‌پۆلی سه‌روده‌نگی جوڵه له قۆڵ و قاچدا ده‌رده‌خات(٧).
سه‌رچاوه‌یه‌كی تریش ده‌ڵێت: له ڕۆژی (٤٥ـه‌م) (هه‌فته‌ی ٧ـه‌م) جوڵه‌ی خۆكاری له جه‌سته و په‌له‌كاندا ده‌ست پێ ده‌كه‌ن، له كاتێكدا له‌و كاته‌دا په‌یكه‌ری كۆرپه‌له‌كه یه‌كپارچه كڕكڕاگه‌یه و هیچی نه‌بوه به ئێسك(٨).
هه‌روه‌ها له توێژینه‌وه‌یه‌كدا له (گۆڤاری پزیشكیی بریتانیایی) British Medical Journal دا هاتوه كه سه‌ره‌تاكانی جوڵه‌ی كۆرپه‌له ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ده‌وروبه‌ری هه‌فته‌ی (٧ـه‌م)، هه‌رچه‌ند دایكه‌كان هه‌تا هه‌فته‌ی (١٦ـه‌م) و هه‌تا (٢١ـه‌م) هه‌ست به جوڵه‌كه‌ی ناكه‌ن(٩).
٤. ئینجا پرۆسه‌ی به‌ئێسكبون به چه‌ند قۆناغێك ده‌بێت و كڕكڕاگه‌ی هه‌ر ناوچه‌یه‌ك به كات و قۆناغی جیاجیا ده‌بنه ئێسك:
سه‌ره‌تا شانه‌یه‌كی به‌سته‌ری ناوه‌ندی، واته (مێسێنگكایم) Mesenchyme ێك، دروست ده‌بێت، كه ئه‌میش دو چینه: چینێكی ته‌وه‌ره‌یی و سه‌نته‌ری، له‌گه‌ڵ چینێكی ده‌ره‌كی. جا له هه‌فته‌ی (٦ـه‌م) دا چینه ته‌وه‌ره‌یی یاخود سه‌نته‌ریه‌كه كڕكڕاگه پێك ده‌هێنێت و له‌م كاته‌وه كڕكڕاگه ده‌ست ده‌كات به بڵاوبونه‌وه به له‌شدا. چینه ده‌ره‌كیه‌كه‌ش فرمانی ئه‌وه‌یه ماسولكه و شانه نه‌رمه‌كانی تری لێ پێك دێت. ئینجا له هه‌فته‌ی (٧ـه‌م) دا پرۆسه‌ی به‌ئێسكبون ده‌ست پێ ده‌كات: له‌م هه‌فته‌یه‌دا شه‌ش سه‌نته‌ری به‌ئێسكبون (نه‌ك ئێسك) له‌ناو شه‌ش كڕكڕاگه‌دا دروست ده‌بن، كه بریتین له (چه‌ڵه‌مه و ڕان و قۆڵ و باسك و جومژگه و قامیشه‌ی لاق)، له‌م ته‌نها شه‌ش كڕكڕاگه‌یه‌دا سه‌نته‌ری به‌ئێسكبون دروست ده‌بێت و ئیتر ورده‌ورده و ده‌گۆڕێن بۆ ئێسك، به‌ڵام هه‌تا ماوه‌یه‌كی باش نابنه ئێسك به‌ته‌واوی.
ئینجا له هه‌فته‌ی (٩ـه‌م) دا كڕكڕاگه‌كانی (ده‌فه‌ی شان) و هه‌روه‌ها كڕكڕاگه‌كانی (كڵۆت و سمت و به‌ر و ته‌ڵه‌زم و پاژنه و قوله‌پێ) و هه‌روه‌ها كڕكڕاگه‌كانی (به‌ری ده‌ست و په‌نجه‌كان)، ده‌ست ده‌كه‌ن به به‌ئێسكبون، هه‌روه‌ها هه‌ر له‌م هه‌فته‌یه‌دا كڕكڕاگه په‌راسوییه‌كان به‌سستی ده‌ست ده‌كه‌ن به به‌ئێسكبون، له ناوه‌ڕاستی په‌راسوه‌كه‌وه بۆ ئه‌مسه‌ره‌وسه‌ری.
له هه‌فته‌ی (١٠هه‌م) دا، كڕكڕاگه‌كانی بڕبڕه‌ی پشتیش به‌سستی ده‌ست ده‌كه‌ن به به‌ئێسكبون.
ئه‌و شانه به‌سته‌ره ناوه‌ندیه‌ی به‌ده‌وری مێشكدایه، ئه‌میش له هه‌فته‌ی (١٠هه‌م) یان (١١هه‌م) دا ده‌ست ده‌كات به به‌ئێسكبون، ئیتر ئه‌مه چه‌ند مانگێك ده‌خایه‌نێت و كاتی له‌دایكبونیش هێشتا ته‌واو نه‌بوه. كڕكڕاگه‌ی تریش هه‌ن كه دوای له‌دایكبون ده‌بن به ئێسك. به‌ئێسكبونی ته‌واوه‌تیی هه‌ر كڕكڕاگه‌یه‌كیش چه‌ند مانگێكی گه‌شه‌ی كۆرپه‌له‌ی پێ ده‌چێت، ئه‌مسه‌ره‌وسه‌ر (كۆتاییه‌كان) ی كڕكڕاگه‌كانیش هه‌ر دوای له‌دایكبون ده‌بنه ئێسك. به‌ڵكو ئێسكی وا هه‌یه له دو ساڵیدا (دو ساڵ دوای له‌دایكبون) دروست ده‌بێت!
كه‌واته ناتوانرێت بوترێت ئێسك دروست ده‌بێت، ئینجا ماسولكه، به‌ڵكو پرۆسه‌كه زۆر هاوكات و پێكداچوه.
٥. گرنگترین خاڵ كه ئه‌م مشت‌ومڕه ده‌بڕێنێته‌وه:
زانستی كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ ده‌ڵێت له هه‌فته‌ی (٥ـه‌م)ـه‌وه ماسولكه دروست ده‌بێت، یانی دو هه‌فته پێش سه‌ره‌تا (ته‌نها سه‌ره‌تا) ی دروستبونی ئێسك! ئه‌وه‌تا سه‌رچاوه‌یه‌كی ئه‌م بواره ڕونی ده‌كاته‌وه: هه‌ر له هه‌فته‌ی ٥ـه‌مدا (ڕۆژانی ٢٨ ـ ٣٥) ٤٠ جوت ماسولكه (ڕۆژی ٢٨) (له بنی كه‌لله‌ی سه‌ره‌وه هه‌تا خواره‌وه‌ی مورغه‌ی پشت)، و ماسولكه‌كانی ناوچه‌ی سێبه‌نده‌ش (ڕۆژی ٣١)، له كۆرپه‌له‌دا دروست ده‌بن. له ڕۆژی ٣٦ یشدا (سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی ٦ـه‌م) كۆی بارسته ماسولكه‌ییه‌كان دروست بون. دوای ئه‌وه‌ش گه‌شه‌ی ماسولكه و پێكهاتنی ماسولكه‌ی ناوچه‌كانی تر به‌رده‌وام ده‌بێت(١٠).
ئینجا هه‌ر له هه‌فته‌ی ٦ـه‌میشدا ماسولكه ده‌ست ده‌كات به جوڵه. له‌دوای هه‌فته‌ی ٧ـه‌میشه‌وه ئیتر ماسولكه‌كان به كۆئه‌ندامی ده‌ماره‌وه په‌یوه‌ست ده‌بن و به هاوكاری كار ده‌كه‌ن. سه‌باره‌ت به كڕكڕاگه‌ش؛ هه‌ر له هه‌فته‌ی ٥ـه‌مدا (دوای ڕۆژی ٢٨ و ده‌ركه‌وتنی ٤٠ جوته ماسولكه‌كه) بۆ یه‌كه‌م جار كڕكڕاگه دروست ده‌بێت، و له هه‌فته‌ی ٦ـه‌مدا كڕكڕاگه بڵاو ده‌بێته‌وه به له‌شدا و په‌یكه‌ر (ڕاگر) ێك پێك ده‌هێنێت، تا له هه‌فته‌ی ٧ـه‌مدا ئه‌و په‌یكه‌ره كڕكڕاگه‌ییه گه‌شه‌ی ته‌واو ده‌كات. ئه‌وه‌ش واته گه‌شه‌ی ماسولكه و كڕكڕاگه هاوكاته، هه‌رچه‌ند سه‌ره‌تای ماسولكه ده‌كه‌وێته پێش سه‌ره‌تای كڕكڕاگه‌ش. سه‌باره‌ت به ئێسكیش؛ له هه‌فته‌ی ٧ـه‌مدا به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه ده‌ست پێ ده‌كات (هه‌ندێك سه‌رچاوه ده‌ڵێن هه‌فته‌ی ٨ـه‌م)، واته دوای سه‌ره‌تای دروستبونی ماسولكه به ٢ هه‌فته.
كه هه‌ر ئه‌م به‌ڵگه‌یه كۆتایی به‌و مشت‌ومڕه ده‌هێنێت، چونكه لوتكه‌ی پێكه‌وه‌نه‌گونجانی كۆرپه‌له‌ناسیی قورئانی و كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ ده‌رده‌خات..
ئیعجازیه‌كان، به دو شێوه هه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌رگری له ده‌قه قورئانیه‌كه بكه‌ن و مه‌به‌سته‌كه‌ی پینه و چاره‌سه‌ر بكه‌ن هه‌تا له‌گه‌ڵ كۆرپه‌له‌ناسیی نوێدا بگونجێت:
١. پێناسه‌كردنی (لحم) ی ده‌قه قورئانیه‌كه به (ماسولكه)، كه شتێكه ئیعجازیه‌كانی وه‌كو زیندانی و (مۆر) ی هاوكاری په‌نایان بۆ بردوه. وا ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌م دوانه زانیویانه كه دروستبونی ئێسك ناكه‌وێته پێش دروستبونی كڕكڕاگه و گۆشت، بۆیه هه‌وڵیان داوه له دو هه‌نگاودا بابه‌ته‌كه پینه بكه‌ن به شێوه‌یه‌ك كه هه‌ستی پێ نه‌كرێت:
ـ هه‌نگاوی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه كه (لحم) به (ماسولكه) لێك ده‌ده‌نه‌وه له‌بریی (گۆشت) به‌گشتی. له كاتێكدا ئه‌مه له ڕوی زمانییشه‌وه ناڕێكه، چونكه له زماندا (لحم) گشتیه، و ئه‌گه‌ر ده‌قه‌كه مه‌به‌ستی (ماسولكه) بوایه به‌تایبه‌تی؛ به وشه‌یه‌كی وه‌كو (عضل) مه‌به‌ستی خۆی ده‌رده‌بڕی.. وه‌كو پێشتریش ئاماژه‌مان بۆ كرد.
ـ هه‌نگاوی دوه‌میش ئه‌وه‌یه هه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌وریاییه‌وه داڕشتنی ده‌قه‌كه بگونجێنن له‌گه‌ڵ كۆرپه‌له‌ناسیی نوێ، بۆیه ده‌ڵێن: "له هه‌فته‌ی ٧ـه‌مدا ئێسك دروست ده‌بێت، له هه‌فته‌ی ٨ـه‌مدا ماسولكه‌كان به‌سه‌ر ئێسكه‌كاندا شوێنی خۆیان ده‌گرن"! جا بڕوانه بۆ ئه‌وه‌ی كێشه بۆ ده‌قه‌كه و ئیعجازسازیه‌كه‌ی خۆیان دروست نه‌بێت؛ ناڵێن (له هه‌فته‌ی ٨ـه‌مدا ماسولكه‌كان دروست ده‌بن) به‌ڵكو ده‌ڵێن (له هه‌فته‌ی ٨ـه‌مدا ماسولكه‌كان به‌سه‌ر ئێسكه‌كاندا شوێنی خۆیان ده‌گرن)! به‌م شێوه‌یه له‌گه‌ڵ ڕواڵه‌تی داڕشتنی ده‌قه‌كه‌دا ده‌گونجێت كه ده‌ڵێت (فكسونا العظام لحما) واته (ئینجا ئێسكه‌كانمان به گۆشت داپۆشی) و ـ بۆ نمونه ـ به‌ڕونی ناڵێت (فخلقنا لحما)، و هه‌ر چۆنێك بێت له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسییشدا گونجاندویانه به‌وه‌ی ته‌نها باسی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه (ماسولكه‌كان جێگه‌ی خۆیان ده‌گرن به‌سه‌ر ئێسكه‌كانه‌وه) ـ كه ئه‌مه داڕشتنێكی فێڵاویه و حه‌زه‌ری زۆری تێدایه ـ و ئیتر ناڵێن (ئینجا ماسولكه‌كان دروست ده‌بن)! چونكه كه‌سێكی وه‌كو (كيث مۆر) ده‌زانێت كه ماسولكه دوای دروستبونی ئێسك دروست نابێت به‌ڵكو سه‌ره‌تای ماسولكه ده‌كه‌وێته پێش سه‌ره‌تای ئێسك یان به لای كه‌مه‌وه پرۆسێسه‌كه هاوكاته نه‌ك قۆناغی دروستبونی ئێسك ته‌واو ببێت ئینجا قۆناغی دروستبونی كڕكڕاگه ده‌ست پێ بكات!
جا هه‌رچه‌ند (كيث مۆر) و (زیندانی) به‌و شێوه‌یه هه‌وڵیان داوه مه‌به‌ستی ده‌قه‌كه بگونجێنن له‌گه‌ڵ زانستی كۆرپه‌له‌ناسی، به‌ڵام له ڕاستیدا "فكسونا العظام لحما" هه‌ر مه‌به‌ستی دروستكردنه، له‌بریی ئه‌وه‌ی بڵێت گۆشمان دروست كرد و ئێسكمان پێ داپۆشی؛ ده‌ڵێت: ئێسكه‌كانمان به گۆشت داپۆشی.
٢. جگه له‌وانه‌ش، نوسه‌ره ئیعجازیه‌كان به‌وه به‌ڵگه ده‌هێننه‌وه كه له سه‌رچاوه‌كانی كۆرپه‌له‌ناسیدا باسی كۆئه‌ندامی ئێسك Skeletal System له پێش كۆئه‌ندامی ماسولكه Muscular System باس ده‌كرێت، یانی ئه‌و چاپته‌ره‌ی باسی ئێسكی كۆرپه‌له ده‌كات ده‌كه‌وێته پێش ئه‌و چاپته‌ره‌ی كه باسی ماسولكه‌ی كۆرپه‌له ده‌كات. به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌مه له خۆیدا نابێته به‌ڵگه، چونكه ئه‌و سه‌رچاوانه دوای چاپته‌ری كۆئه‌ندامی ماسولكه‌ش باسی شته‌كانی تر ده‌كه‌ن كه دروستبونی ئه‌مانه‌ش مه‌رج نیه بكه‌وێته دوای دروستبونی ئێسك و ماسولكه، بۆ نمونه: دوای چاپته‌ری كۆئه‌ندامی ماسولكه ئینجا له چاپته‌ری دوای ئه‌وه‌دا باسی (په‌له‌كان) Limbs ده‌كرێت، له كاتێكدا سه‌ره‌تای دروستبونی په‌له‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كۆتاییه‌كانی هه‌فته‌ی (٤ـه‌م) نه‌ك دوای دروستبونی ئێسك و ماسولكه.
ڕه‌گ‌وڕیشه و پێشینه‌ی بیرۆكه‌كه
ـ گالینوس (جالینوس)، له نوسراوێكیدا به ناوی (له‌باره‌ی تۆره‌مه‌وه) De Semine، باسی قۆناغێكی سێیه‌می گه‌شه‌ی كۆرپه‌له‌ی كردوه كه له‌و قۆناغه‌دا خوێن و دڵ و مێشك و جگه‌ر به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی دروست ده‌بن. ئینجا باسی قۆناغێكی چواره‌می كردوه كه له‌م قۆناغه‌دا گۆشت به‌سه‌ر ئێسكه‌كاندا و به‌ده‌وریاندا گه‌شه ده‌كات.
ـ هه‌روه‌ها ئه‌ریستۆتێلیس (أرسطوطاليس)، له كتێبه‌كه‌یدا ده‌رباری گیانداران، باسی ئه‌وه‌ی كردوه كه گۆشت به‌ده‌وری ئێسكدا گه‌شه ده‌كات و به په‌یوه‌ستكه‌ری ڕیشاڵیه‌وه پێوه‌ی چه‌سپ ده‌بێت.
كه‌واته ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه پێش ئیسلامیش هه‌بوه.
به‌ڵام وا ده‌رده‌كه‌وێت هیپۆكراتێس (إبقراط)، باسی گه‌شه‌كردنی گۆشتی خستوه‌ته پێش باسی ئێسك، چونكه باس له قۆناغێكی سێیه‌م ده‌كات كه له‌و قۆناغه‌دا له‌گه‌ڵ مه‌یینی خوێنی دایكه‌كه‌دا گۆشت گه‌شه ده‌كات ئینجا له قۆناغێكی چواره‌مدا ئێسكه‌كان گه‌شه ده‌كه‌ن و ڕه‌ق ده‌بن و ئینجا لق‌وپۆپی لێ ده‌بێته‌وه.
به‌ڕونی ئه‌وه‌ش دیاره كه ئه‌مانه‌ش هه‌ر مه‌به‌ستیان گۆشته به‌گشتی (هه‌روه‌كو ده‌قه قورئانیه‌كه)، نه‌ك ته‌نها ماسولكه‌كان.
من پێم وایه له كۆندا ڕێگه‌یه‌ك نه‌بوه بۆ سه‌رنجدانی ئه‌وه‌ی ئێسك و ماسولكه كامیان پێش كامیان گه‌شه ده‌كه‌ن، واته كاتێك سه‌رنجی كۆرپه‌له (وه‌كو كۆرپه‌له‌ی له‌بارچو) دراوه؛ ئه‌گه‌ر ئێسكیش دروست بوبێت؛ هێشتا ڕون نه‌بوه له گۆشت و له ئێسك كامیان پێشتر دروست بوه، له قۆناغی سه‌ره‌تایی به‌ئێسكبونی كڕكڕاگه‌كانیشدا پرۆسه‌كه هه‌ستی پێ ناكرێت، مه‌گه‌ر خودی كڕكڕاگه به ئێسك بزانرێت.
بۆیه پێم وایه بیرۆكه‌ی (دروستبونی ئێسك پێش گۆشت) زیاتر لایه‌نێكی هزری (ذهني) ی هه‌یه، چونكه چه‌مكه‌كه ده‌كرێت له‌وه‌وه ده‌رك بكرێت كه له جه‌سته‌ی مرۆڤدا ئێسك له‌ژێره‌وه‌یه و گۆشت دایپۆشیوه، هه‌روه‌ها له سه‌رنجدانی ئه‌وه‌وه كه لاشه له كۆتاییدا ئێسكه‌كه‌ی ده‌مێنێته‌وه و گۆشت و ماسولكه‌كه‌ی نامێنێت، ئینجا كۆتایی پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌تایه، به‌م پێیه ده‌بێت له سه‌ره‌تادا ئێسك دروست ببێت و پاشان به گۆشت داپۆشرێت، ئه‌گه‌ر مردوش زیندوبكرێته‌وه ده‌بێت ئێسكه‌په‌یكه‌ری سازبكرێته‌وه ئینجا به گۆشت داپۆشرێت: (وانظر الى العظام كيف ننشرها ثم نكسوها لحما) (البقرة: ٢٥٩) [بڕوانه ده‌قه‌كه لێره‌شدا كه باسی زیندوبونه‌وه‌یه هه‌ر باسی داپۆشینی ئێسك به ماسولكه ده‌كات]، جگه له‌وه بیرۆكه‌كه له‌گه‌ڵ ئه‌زمونی مرۆڤدا ده‌گونجێت له‌گه‌ڵ شته چین چینه‌كاندا، چونكه مرۆڤ سه‌رنجی داوه كه چینی یه‌كه‌م له پێشدا سازده‌كرێت، پاشان چینی ده‌ره‌كی به‌سه‌ریدا جێگیر ده‌كرێت، وه‌كو ئه‌وه‌ی ده‌فری گڵكار دروست ده‌كرێت ئینجا شوشێن (تزجيج) ده‌كرێت بۆ چینی ده‌ره‌كی، به‌هه‌مان شێوه ئێسكه‌په‌یكه‌ر چینی بنه‌ڕه‌تیه و گۆشتی ماسولكه‌كان چینی ده‌ره‌كیه، به شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر وه‌كو ئیشێكی هونه‌ری په‌یكه‌ری مرۆڤ دروست بكه‌ین، ده‌بێت سه‌ره‌تا ئێسكه په‌یكه‌ر سازبكه‌ین، ئینجا به چینی گۆشت داپۆشرێت. مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه چه‌مكی (دروستبونی ئێسك پێش گۆشت) چه‌ند ڕیشه و بنچینه‌یه‌كی هزری (ذهني) شی هه‌یه.
بۆیه دیاره ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه ده‌رباره‌ی (ئێسك ئینجا گۆشت)؛ به شێوه‌یه‌كی هزری (ذهني) به‌رهه‌م هاتوه، نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌رنجدان و بینینی وردی كۆرپه‌له، و له سه‌رنجدانی جه‌سته‌ی مرۆڤ (ی پێگه‌یشتو) ه‌وه هاتوه كه جه‌سته‌ی ـ ئه‌گه‌ر ساده‌ی بكه‌ینه‌وه وه‌كو خه‌ڵك ـ پێك دێت له ئێسك له‌ژێره‌وه و گۆشت به‌سه‌ریه‌وه. هه‌ر بۆیه باسی كڕكڕاگه‌ش نه‌كراوه، چونكه له مرۆڤی پێگه‌یشتودا ته‌نها كه‌مێك كڕكڕاگه ده‌مێننه‌وه، هه‌ر بۆیه باسی كڕكڕاگه نه‌كراوه وه‌كو قۆناغێك و وه‌كو په‌یكه‌رێكی گشتی له جه‌سته‌ی مرۆڤدا.
پەراوێز:
(١) بڕوانه: ابن عطية، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز. تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤٢٢ هـ. جـ. ٤. ص. ١٣٨.
(٢) بڕوانه: السمرقندي، أبو الليث، بحر العلوم. تحقيق: د.محمود مطرجي. دار الفكر، بيروت. جـ. ٢، ص. ٤٧٥.
(٣) بڕوانه: ابن كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. دار طيبة. الطبعة الثانية، ١٩٩٩. جـ. ٥، ص. ٤٦٦.
(٤) بڕوانه: البيضاوي، أنوار التنزيل وأسرار التأويل. تحقيق: محمد عبد الرحمن المرعشلي. دار إحياء التراث العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٨ هـ. جـ. ٤، ص. ٨٣.
(٥) بڕوانه: الصبان، حاشية الصبان على شرح الأشموني لألفية ابن مالك. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٩٧. جـ. ٢، ص. ١٣٢.
(٦) بڕوانه: البيضاوي، أنوار التنزيل. جـ. ٤، ص. ٨٣.
(٧) بڕوانه:
(٢) بڕوانه: السمرقندي، أبو الليث، بحر العلوم. تحقيق: د.محمود مطرجي. دار الفكر، بيروت. جـ. ٢، ص. ٤٧٥.
(٣) بڕوانه: ابن كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. دار طيبة. الطبعة الثانية، ١٩٩٩. جـ. ٥، ص. ٤٦٦.
(٤) بڕوانه: البيضاوي، أنوار التنزيل وأسرار التأويل. تحقيق: محمد عبد الرحمن المرعشلي. دار إحياء التراث العربي، بيروت. الطبعة الأولى، ١٤١٨ هـ. جـ. ٤، ص. ٨٣.
(٥) بڕوانه: الصبان، حاشية الصبان على شرح الأشموني لألفية ابن مالك. دار الكتب العلمية، بيروت. الطبعة الأولى، ١٩٩٧. جـ. ٢، ص. ١٣٢.
(٦) بڕوانه: البيضاوي، أنوار التنزيل. جـ. ٤، ص. ٨٣.
(٧) بڕوانه:
Vaughan, Christopher, How Life Begins: The Science of Life in the Womb. New York: Times Books/Random House. 1st Ed. 1996. p. 207.
(٨) بڕوانه:
Human development from conception to birth. Society for the Protection of Unborn Children (SPUC).
(٩) بڕوانه:
Valman, H. B., and J. F. Pearson, "What the fetus feels", British Medical Journal. 1980, January 26. P. 234.
(١٠) بۆ نمونه؛ بڕوانه:
Rugh, Roberts, & Landrum B. Shettles, Richard Einhorn, From Conception to Birth: the drama of life's beginnings. New York: Harper & Row, 1971. PP 35, 43, 46.
