ئه‌بو هوڕه‌یڕه
سه‌روه‌ر
پێنجوێنی
ئه‌بو هوڕه‌یڕه دره‌نگانێك هات بۆ مه‌دینه و موسوڵمان بو، سه‌ره‌تای موسوڵمانبونیشی به‌وه ده‌ست پێ كرد كه هات به‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وتی جه‌نگ و ئابڵوقەیەكدا، به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌شدار بوبێت داوای به‌شی كرد له‌و ده‌سكه‌وته‌یشدا جگه له‌وه‌یش داوای كرد كه‌سێك بێبه‌ش بكرێت له ده‌سكه‌وت كه ئه‌و كه‌سه به‌شدار ببو.
ئینجا له مه‌دینه ئه‌وه‌نده سواڵی ده‌كرد و به‌زه‌لیلی له مزگه‌وتدا خۆی هه‌ڵ ده‌خست بۆ ئه‌وه‌ی بیبه‌نه‌وه بۆ ماڵه‌وه و نانێكی بده‌نێ، كه دیمه‌نێكی ناشیرینی دروست كردبو، ئه‌وه‌نده خۆی ده‌كرد به ماڵی خه‌ڵكدا بۆ نانه‌سكی كه پێغه‌مبه‌ر ناڕاسته‌وخۆ سه‌ركۆنه‌ی ده‌كرد و پێی ده‌وت (دره‌نگ دره‌نگ سه‌ردان بكه زیاتر خۆشه‌ویست ده‌بیت) (زُرْ غِبًّا؛ تَزْدَدْ حُبًّا)!
تا پێغه‌مبه‌ر ناچار بو دوری بخاته‌وه، كه له‌گه‌ڵ (عه‌لائی كوڕی ئه‌لحه‌ضره‌می) دا ناردی بۆ به‌حره‌ین، كه ئیتر پێغه‌مبه‌ری نه‌بینیوه‌ته‌وه.
بۆیه له ڕاستیدا ماوه‌یه‌كی كه‌م له نزیك پێغه‌مبه‌ره‌وه ماوه‌ته‌وه.
دوای پێغه‌مبه‌ر هه‌ندێك جار كار و به‌ڕێوه‌بردنیان پێ سپاردوه، كه جارێك عومه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پاره و سامانی پێكه‌وه نابو دادگایی كرد و لێی دا. جارێكی تریش له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌ی قسه‌ی زۆر له پێغه‌مبه‌ره‌وه هه‌ر به قامچی لێی داوه.
به‌ڵام دوای مردنی عومه‌ر ده‌رگای بۆ كرایه‌وه، ئیتر به ئاره‌زوی خۆی قسه‌ی به‌ناوی فه‌رموده‌وه ده‌گێڕایه‌وه، به‌تایبه‌تی كه وه‌كو قوتابییه‌كی (كه‌عبی ئه‌حبار) وابوه و ئه‌فسانه‌ی یه‌هودیی لێ بیستوه و ئه‌میش به‌ناوی فه‌رموده‌وه گێڕاوێتیه‌وه.
ئیتر موعاویه و ئومه‌ویه‌كان له‌خۆیان گرت و خواردنی چه‌وریان بۆ هه‌ڵ ڕشت، به‌شێوه‌یه‌ك به ناوی خواردنێكی چه‌وری مه‌جلیسی موعاویه‌وه ناوی ڕۆشتبو كه پێی وتراوه (شيخ المضيرة).
ئیتر له‌ژێر ڕكێفی ئومه‌ویه‌كاندا بو و له سایه‌یاندا ده‌یتوانی هه‌مو قسه‌یه‌ك به‌ناوی پێغه‌مبه‌ره‌وه بڵاو بكاته‌وه كه گه‌لێك له‌و قسانه له به‌رژه‌وه‌ندیی ئومه‌ویه‌كاندا بوه، له زۆربه‌ی ئه‌و قسانه‌یشدا ئیددیعای ده‌كرد كه هه‌ر خۆی به‌ته‌نها له پێغه‌مبه‌ری بیستوه!
كه‌سێك له‌سه‌ر تۆمه‌تی قسه هه‌ڵ به‌ستن به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ره‌وه عومه‌ر لێی دابێت و عه‌لی و كۆمه‌ڵێكی زۆر قسه‌ی ڕه‌قیان پێ وتبێت و ته‌ریقیان كردبێته‌وه؛ ده‌بێت جێی متمانه بێت به شێوه‌یه‌ك ببێته سه‌رچاوه‌ی به‌شێكی زۆر له حه‌دیپه‌كان.
پێش هه‌مو شتێك مه‌رج نیه هه‌ر حه‌دیسێك ئه‌بو هوڕه‌یڕه یان صه‌حابییه‌كی تر گێڕابێتیه‌وه صه‌حیح بێت به‌بێ ئه‌وه‌ی له سه‌نه‌دی دوای صه‌حابیه‌كه بكۆڵرێته‌وه، ئه‌مه‌ش واته ئه‌م مه‌لایانه هه‌مو حه‌دیسێك به دروست داده‌نێن چونكه هه‌مو حه‌دیسێك ده‌درێته پاڵ صه‌حابییه‌ك! له كاتێكدا هه‌مو حه‌دیسه لاواز و هه‌ڵبه‌سراوه‌كانیش ـ ده‌گمه‌ن نه‌بێت ـ ده‌درێنه پاڵ صه‌حابییه‌ك.
دوای ئه‌وه‌ش به‌تایبه‌تی به‌شبه‌حاڵی ئه‌بو هوڕه‌یڕه؛ ده‌توانین بڵێین هه‌ر حه‌دیپێك ئه‌بو هوڕه‌یڕه گێڕابێتیه‌وه؛ جێی گومانه و چه‌ند ئه‌گه‌رێكی تێدایه: یان بۆ خۆی هه‌ڵی به‌ستوه، یان له (كه‌عبی ئه‌حبار) ی بیستوه و ده‌یداته پاڵ پێغه‌مبه‌ر، یان خه‌ڵك دواتر داویانه‌ته پاڵ ئه‌بو هوڕه‌یڕه، یان له باشترین باردا له صه‌حابیه‌كانی تری بیستوه و ده‌ڵێت بۆ خۆم له پێغه‌مبه‌رم بیستوه (زۆربه‌ی له‌م بابه‌ته‌ی دواییانه).
ئیبن كه‌ثير و ئیبن ته‌یمییه باسی هه‌ندێك حاڵه‌ت ده‌كه‌ن كه حه‌دیسێك له‌بنه‌ڕه‌تدا قسه‌ی (كه‌عبی ئه‌حبار) ی به‌بنه‌ڕه‌ت جوله‌كه‌یه و گێڕه‌ره‌وه‌كان لێیان تێك چوه و كردویانه به گێڕانه‌وه‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه له پێغه‌مبه‌ره‌وه:
(ئیبن ته‌یمییه) له (تفسير سورة الإخلاص) دا باس ده‌كات كه ئه‌و حه‌دیسه‌ی موسلیم و ئه‌وانی تر له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه گێڕاویانه‌ته‌وه و ده‌ڵێت (خلق الله التربة يوم السبت..)، ئه‌مه پێچه‌وانه‌ی قورئانه: چونكه ده‌ڵێت سه‌ره‌تای خه‌لق شه‌ممه‌یه و كۆتایی خه‌لق جومعه‌یه، له كاتێكدا به‌پێی قورئان ڕۆژه‌كانی خه‌لق (٦) ڕۆژه نه‌ك حه‌وت، ده‌بوایه سه‌ره‌تای خه‌لقی له ڕۆژی یه‌ك شه‌ممه (الأحد) دا دابنایه نه‌ك (السبت)، كه ئه‌مه بۆن‌وبه‌رامێكی یه‌هودیی ڕونی پێوه‌یه، بۆیه ئیبن ته‌یمییه ده‌ڵێت: ئه‌م حه‌دیسه بوه‌ته مایه‌ی ڕه‌خنه له موسلیم، كه بوخاری و كۆمه‌ڵێكی تر ڕاستیان كردوه‌ته‌وه و تویانه ئه‌م قسه‌یه له ڕاستیدا قسه‌ی كه‌عبی ئه‌حباره نه‌ك پێغه‌مبه‌ر. (بڕوانه: ابن تيمية، تفسير سورة الإخلاص. تصحيح: محمد بدر الدين ابو فراس النعساني الحلبي. ١٣٢٣ هـ. ص. ١٢).
هه‌روه‌ها (ئیبن كه‌ثير) له (تفسير القرآن العظيم) دا، باس له‌و حه‌دیسه ده‌كات كه (ئه‌حمه‌د) له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ی ده‌گێڕێته‌وه كه ئه‌ویش له پێغه‌مبه‌ر ده‌گێڕێته‌وه كه وتویه‌تی: هه‌مو ڕۆژێك یه‌ئجوج و مه‌ئجوج له سه‌دده‌كه هه‌ڵ ده‌كه‌نن تا زۆری نامێنێت، به‌ڵام بۆ به‌یانی وه‌كو خۆی لێ دێته‌وه! ئه‌مه ئیبن كه‌ثير ده‌ڵێت له ڕاستیدا قسه‌ی كه‌عبی ئه‌حباره و كراوه به حه‌دیسی پێغه‌مبه‌ر، كه ئه‌و مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه ئه‌بو هوڕه‌یڕه له كه‌عبی گێڕاوه‌ته‌وه، به‌ڵام دواتر (دوای ئه‌بو هوڕه‌یڕه) كراوه به حه‌دیس. بڕوانه: ابن كثير، تفسير القرآن العظيم. تحقيق: سامي بن محمد سلامة. دار طيبة للنشر والتوزيع، ط2، ١٩٩٩. جـ. ٥، ص. ١٩٨.
ئینجا ئه‌بو هوڕه‌یڕه گێڕانه‌وه‌ی زیاتر له (٥٠٠٠) حه‌دیسی ده‌درێته پاڵ! ئایا ئه‌وانه هه‌مویان صه‌حیحن؟! هه‌ر به عه‌قڵ دیاره كه ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌یه‌ك كه ـ به‌پێی سه‌رچاوه ئیسلامیه‌كان ـ دره‌نگێك موسوڵمان بوه و ته‌نها (٤) ساڵ پێش مردنی پێغه‌مبه‌ردا موسوڵمان بوه و له‌مه‌ش ته‌نها نزیكه‌ی (٣) ساڵ له مه‌دینه ماوه‌ته‌وه و پێغه‌مبه‌ری بینیوه، و ئه‌وه‌نده‌ش هاوڕێیه‌تیی پێغه‌مبه‌ری نه‌كردوه (وه‌كو ئه‌بو به‌كر و عومه‌ر و عه‌لی كه هه‌میشه هاوه‌ڵ و یارمه‌تیده‌ری بون)؛ ناگونجێت ئه‌و بڕه زۆره قسه‌یه‌ی له پێغه‌مبه‌ر بیستبێت و ئه‌و هه‌موه‌ی گێڕابێته‌وه. به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌ی (د. موسته‌فا بوهه‌ندی) یش، ئه‌بو هوڕه‌یڕه دوای پێغه‌مبه‌ر موسوڵمان بوه و (صه‌حابیبون) ی ئه‌و به‌پێی به‌ڵگه ڕه‌ت ده‌كاته‌وه، كه ئێره جێی یه‌كاڵاكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌كانی نیه كه له كتێبی "أكثر أبو هريرة" دا خستونیه‌ته ڕو، كه ناونیشانی ئه‌م كتێبه‌ی ده‌سته‌واژه‌یه‌كی كۆنه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌وه‌ی صه‌حابه و واتای ئه‌وه‌یه كه ئه‌بو هوڕه‌یڕه زۆری حه‌دیپ له‌سه‌ر زمانی پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕاوه‌ته‌وه!
له‌م لێكۆڵینه‌وه كورته‌دا له‌سه‌ر (ئه‌بو هوڕه‌یڕه) و تۆمه‌تباربونی به فه‌رموده سازكردن ده‌دوێین، هه‌وڵ ده‌ده‌ین ئه‌و لایه‌نه ڕوناك بكه‌ینه‌وه.
سه‌ره‌تا ده‌بێت سه‌رنجی ئه‌وه بده‌ین كه زۆر كه‌س وا ده‌زانن له‌و كاته‌وه كه خۆرهه‌ڵاتناسه‌كان و توێژه‌ره ڕه‌خنه‌گره‌كان له‌سه‌ر ئیسلام و مێژوه‌كه‌ی ده‌نوسن ئه‌و ده‌نگ‌وباسه ده‌رباره‌ی كه‌سێكی وه‌كو (ئه‌بو هوڕه‌یڕه) هاتوه‌ته كایه و پێشتر نه‌بوه یان ته‌نها خه‌ڵكی ناموسوڵمان ئه‌و قسه‌‌وباسه‌یان له‌سه‌ر ئه‌بو هوڕه‌یڕه كردوه.. به‌ڵام ئێمه له‌م باسه‌دا ده‌یسه‌لمێنین كه له نه‌وه‌ی صه‌حابه‌وه ئه‌و قسه‌یه ده‌رباره‌ی (ئه‌بو هوڕه‌یڕه) هه‌بوه و هه‌ر خودی سه‌رچاوه ئیسلامیه‌كان به سه‌رچاوه سوننی و شیعیه‌كانه‌وه ئه‌و ده‌نگ‌وباسه‌مان بۆ ده‌گێڕنه‌وه.. ئه‌مه‌ش شتێكی زانراوه لای كه‌سانێك كه ئاگایی پێویستیان له كه‌له‌پوری ئیسلامی و گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌كان هه‌بێت، ئه‌وه‌ی به مێژوی ئیسلامی و گێڕانه‌وه ئیسلامیه‌كان ئاشنا بێت؛ هه‌ر هیچ نه‌بێت ده‌بێت ئه‌و ده‌نگ‌وباسه‌ی بیستبێت كه عومه‌ر له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌ی فه‌رموده‌ی (زۆر) به قامچی له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ی داوه! ئیتر تا عومه‌ر ماوه ئه‌بو هوڕه‌یڕه نه‌یتوانیوه هیچ بگێڕێته‌وه.
لێره‌وه قسه و هه‌ڵوێستی موسوڵمانه یه‌كه‌مه‌كان ده‌رباره‌ی (ئه‌بو هوڕه‌یڕه) هه‌ر له (عومه‌ر) ه‌وه هه‌تاكو ئه‌وانه‌ی دوایی، ده‌خه‌ینه ڕو (ئه‌وه‌ش به پشتبه‌ستن به توێژینه‌وه‌كانی مه‌حمود ئه‌بو رییه و د. موسته‌فا بوهه‌ندی و سه‌رچاوه‌كانی تر)، تا بزانرێت كه هه‌ر له‌و كاته‌وه ئه‌و كه‌سێتیه گومانلێكراو و تۆمه‌تبار بوه و، ده‌نگ‌وباسه‌كه زاده‌ی هه‌نوكه نیه و هیچ ڕقێكی گه‌وره(!) و هیچ مه‌به‌ستێكی تایبه‌تیی ئێمه‌مانانی تێدا نیه، ته‌نها ئه‌وه‌نده هه‌یه مرۆڤی موسوڵمان پێویسته ورد‌ودرشتی مێژوی ئیسلام شاره‌زا بێت تا چاو‌وڕاوی لێ نه‌كرێت و به‌رچاوڕۆشن بێت.
١. عومه‌ر و ئه‌بو هوڕه‌یڕه: دوای ئه‌وه‌ی (ئه‌بو هوڕه‌یڕه) له‌گه‌ڵ عه‌لائی كوڕی حه‌ضڕه‌می له به‌حره‌ینه‌وه گه‌ڕایه‌وه، و ئینجا زو زو چاوی به (كه‌عبی ئه‌حبار) ی كۆنه حاخامی یه‌هودی ده‌كه‌وت و له‌گه‌ڵیدا كۆده‌بوه‌وه، ئیتر ده‌ستی كرد به گێڕانه‌وه‌ی فه‌رموده له پێغه‌مبه‌ره‌وه.. كاتێك عومه‌ر به‌وه‌ی زانی ناردی بۆلای ئه‌بو هوڕه‌یڕه بۆ ئه‌وه‌ی واز له فه‌رموده گێڕانه‌وه بهێنێت، و قسه‌ی ڕه‌قی پێ وت، و هه‌تا به قامچی لێی دا (أبو رية، أبو هريرة شيخ المضيرة. ص. ١٠٣)، و له ئه‌بو هوڕه‌یڕه خۆی و له مامۆستاكه‌ی (واته كه‌عبی ئه‌حبار) قه‌ده‌غه كرد فه‌رموده، واته قسه و ده‌نگ‌وباس له پێغه‌مبه‌ره‌وه، بگێڕنه‌وه. به‌پێی گێڕانه‌وه‌ی (ئیبن عه‌ساكیر) له (سائیبی كوڕی یه‌زید) ه‌وه: عومه‌ر به ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ی وتوه: (یان واز ده‌هێنیت له گێڕانه‌وه‌ی قسه له پێغه‌مبه‌ره‌وه یان دورت ده‌خه‌مه‌وه بۆ وڵاتی خێڵی ده‌وس) كه ئه‌بو هوڕه‌یڕه له‌و خێڵه بو. هه‌روه‌ها به پێی گێڕانه‌وه‌كه به (كه‌عبی ئه‌حبار) ی وتوه: (یان واز له گێڕانه‌وه ده‌هێنیت یان دورت ده‌خه‌مه‌وه بۆ وڵاتی مه‌یمونه‌كان)، كه ئه‌مه له هۆشیاریی ئیسلامیدا ئاماژه‌یه بۆ جوله‌كه چونكه كه‌عبی ئه‌حبار له جوله‌كه‌ی یه‌مه‌ن بون (هه‌ردو ئه‌بو هوڕه‌یڕه و كه‌عبی ئه‌حبار له یه‌مه‌نه‌وه هاتون). بۆیه سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵێن ئیتر عومه‌ر هه‌ر چاودێریی ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ی كردوه و چاوی له‌سه‌ر بوه، تا ڕاده‌ی ئه‌وه‌ی ڕۆژێك پێی ده‌ڵێت: (زۆرت گێڕاوه‌ته‌وه، و پێ ده‌چێت درۆ به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ره‌وه بكه‌یت) (أكثرتَ يا أبا هريرة، وأحْـرَ بك أن تكون كاذبًا على رسول الله) (ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة. جـ. ١، ص. ٣٦٠) (مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه ئه‌بو هوڕه‌یڕه ئه‌و هه‌مو فه‌رموده‌یه ده‌گێڕێته‌وه كه ناگونجێت ئه‌و هه‌موه‌ی له پێغه‌مبه‌ر بیستبێت).
به‌ڵام دوای عومه‌ر ئیتر ئه‌بو هوڕه‌یڕه بواری بۆ كراوه‌ته‌وه. به‌پێی سه‌رچاوه‌كان ئه‌بو هوڕه‌یڕه خۆیشی دانی به‌و ڕاستیه‌دا ناوه كه وتویه‌تی: (قسه‌گه‌لێك ده‌گێڕمه‌وه كه له سه‌رده‌می عومه‌ردا ئه‌وانه‌م بوتایه سه‌رمی بریندار ده‌كرد)! (إني لأُحَدِّث أحاديث لو تكلمت بها في زمن عمر لشجَّ رأسي)، هه‌روه‌ها به‌پێی گێڕانه‌وه‌ی (زوهری) له (ئه‌بو سه‌له‌مه) وه وتویه‌تی: (نه‌مانده‌توانی بڵێین "پێغه‌مبه‌ر وای وت" هه‌تا عومه‌ر مرد. له قامچی ده‌ترساین)! (ما كنا نستطيع أن نقول "قال رسول الله" حتى مات عمر، كنا نخاف السياط)، هه‌روه‌ها وتویه‌تی: (وا ده‌زانن ئه‌گه‌ر عومر زیندو بوایه ئه‌م قسانه‌م بۆ ده‌گێڕانه‌وه؟ ده‌ی سوێند به خوا ئه‌و كاته دڵنیا بوم كه ئه‌گه‌ر وام بكردایه قامچیه‌كه ده‌گه‌یشته پشتم) (أفكنت محدثكم بهذه الأحاديث وعمر حي؟ أما والله لأيقنت أن المخفقة ستباشر ظهري) (ابن قتيبة، تأويل مختلف الحديث. ص. ٥١). بۆیه (موحه‌ممه‌دڕه‌شید ڕيضا) وه‌كو ئه‌نجامێكی ئه‌و هه‌واڵه مێژوییانه وتویه‌تی: (ئه‌گه‌ر ته‌مه‌نی عومه‌ر درێژ بوایه‌ته‌وه هه‌تا مردنی ئه‌بو هوڕه‌یڕه؛ ئه‌و هه‌مو حه‌دیسه زۆره‌مان پێ نه‌ده‌گه‌یشت)! (لو طال عُمْرُ عُمَرَ حتى مات أبو هريرة؛ لما وصلت إلينا تلك الأحاديث الكثيرة).
2. عوسمان و ئه‌بو هوڕه‌یڕه: له (سائیبی كوڕی یه‌زید) ه‌وه هاتوه كه وتویه‌تی: (عوسمان ناردمی بۆلای ئه‌بو هوڕه‌یڕه كه پێی بڵێم: ئه‌م فه‌رموده‌یه چیه له پێغه‌مبه‌ره‌وه ده‌یگێڕیته‌وه؟ زۆرت گێڕاوه‌ته‌وه، یان واز ده‌هێنیت یان ده‌تنێرم بۆ شاخه‌كانی خێڵی ده‌وس "ما هذا الحديث عن رسول الله؟ لقد أكثرت، لتنتهين أو لألحقنّك بجبال دوس". هه‌روه‌ها ناردمی بۆلای كه‌عب بۆ ئه‌وه‌ی پێی بڵێم: ئه‌م فه‌رموده‌یه چیه؟ دنیات پڕ كردوه له فه‌رموده، یان واز ده‌هێنیت یان ده‌تخه‌مه شاخه‌كانی مه‌یمونه‌كان) "ما هذا الحديث؟ قد ملأتَ الدنيا حديثا، لتنتهين أو لألقينّك في جبال القردة" (محمود أبو رية، أضواء عهلى السنة المحمدية. ص. ٢٩). دیاره عوسمان ویستویه‌تی بڕیاره‌كه‌ی عومه‌ر دوپات بكاته‌وه، بۆیه ـ وه‌كو ئیبن سه‌عد له مه‌حمودی كوڕی له‌بیده‌وه ده‌گێڕێته‌وه ـ له‌سه‌ر مینبه‌ر وتویه‌تی: هیچ كه‌سێك بۆی نیه فه‌رموده‌یه‌ك بگێڕێته‌وه له سه‌رده‌می ئه‌بو به‌كر و عومه‌ردا نه‌بیسرابێت) (لا يحل لأحد يروي حديثا لم يسمع به في عهد أبي بكر ولا عهد عمر) (ابن سعد، الطبقات الكبرى. تحقيق: إحسان عباس. بيروت: دار صادر. الطبعة الأولى، ١٩٦٨. جـ. ٢، ص. ٣٣٦).
٣. عه‌لی و ئه‌بو هوڕه‌یڕه: زۆر جار ئه‌بو هوڕه‌یڕه ده‌یوت (حدّثني خليلي)، واته "هاوڕێ و دۆسته‌كه‌م قسه‌ی بۆ كردم" كه مه‌به‌ستی پێغه‌مبه‌ره.. كه عه‌لی ئه‌وه‌ی بیست ناردی بۆلای كه پێی بڵێن (ئه‌بو هوڕه‌یڕه! كه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا هاوڕێ و دۆستی تۆ بو؟) (مَتَى كَانَ النَّبِيُّ خَلِيلَكَ، يَا أَبَا هُرَيْرَةَ؟) (ابن قتيبة، تأويل مختلف الحديث. المكتب الاسلامي، مؤسسة الإشراق. الطبعة الثانية، ١٩٩٩. ص. ٧٣).
به‌ڵكو ـ به‌پێی سه‌رچاوه‌كان ـ عه‌لی به ڕاشكاوی و به ئاشكرا ده‌رباره‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه وتویه‌تی كه درۆ به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ره‌وه ده‌كات، كه وتویه‌تی: (هیچ كه‌س به ئه‌ندازه‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه درۆی به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ره‌وه نه‌كردوه) (إن أكذب الناس على رسول الله لأبو هريرة الدوسي) (ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة. تحقيق : محمد أبو الفضل ابراهيم. دار احياء الكتب العربية عيسى البابي الحلبي وشركاه. جـ. ٤، ص. ٦٨) يان (لا أحد أكذب من هذا الدوسي على رسول الله) (ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة. جـ. ٢٠، ص. ٢٤).
٤. عائیشه و ئه‌بو هوڕه‌یڕه: عائیشه زۆری پێ سه‌یر بو و پێی قبوڵ نه‌ده‌كرا كه ئه‌بو هوڕه‌یڕه ئه‌و هه‌مو حه‌دیسه ده‌گێڕێته‌وه، بۆیه ڕۆژێكیان پێی وت: (تۆ حه‌دیسی وا ده‌گێڕیته‌وه كه من له پێغه‌مبه‌رم نه‌بیستوه)! (إنك لَتُحدِّث حديثا ما سمعته من النبي)، ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌یش وه‌ڵامێكی داوه‌ته‌وه كه بێشه‌رمی و ڕودارییه‌كی زۆری تێدایه كه وتویه‌تی: (ئاوێنه و كلدان وای لێ كردیت نه‌تپه‌رژێته سه‌ر ئه‌و) (شغلك عنه المرآة والمكحلة)، یان ـ به‌پێی هه‌ندێك سه‌رچاوه‌ی تر ـ وتویه‌تی: (من ئاوێنه و كلدان و زه‌یتدان وایان لێ نه‌كردوم نه‌مپه‌رژێته سه‌ر ئه‌و) (ما كانت تشغلني عنه المِرْآة ولا المُكْحُلة ولا المُدْهُن).
٥. هه‌ڵوێستی صه‌حابیه‌كانی تر:
ا. عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر: جارێك له مه‌جلیسی عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ردا پیاوێك هاتوه وتویه‌تی: ئه‌بو هوڕه‌یڕه ده‌ڵێت: (نوێژی وه‌تر فه‌ڕز نیه، ئیتر چه‌نده‌ی ده‌كه‌ن بیكه‌ن و لێیشی ته‌رك بكه‌ن) (إن الوتر ليس بحتم ، فخذوا منه ودعوا)، ئیتر عه‌بدوڵڵا وتی: (ئه‌بو هوڕه‌یڕه درۆی كردوه) (كذب أبو هريرة)! (ابن عبد ربه، جامع بيان العلم وفضله. جـ. ٢، ص. ١٥٤) (هه‌رچه‌ند ئه‌م درۆكردنه ڕه‌نگه به واتا حیجازیه‌كه بێت، به واتای نه‌پێكان و ڕاست ده‌رنه‌چونی قسه، به‌ڵام ئیبن عومه‌ر به‌و شێوازه هیچ متمانه‌یه‌ك بۆ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه ناهێڵێته‌وه). ئه‌مه له كاتێكدا له‌لایه‌كی تره‌وه فه‌رموده‌یه‌ك هه‌ر له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه هاتوه كه ده‌ڵێت: (هه‌ر كه‌س وه‌تر نه‌كات نوێژی نیه) (من لم يوتر فلا صلاة له) واته نوێژه‌كه‌ی ته‌واو نیه. كه ئه‌مه قسه‌كه‌ی پێشوی هه‌ڵ ده‌وه‌شێنێته‌وه، جگه له‌وه‌ی هه‌ر له ته‌واوكه‌ری هه‌مان ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه‌ی دوه‌مدا عائیشه ئه‌م قسه‌یه‌ی دواییش به‌درۆ ده‌خاته‌وه و ده‌ڵێت پێغه‌مبه‌ر قسه‌ی وای نه‌كردوه.
هه‌روه‌ها عه‌بدوڵڵا حه‌دیسێكی گێڕاوه‌ته‌وه كه ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر فه‌رمانی داوه به كوشتنی سه‌گ جگه له سه‌گی ڕان یان سه‌گی ڕاو (أن رسول الله أمر بقتل الكلاب عدا كلب ماشية أو كلب صيد). به عه‌بدوڵڵایان وت: ئه‌بو هوڕه‌یڕه (أو كلب زرع) یشی بۆ زیاد ده‌كات واته (یان سه‌گی باخ)، ئیتر عه‌بدڵڵا وتی: ئه‌وه ئه‌بو هوڕه‌یڕه بۆ خۆی باخی هه‌یه!
ب. عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود و عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌بباس: ئه‌بو هوڕه‌یڕه وتویه‌تی: (هه‌ر كه‌س مردویه‌ك بشوات و هه‌ر كه‌س هه‌ڵی بگرێت با ده‌ستنوێژ بگرێته‌وه) (من غسل ميتا ومن حمله فليتوضأ)، كه ئه‌م قسه‌یه بۆن‌وبه‌رامه‌ی فیقهی یه‌هودیی لێوه دێت و ڕه‌نگه له كه‌عبی ئه‌حباری وه‌رگرتبێت. جا عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود و عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌بباس ئه‌و قسه‌یه‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌یان به‌توندی ڕه‌ت كردوه‌ته‌وه.
جـ. زوبه‌یری كوڕی عه‌ووام: جارێك هه‌ندێك له حه‌دیسه‌كانی ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌یان بۆ زوبه‌یری كوڕی عه‌ووام ده‌گێڕایه‌وه، ئه‌ویش له‌سه‌ر هه‌ر حه‌دیسێك ده‌یوت: "ڕاستی كردوه"، یان "درۆی كردوه".
د. سه‌عدی كوڕی ئه‌بو وه‌ققاص: له (شه‌عبی) ـه‌وه هاتوه: كه ئه‌بو هوڕه‌یڕه حه‌دیسی گێڕاوه‌ته‌وه، ئیتر سه‌عدی كوڕی ئه‌بو وه‌ققاص ڕوبه‌ڕوی بوه‌ته‌وه و ده‌مه‌بۆڵه‌ی توندیان هه‌بوه.
٦. هه‌ڵوێستی تابیعیه‌كان:
ا. ئیبراهیمی نه‌خه‌عی: كه فه‌رموده‌ناسێكی بلیمه‌ت بوه و سه‌رچاوه‌ی یه‌كه‌م بوه له ڕۆژگاری خۆیدا بۆ ناسینی فه‌رموده‌ی ڕاست و ناڕاست. وتویه‌تی نابێت هه‌رچی ئه‌بو هوڕه‌یڕه گێڕاوێتیه‌وه وه‌ربگیرێت (لا يجوز الأخذ بكل حديث أبي هريرة)، و وتویه‌تی كه قوتابی و هاوڕێیانی ئه‌بو هوڕه‌یڕه زۆر گێڕانه‌وه‌ی ئه‌ویان ته‌رك كردوه (إن أصحابه كانوا يَدَعون منه الكثير)، هه‌روه‌ها وتویه‌تی: ئه‌وان پێیان وابو كه حه‌دیسی ئه‌بو هوڕه‌یڕه كێشه‌ی تێدایه، بۆیه ته‌نها له بواری ئامۆگاری و باسی به‌هه‌شت و دۆزه‌خ و چاكه‌كاریدا حه‌دیسیان لێ وه‌رده‌گرت (واته نه‌ك له بواری یاسا و بیروباوه‌ڕه بنه‌ڕه‌تیه‌كان). هه‌روه‌ها ئه‌عمه‌ش هه‌ر له نه‌خه‌عیه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه وتویه‌تی: باسی ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌م بۆ مه‌كه، ئه‌وانی پێشو زۆرێك له حه‌دیسه‌كانی ئه‌ویان ته‌رك ده‌كرد (دعني من أبي هريرة، إنهم كانوا يتركون كثيرا من أحاديثه).
ب. ئه‌بو حه‌نیفه: موحه‌ممه‌دی كوڕی حه‌سه‌نی شه‌یبانی له ئیمامی گه‌وره (ئه‌بو حه‌نیفه) ه‌وه ده‌گێڕێته‌وه كه وتویه‌تی: (ته‌قلیدی هه‌مو صه‌حابیه‌كان ده‌كه‌م و پێم ڕه‌وا نیه بیروڕای ناكۆكم هه‌بێت له‌گه‌ڵیاندا، ته‌نها سێ صه‌حابی نه‌بێت: ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك و ئه‌بو هوڕه‌یڕه و سه‌موڕه‌ی كوڕی جوندوب) (أقلـِّد جميع الصحابة ولا أستجيز خلافهم برأيي إلا ثلاثة نفر: أنس بن مالك وأبو هريرة وسَمُرة)، كاتێكیش لێیان پرسیوه: بۆچی؟ وتویه‌تی: ئه‌نه‌س له كۆتایی ته‌مه‌نیدا تێكه‌ڵی ده‌كرد، و له عه‌قڵی خۆیه‌وه فه‌توای ده‌دا و منیش شوێن عه‌قڵی ئه‌و ناكه‌وم، ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌یش هه‌رچی ده‌بیست ده‌یگێڕایه‌وه(!) به‌بێ ئه‌وه‌ی بیر له واتاكه‌ی بكاته‌وه و به‌بێ ئه‌وه‌ی ناسیخ و مه‌نسوخ لێك جیا بكاته‌وه (وأما أبو هريرة فكان يروي كل ما سمع من غير أن يتأمل في المعنى ومن غير أن يعرف الناسخ والمنسوخ). هه‌روه‌ها (ئه‌بو یوسوف) ده‌گێڕێته‌وه كه ئه‌بو حه‌نیفه‌ی مامۆستای وتویه‌تی: صه‌حابه هه‌مویان عه‌دلن، جگه له هه‌ندێكیان، له‌وانه ناوی ئه‌بو هوڕه‌یڕه و نه‌سی كوڕی مالیكی بردوه (الصحابة كلهم عدول ما عدا رجالا، وعدَّ منهم أبا هريرة وأنس بن مالك).
٧. دانپێدانانی ئه‌بو هوڕه‌یڕه خۆی:
ئه‌بو هوڕه‌یڕه بۆ خۆی هه‌ندێك جار دانی به‌وه‌دا ناوه كه تۆمه‌تباره به فه‌رموده ساز كردن، یان خۆی قسه‌ی وای كردوه كه وه‌كو دانپێدانان وایه. له‌م بابه‌ته:
ا. كاتێك موعاویه چوه كوفه و ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ی له‌گه‌ڵ بو، ئه‌بو هوڕه‌یڕه كاتێك ئاپۆره‌ی خه‌ڵكی بینی كه‌وته سه‌ر چۆك و چه‌ند جارێك كێشای به ناوچه‌وانیدا، بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی له‌ده‌ور كۆ ببێته‌وه، ئینجا وتی: خه‌ڵكی عیراق! ئێوه پێتان وایه من درۆ ده‌رهه‌ق خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی ده‌كه‌م و خۆم توشی سوتانی ئاگر ده‌كه‌م؟! ئینجا له درێژه‌ی قسه‌كانیدا هێرشی كرده سه‌ر عه‌لی وه‌كو چه‌وره‌ییه‌ك بۆ موعاویه!
ب. كاتێك ئه‌و حه‌دیسه‌ی بۆ خه‌ڵك خوێنده‌وه كه ده‌ڵێت: (ده‌ستی به‌رز له ده‌ستی نزم چاكتره) (اليد العليا خير من اليد السفلى)، لێیان پرسی: ئه‌مه‌ت له پێغه‌مبه‌ر بیستوه؟ وتی: نه‌خێر، ئه‌وه له كیسه‌كه‌ی ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه ده‌رچوه! (كلا، هذا من كيس أبي هريرة!). كه وا ده‌رده‌كه‌وێت به‌م قسه‌یه گۆشه‌یه‌كی له ده‌رونی خۆی بۆ خه‌ڵك ده‌رخستبێت!
٨. له گێڕانه‌وه‌كانیدا به‌ڵگه‌ی هه‌ڵبه‌ستن و دروستكردن هه‌یه:
ئه‌گه‌ر له گێڕانه‌وه‌كانی ئه‌بو هوڕه‌یڕه ورد ببینه‌وه، نمونه‌ی زۆر ده‌بینینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و گێڕانه‌وانه سروشتی و ڕاسته‌وخۆ نین و هه‌ڵبه‌ستن و دروستكردنیان تێدایه. له بابه‌ته:
ا. باسی چه‌ند شتێكی كردوه كه ئه‌و كاته ئه‌و له‌وێ نه‌بوه:
ـ وتویه‌تی: چوم بۆلای (ڕوقه‌ییه) ی كچی پێغه‌مبه‌ر و ژنی عوسمان و شانه‌یه‌كی له ده‌ستدا بو.. ئه‌مه له‌كاتێكدا ڕوقه‌ییه ساڵی (٣ ك.) مردوه و ئه‌بو هوڕه‌یڕه كاتی فه‌تحی خه‌یبه‌ر هاتوه و موسوڵمان بوه!
ـ وتویه‌تی: جارێك پێغه‌مبه‌ر پێشنوێژیی نوێژی نیوه‌ڕۆ یان عه‌سری بۆ كردین، له‌دوای دو ڕكات سه‌لامی دایه‌وه، (ذولیه‌ده‌ین) پێی وت: نوێژه‌كه‌ت كه‌م كرده‌ته‌وه یان له‌بیرت چوه؟ له‌كاتێكدا (ذولیه‌ده‌ین) له به‌دردا كوژراوه زۆر پێش هاتنی ئه‌بو هوڕه‌یڕه.
ـ وتویه‌تی: خه‌یبه‌رمان فه‌تح كرد، هیچ زێڕ و زیوێكمان به‌تاڵانی ده‌ست نه‌كه‌وت، به‌ڵكو ته‌نها مانگا و وشتر و كه‌ل‌وپه‌ل و باخمان ده‌ست كه‌وت (افتتحنا خيبر ولم نغنم ذهبا ولا فضة، إنما غنمنا البقر والأبل والمتاع والحوائط) ، له‌كاتێكدا دوای ته‌واوبونی خه‌یبه‌ر هاتوه!
ـ هه‌ر له‌م بابه‌ته، وتویه‌تی: له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ردا شه‌ڕی خه‌یبه‌رمان كرد، پێغه‌مبه‌ر ده‌رباره‌ی كه‌سێك له جه‌نگاوه‌ره موسوڵمانه‌كان وتی "ئه‌مه دۆزه‌خیه"! كه له كۆتاییدا ئه‌و كه‌سه بریندار بو و خۆی ڕانه‌گرت خۆی كوشت.. ئه‌م كه‌سه‌ش ناسراوه و ناوی (قه‌زمانی كوڕی حه‌رث) بوه و مه‌سه‌له‌كه‌ش له جه‌نگی (ئوحود) دا ڕوی دا نه‌ك خه‌یبه‌ر.. بۆیه ئه‌بو هوڕه‌یڕه لێره‌دا دو جار كه‌وتوه هه‌ڵه‌وه: جارێك كه ئه‌و خه‌یبه‌ری نه‌دیوه و جارێكی تریش كه ئه‌وه له خه‌یبه‌ردا نه‌بوه و زۆر پێش هاتنی ئه‌بو هوڕه‌یڕه بوه!
ـ وتویه‌تی: حه‌فتا كه‌سم له (ئه‌هلی صوففه) بینیوه كه جل‌وبه‌رگی ته‌واویان نه‌بوه... (لَقَدْ رَأَيْتُ سَبْعِينَ مِنْ أَصْحَابِ الصُّفَّةِ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ عَلَيْهِ رِدَاءٌ، إِمَّا إِزَارٌ وَإِمَّا كِسَاءٌ..) (صحيح البخاري)، له كاتێكدا ئه‌م حه‌فتا كه‌سه هه‌ر ساڵی (٤ ك.) له ڕوداوی (بئر معونة) دا هه‌مویان شه‌هید كراون، زۆر پێش هاتنی ئه‌بو هوڕه‌یڕه!
ب. هه‌ندێك قسه‌ی گێڕاوه‌ته‌وه كه هه‌ڵه‌ی تێدا كردوه (چونكه ڕاسته‌وخۆ نه‌یبیستوه و عه‌قڵی خۆی یاریی له بابه‌ته‌كاندا كردوه). له‌م بابه‌ته:
ـ وتویه‌تی: پێغه‌مبه‌ر وتویه‌تی: (شوم له ژن و خانو و وڵاخدایه) (إنما الطيرة في المرأة والدار والدابة)! كه ئه‌مه سوكایه‌تییه‌كی قبوڵنه‌كراوه به ژن و جگه‌له‌وه‌ش دوپاتكردنه‌وه‌ی نه‌ریتێكی ئه‌فسانه‌یی كۆنه، كاتێك ئه‌وه‌یان بۆ عائیشه گێڕایه‌وه، وتی: سوێند به‌و خوایه‌ی كه قورئانی دابه‌زاندوه درۆی كردوه هه‌ر كه‌س ئه‌وه‌ی گێڕاوه‌ته‌وه له پێغه‌مبه‌ره‌وه، ئه‌و ته‌نها وتویه‌تی: خه‌ڵكی سه‌رده‌می جاهیلیه‌تی پێش ئیسلام وایان وتوه (كذب ـ والذي أنزل القرآن على أبي القاسم ـ من حدَّث بهذا عن رسول الله. إنما قال رسول الله: كان أهل الجاهلية يقولون: إن الطيرة في الدابة والمرأة والدار).
ـ گێڕاوێتیه‌وه له پێغه‌مبه‌ره‌وه كه وتویه‌تی: هه‌ناوی كه‌سێكتان پڕ ببێت له كێم و زوخاو باشتره له‌وه‌ی پڕ ببێت له شیعر) (لَأَنْ يمتلئ جوف أحدكم قيحا خير من أن يمتلئ شعرا)، كاتێك ئه‌مه گه‌یشته‌وه به عائیشه، وتی: جوانی له‌به‌ر نه‌كردوه، پێغه‌مبه‌ر ته‌نها وتویه‌تی: (هه‌ناوی كه‌سێكتان پڕ ببێت له كێم و زوخاو باشتره له‌وه‌ی پڕ ببێت له شیعرێك كه بۆ هه‌جوی من وترابێت).
ئه‌مانه هه‌مویان جگه له‌وه‌ی زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری، ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین هه‌موی، ئه‌و فه‌رمودانه‌ی له پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕاونیه‌وه، ڕاسته‌وخۆ له‌وی نه‌بیستون، به‌ڵكو له كه‌سی تری بیستون و به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ پێی گه‌یشتوه ئیتر ده‌ڵێت له خۆیم بیستوه.. گه‌لێك له‌وانه قسه‌ی كه‌عبی ئه‌حبار یان خه‌ڵكی تر یان قسه‌ی خۆی بون و كردونی به فه‌رموده. چونكه له زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا ئه‌بو هوڕه‌یڕه ناوی ئه‌و كه‌سه‌ی نه‌بردوه كه ڕاسته‌وخۆ ئه‌و قسه‌یه‌ی بۆ كردوه، كه ئه‌مه‌ش له (علومی حه‌دیث) دا پێی ده‌وترێت (ته‌دلیس)، كه فه‌رموده‌ی ڕاسته‌قینه‌یش ده‌باته حوكمی هه‌ڵبه‌سراو، نه‌خوازه‌ڵا قسه‌یه‌ك كه هه‌ر بنچینه‌ی نه‌بێت. (ئیبن قوته‌یبه) دان به‌و ڕاستیه‌دا ده‌نێت: ئه‌بو هوڕه‌یڕه ده‌یوت "پێغه‌مبه‌ر وای وتوه" له‌كاتێكدا له كه‌سێكی بیستوه و ده‌یگێڕێته‌وه) (ابن قتيبة، تأويل مختلف الحديث. ص. ٥٠)، ئه‌مه‌ش له خۆیدا دو ئابڕوچونه: یه‌كه‌میان وتویه‌تی "له پێغه‌مبه‌رم بیستوه" كه ئه‌وه درۆیه (واته: هیچ نه‌بێت نه‌یوتوه: له پێغه‌مبه‌ره‌وه، به‌ڵكو ڕاشكاوانه و ڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێت: له‌وم بیستوه، یان قسه‌ی بۆ كردم)، دوه‌میش ده‌بێت بزانین كه‌سی یه‌كه‌م كێیه كه بۆ ئه‌وی گێڕاوه‌ته‌وه: متمانه‌داره یان نا، ئه‌ویش له كیسه‌ی خۆیه‌وه هێناویه‌تی یان له پێغه‌مبه‌ری بیستوه.. كه ئیتر مه‌سه‌له‌كه ڕۆشن نیه.
ئه‌گه‌ر هه‌ر به عه‌قڵیش ورد ببینه‌وه، ئه‌بو هوڕه‌یڕه ته‌نها یه‌ك ساڵ و نۆ مانگ له‌نزیك پێغه‌مبه‌ره‌وه ماوه‌ته‌وه (ئه‌ویش نزیكییه‌كی وه‌هایش نا وه‌كو هاوه‌ڵه دڵسۆزه‌كانی)، چونكه له مانگی (صفه‌ر) ی ساڵی (٧ ك.) دوای خه‌یبه‌ر له یه‌مه‌نه‌وه هاتوه و موسوڵمان بوه، له مانگی (ذولقیعده) ی ساڵی (٨ ك.) دا پێغه‌مبه‌ر ده‌ینێرێت بۆ به‌حره‌ین.. ئه‌م ماوه‌یه‌ش (یه‌ك ساڵ و نۆ مانگ) ئاشكرایه زۆر له‌وه كه‌متره كه له هه‌مو صه‌حابیه‌كانی تر زیاتر له پێغه‌مبه‌ر ببیستێت، به شێوه‌یه‌ك كه ژماره‌ی گێڕانه‌وه‌كانی گه‌یشتونه‌ته (٥٣٧٤)! له‌مانه ته‌نها له (صه‌حیحی بوخاری) دا (٤٤٦) گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و هاتوه!
